Του Kώστα Ε. Σκανδαλίδη
Σαν θέλεις να προσεγγίσεις ένα πρόσωπο, του οποίου το μέγεθος είναι μεγάλο, τότε και ο βαθμός δυσκολίας του εγχειρήματος μεγεθύνεται. Ας θεωρηθεί αυτή η σημείωση ως εισαγωγική επισήμανση.
Για όλους εμάς τους Κώους η Περσεφόνη Κουτσουράδη υπήρξε εν ζωή η Περσεφόνη με τον κίτρινο σκαραβαίο που όργωνε όλο το νησί, για να συναντήσει γέρους και γριές και ηλικιωμένους και μεσόκοπες και νέους και νέες και να περισυλλέξει τις μνήμες των ανθρώπων, για τις προγονικές τους συνήθειες, αλλά και όλα όσα αντικείμενα τριγύρω εκείνη έβλεπε διαφορετικά από εμάς τους υπόλοιπους και με τη δική της διόραση γνώριζε πως σε λίγα μόλις χρόνια θα αποτελούν περιζήτητο παρελθόν που χάθηκε και πια δεν υπάρχει.
Δεν περίμενε η Περσεφόνη η δική μας, σαν τους αρχαιολόγους, να τα θάψει όλα το χώμα και μια μέρα ύστερα από εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια να ανασκάψουν τη γη οι σκαπάνες, να τα ανακαλύψουν και να αρχίσουν τις εικασίες και τις εικοτολογίες: «τι είναι τούτο και τι είνʾ εκείνο». Ήθελε να διαδραματίσει τον ρόλο της λαογράφου, όπου έχει μπροστά της ζωντανά τα «υπό ανακάλυψη» αντικείμενα, αλλά και τις ζώσες μνήμες, για να της τα περιγράψουν με κάθε λεπτομέρεια και να λυθούν όλες οι απορίες όχι από τις ανασκαφές αλλά από τα στόματα των ίδιων των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούσαν, ώστε να γνωρίζουμε τα πώς, τα πού και τα γιατί.
Γεννημένη στην Κω το 1926 η Περσεφόνη Μουζάκη του Αχιλλέα, από τα μικρά της χρόνια έδειχνε πως πρόκειται για ενεργό πολίτη που μοναδική επιθυμία έχει να συμμετέχει στα κοινά και να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο.
Έτσι λοιπόν, μαθήτρια ούσα, συμμετέχει από το 1922 στο φιλανθρωπικό σωματείο «Η Οσία Ξένη», ένα σωματείο των μικρασιατών προσφύγων, για να συνεχίσει κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής την ανθρωπιστική της δράση στα συσσίτια και τη διανομή των τροφίμων στους αναξιοπαθούντες συμπατριώτες, ρισκάροντας ακόμα και τη ζωή της, όταν από απλή σύμπτωση διέφυγε τον θάνατο στον βομβαρδισμό της πόλης στις 27 Μαρτίου 1945.
Φαίνεται πως η Περσεφόνη η δική μας ήταν γεννημένη, για να ανήκει κατά τον μακρό της βίο στην πρωτοπορία και τον εθελοντισμό, στη λαογραφία και τον πολιτισμό του τόπου που την γέννησε και την εξέθρεψε και την καταξίωσε ως τα βαθιά της γεράματα.
Ανήσυχο πνεύμα, δραστήριο και δημιουργικό, ευτύχησε να παντρευτεί με τον Γεώργιο Κουτσουράδη, νομικό και πρώτο αριστίνδην δήμαρχο της πόλης της Κω και να δημιουργήσουν μια ευτυχισμένη οικογένεια με τέσσερις γιους: τον Αχιλλέα, τον Κώστα, τον Τιμολέοντα και τον Πάρη, για να τους απολαύσουν στη συνέχεια όλους ως λαμπρούς επιστήμονες.
Φαίνεται πως σημαντικό ρόλο στη ζωή της Περσεφόνης διαδραμάτισαν οι φιλίες της και οι στενές επαφές της με την Αθηνά Ταρσούλη (1884-1975) λογοτέχνη, ζωγράφο και λαογράφο και με την Αγγελική Χατζημιχάλη (1895-1965) λαογράφο και συγγραφέα. Και με τις δύο η Περσεφόνη στα μεταπελευθερωτικά χρόνια των νησιών μας υπήρξε η συνοδός τους από τη μια άκρη της Κω στην άλλη, για την περισυλλογή πολύτιμου λαογραφικού υλικού, το οποίο θα ενσωματωθεί και θα κοσμήσει τις εκδόσεις που θα ακολουθήσουν τόσο της Αθηνάς Ταρσούλη όσο και της Αγγελικής Χατζημιχάλη.
Η συνέχεια για τη δική μας Περσεφόνη υπήρξε η μετʾ ευλαβείας αφοσίωσή της σε μια προσπάθεια να ανακαλύψει τις «προγονικές στάχτες» και να τις μετατρέψει με τις δικές της δυνάμεις σε ένα ολοπράσινο και ολάνθιστο δένδρο του πολιτισμού μας.
Δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω απόλυτα με τον αγαπητό μου εξάδελφο Βασίλη Χατζηβασιλείου, έγκριτο νομικό, ιστορικό και συγγραφέα, όταν επικαλούμενος ένα στοχαστή θα αναφωνήσει πως η Ελλάς τέφρα ζωντάνεψε χάρις στο λαϊκό της πολιτισμό1.
Κι αυτό φαίνεται πως η Περσεφόνη το γνώριζε αρκούντως από τα πολύ νεανικά της χρόνια, το δε πάθος που την διακατείχε για τον κωακό πολιτισμό παρέμεινε ασίγαστο ως τον θάνατό της, το 2018.
Πολυσχιδής προσωπικότητα, οξύνους και μέλισσα ακάματη, μετέτρεπε την καθημερινότητά της σε έναν αέναο τρύγο των λαϊκών «λουλουδιών» του πολιτισμού μας και εναπόθετε το προϊόν του τρύγου της στις κυψέλες της λαογραφίας μας. Αποτέλεσμα αυτής της ακάματης λαογραφικής μελισσουργίας ήταν:
-να διασώσει και να μεταλαμπαδεύσει ήθη, έθιμα και παραδόσεις, καθώς και ανεκτίμητο λαογραφικό υλικό, το οποίο διαφυλάσσεται στο λαογραφικό μουσείο και αποτελεί πλέον πολιτισμικό στοιχείο βαρύτιμο που η ίδια έχει δωρίσει στον Δήμο Κω.
Παρατηρώντας σήμερα αυτούς τους πολιτισμικούς θησαυρούς ή θα έλεγα καλύτερα αυτή την πλούσια παρακαταθήκη που η ίδια μας παρέδωσε, καταμετρούμε και ξεχωρίζουμε,
-τη μουσική παράδοση,
-τους δημοτικούς χορούς,
-τα στιχουργήματα,
-το δημοτικό τραγούδι,
-την αναβίωση ηθών και εθίμων,
-το εδεσματολόγιο του νησιού στον χώρο της γαστρονομίας,
-τις οικοσκευές,
-τα κοσμήματα,
-τα γεωργικά εργαλεία,
-τα υφαντά,
-τις φορεσιές,
-τα κεντήματα,
-ένα πλούσιο και σπουδαίο συγγραφικό έργο -προϊόν ενδελεχούς έρευνας δεκαετιών- στον χώρο της ελληνικής λαογραφίας, όπως:
-”Λαογραφικές σελίδες της Κω”, 1988, με πρόλογο του Κώου καθηγητή Τάσου Καραναστάση (1904-1997),
-”Κως, Λαογραφικές σελίδες”, 1993,
-”Λαογραφικά Σύμμεικτα της νήσου Κω”, 1998, με πρόλογο του καθηγητή Λαογραφίας Μηνά Αλεξιάδη (1948),
-”Παραδοσιακές γεύσεις από την Κω”, 2003, με πρόλογο του καθηγητή Λαογραφίας Μανόλη Γ. Βαρβούνη (1966).
Αρκετά άρθρα της, τέλος, σχετικά πάντα με τη λαογραφία της Κω, έχουν δει το φως της δημοσιότητας στα “Κωακά” και στις τοπικές εφημερίδες.
Αλλά πέραν όλων αυτών, ακόμα και το πατρικό της σπίτι διέθεσε για να στεγασθεί η συλλογή όλων των αντικειμένων του λαϊκού μας πολιτισμού τα οποία περισυνέλεξε και δώρισε στον Δήμο της Κω έως ότου βρεθεί μόνιμος δημοτικός χώρος. Ευχόμαστε να πραγματοποιηθεί το δυνατόν συντομότερο, χάριν του λαϊκού μας πολιτισμού.
Αν ήθελε κανείς να περιγράψει το συνολικό της έργο, ένα έργο μιας ολόκληρης ζωής, θα μπορούσε να μιλήσει για ένα τετράπτυχο που περικλείει τον πνευματικό, και όχι μόνον, κάματο της Περσεφόνης:
1. Περισυλλογή,
2. Ταξινόμηση,
3. Διαφύλαξη,
4. Ανάδειξη.
Τα φρόντισε και τα τέσσερα ως επιμελής και πεισματάρα ερευνήτρια του κωακού λαϊκού πολιτισμού, αφήνοντας έτσι μεταθανάτια το δακτυλικό της αποτύπωμα έντονο και ανεξίτηλο στον πολιτισμικό χώρο της ιδιαίτερης πατρίδας μας, αλλά και ολόκληρου του ελλαδικού χώρου.
Ο συμπατριώτης μας φιλόλογος και συγγραφέας Αντώνης Νικολής και συγγενής της δικής μας Περσεφόνης, θα γράψει με τον μεστό του λόγο περιεκτικά και γλαφυρά2:
“…εκπροσωπούσε μια γενιά σπάνιων αστών στη νεοελληνική κοινωνία βενιζελικής «κοπής» και που ανέπτυξαν δημόσια δράση όσο και ατομική προσωπική καλλιέργεια αξιοσημείωτη…”. Βαρύνουσα θεωρώ την άποψη του καθηγητή της Λαογραφίας Μανόλη Βαρβούνη, ο οποίος καταθέτει την άποψή του για την Περσεφόνη στα “Κωακά”3:
Αυτή η έκφραση συναισθημάτων μέσα από τον υλικό κόσμο, αυτή η συνένωση των πάντων στο ίδιο πολιτισμικό σύνολο, είναι που διακρίνει και χαρακτηρίζει και το έργο της Κουτσουράδη, που πέτυχε μέσα απʾ τα δημοσιεύματά της να μας δώσει το άρωμα του παραδοσιακού πολιτισμού της Κω, και την ελληνική ορθόδοξη φυσιογνωμία των κατοίκων της. Της αξίζει, γιʾ αυτό, ο δίκαιος έπαινος.
Αλλά και ο δικός μας πανεπιστημιακός δάσκαλος Παναγιώτης Νούτσος, δεν θα φεισθεί των καλών του λόγων και θα σημειώσει με λόγο λιτό και περιεκτικό για τη μεγάλη αυτή φυσιογνωμία της Κω στα “Κωακά”4:
“…η Περσεφόνη Κουτσουράδη στο δημόσιο βίο της εμφανίζεται με μια τρισυπόστατη ενιαία δραστηριότητα: ως πρόεδρος, εδώ και δεκαετίες, του Λυκείου Ελληνίδων Κω, με συγγραφικό έργο λαογραφικής υποδομής και με συγκροτημένη μουσειακή λαογραφική Συλλογή…“
Προσωπικά θα προσέθετα πως η Περσεφόνη υπήρξε εξέχον μέλος μιας τοπικής εθνικής αστικής τάξης που χαρακτήρισε τον περασμένο αιώνα, με κυρίαρχα στοιχεία την ευεργεσία και τις πολιτισμικές παρακαταθήκες και γιατί όχι και τους προσωπικούς αγώνες εναντίον των κατακτητών και των επιβουλέων του ελληνικού έθνους, καθώς και της διαφύλαξης εν τέλει της ελληνικότητας των νησιών μας.
Το πολύχρονο -επί 34 συναπτά έτη- και ποικιλόμορφο έργο της, ως προέδρου του Λυκείου Ελληνίδων της Κω (1976-2009), απλώς επιβεβαιώνει όσα αναπτύσσονται στο παρόν κείμενο και σχηματίζουν την εναργή εικόνα μιας μεγάλης κυρίας του κωακού πολιτισμού, μιας αρχόντισσας της τοπικής λαογραφίας, μιας αρχόντισσας «με τα όλα της», όπως συνηθίζει να λέει η λαϊκή θυμοσοφία.
Η δική μας Περσεφόνη, υπήρξε κατά τη διάρκεια του μακρού της βίου πολυαγαπημένη, καλοσυνάτη, ευγενής και σεμνή, ανιδιοτελής, καταδεκτική και προσιτή σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, με ένα χιούμορ το οποίο αποδείκνυε τον υψηλό δείκτη της ευφυΐας της.
Προσωπικά την πρωτογνώρισα, όταν στις 27 Μαΐου 2001, πηγαίνοντας ως πρόεδρος του Διεθνούς Κέντρου Λογοτεχνών και Μεταφραστών της Ρόδου μαζί με τη Διεθνή Επιτροπή «Κύματα των τριών θαλασσών» για επίσκεψη στην Ακαδημία Τεχνών του Γκιουμουσλούκ, περάσαμε από την Κω και την επισκεφθήκαμε για μια καλημέρα. Αψευδής μάρτυρας η παρατιθέμενη φωτογραφία έξω από το σπίτι της Περσεφόνης. Τέλος, ως ένθερμη Ελληνίδα, το 2007, δώρισε στον Δήμο της Κω την πρώτη ελληνική σημαία (απόκτημα της οικογένειάς της από το 1920), η οποία είχε αναρτηθεί στο Δημαρχείο την παραμονή της αποβίβασης των Βρετανών στο νησί, τον Μάιο του 1945.
Ας είναι αυτό το σημείωμα ένας φόρος τιμής και ευγνωμοσύνης στην αρχόντισσα της κωακής λαογραφίας, τη δική μας Περσεφόνη, τη μεγάλη κυρία του πολιτισμού της ιδιαίτερης πατρίδας μας με την ευχή να είναι η μνήμη της απαλαίωτη.
Κοιμήσου Περσεφόνη στην αγκαλιά της πατρώας Κω…
Σημειώσεις:
1. Χατζηβασιλείου Βασίλειος Σ., «Αφιέρωμα στη μνήμη της Περσεφόνης Κουτσουράδη», 2.3.2018, στην ιστοσελίδα της http://www.aegeanews.gr/ (3.10.2018).
2. Νικολής Αντώνης, «Περσεφόνη Κουτσουράδη (1923-2018), 24.2.2018 στην ιστοσελίδα http://antnikolis.blogspot.com (3.10.2018).
3. Βαρβούνης Μανόλης Γ., «Το λαογραφικό έργο της Περσεφόνης Κουτσουράδη», στα Κωακά, τ. ΣΤ΄, Αθήνα, 1998, σσ. 528-538.
4. Νούτσος Παναγιώτης, «ι. Περσεφόνη Κουτσουράδη, Λαογραφικά Σύμμεικτα της Νήσου Κω», στα Κωακά, τ. Ζ΄, Αθήνα, 2002, σσ. 470-472.
Πηγή: rodiaki.gr
