Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων και τα ήθη και έθιμα των Μεγάλων Εορτών, που άντεξαν στο χρόνο | Της Ξ. Αγρέλλη

Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων και τα ήθη και  έθιμα των Μεγάλων   Εορτών, που άντεξαν στο χρόνο

(Γράφει η  Ξανθίππη  Αγρέλλη)   Κως -10/12/2024

Εκείνες οι ανεπανάληπτες εποχές, οι αξέχαστες στιγμές, άραγε υπάρχουν ακόμη στην ύπαιθρο και στα χωριά μας; Τότε που ο γείτονας κρατούσε ένα μπουκάλι λικέρ, με καρφιτσωμένη επάνω, την ευχετήρια κάρτα και η γειτόνισσα, με ένα πιάτο  σπιτικό μπακλαβά, πήγαιναν να τα προσφέρουν   σε γείτονες και σε συγγενείς, στις γιορτινές μέρες.

Το κρύο δυνάμωνε και ο βοριάς, μαζί με το ψιλόβροχο, γίνονταν όλο και πιο τσουχτερός.  Ωστόσο  η κ. Καλίτσα έριξε το χοντρό, πλεκτό σάλι στους ώμους της, πήρε και την γεμάτη, πήλινη πιατέλα με τους ζεστούς, μελωμένους λουκουμάδες και χτύπησε την πόρτα της γειτόνισσας της, της κ. Μαρίας.  Από το  χαμηλόχτιστο,  νοικοκυρεμένο σπιτάκι, πρόβαλε στην πόρτα,  το χαμογελαστό πρόσωπο της κ. Μαρίας.                                                     -Σου  έφερα λίγα ακούμια, λίγους λουκουμάδες, μελωμένους, με κανέλλα και μέλι, πριν κυρώσουν. Του  Αγίου Ανδρέα, 30 του Νοέβρη, σήμερα και όπως ξέρεις, κρατάμε το έθιμο.                                                                     -Έφτιαξα  και εγώ,  μερικούς γλυκούς λαλαγγίτες, της απάντησε, με πολλή φιλόξενη διάθεση η κ. Μαρία, να σου βάλω λίγους και από τους δικούς μου.                                                                                                  Μετά από λίγες μέρες, το ίδιο γιορτινό σκηνικό, με το βουνό Δίκαιος να είναι ασπρισμένο, από το ψιλό χαλάζι και το φιλόξενο ορεινό χωριό, Ασφενδιού, να μοσχοβολά μέλι και κανέλα.                                                                  Η κ. Καλίτσα, πήγε στην καλό ασπρισμένη αυλή, της γειτόνισσας της.                                                                     -Έφτιαξα βάρβαρα, μια γλυκιά σούπα, με σιτάρι, ζάχαρη, φασόλια, ρεβίθια, σταφίδες, σουσάμι,  ρόδι, και κανέλλα. Σου  έβαλα λίγα, για  να τα δοκιμάσεις, της Αγίας Βαρβάρας σήμερα, 4 του Δεκέβρη και τιμάμε το έθιμο μας  και  του χρόνου Μαρία.                                                                                     -Καλοφαγωμένα και του χρόνου  Καλίτσα μου, με τις υγείες σας, της απάντησε η καλόκαρδη κ. Μαρία,  η γειτόνισσα,  που  σύντομα θα της ανταπέδιδε  την επίσκεψη.

Τις Άγιες ημέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, μέχρι  τα Φώτα και του Αϊ Γιαννιού,  τις ονομάζουμε το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων. Τα γνήσια Ελληνικά έθιμα, που συνεχίζονται από στόμα, σε στόμα και οι παραδόσεις, που εφαρμόζονται σαν άγραφοι κανόνες, έμειναν αναλλοίωτα,  και άντεξαν στην ανελέητη κλεψύδρα του  χρόνου, καθώς και στις ξενόφερτες επιρροές.  Κυρίως  δε, τα  κρατούν ζωντανά, οι κάτοικοι της Ελληνικής υπαίθρου, των χωριών και των νησιών  και τα αναβιώνουν, οι διάφοροι Πολιτιστικοί  Σύλλογοι.  Τα έθιμα αυτά, τρέφουν όλη την οικογένεια και την γειτονιά, με πολλή αγάπη.                            Λίγες  ημέρες πριν τα Χριστούγεννα, οι νοικοκυρές αφού ετοιμάσουν, καθαρίσουν και στολίσουν το σπίτι τους, φτιάχνουν μαζί με τα παιδιά,  το Χριστουγεννιάτικο δένδρο, που δεσπόζει σε μια γωνιά του σπιτιού. Παλαιοτέρα  οι νησιώτες, έφτιαχναν ένα στολισμένο καραβάκι, γιατί ήταν οι περισσότεροι ναυτικοί.  Κυρίως  το στόλιζαν από του Αγίου  Νικόλαου, στις 6 του Δεκέβρη, προστάτη των ναυτιλλομένων.                                                                                Την παραμονή των μεγάλων, ευλογημένων Εορτών του Δωδεκαημέρου, οι νοικοκυρές έφτιαχναν το Χριστόψωμο ή  τα μικρά Χριστόψωμα. Λέγονταν  και πλουμιστές, Χριστουγεννιάτικες κουλούρες.  Συνήθως  δε οι αρραβωνιασμένες,  τις πήγαιναν πεσκέσι, στην μητέρα του αρμαστού, του αρραβωνιαστικού στην πεθερά, μαζί με ένα μπουκάλι Κώτικο, μαύρο κρασί.

Παράλληλα, οι σπιτικοί  φούρνοι, δεν προλάβαιναν εκτός από το παραδοσιακό σταρένιο ψωμί, να ψήνουν τους κουραμπιέδες, που έφτιαχναν οι νοικοκυρές, σε   διάφορα σχήματα και τους έλουζαν στη ζάχαρη άχνη. Υπάρχει ένα χαριτωμένο παιδικό παραμύθι, για τον κουραμπιέ. Αυτός λέει, ήταν ένας πανέμορφος νέος, που τον ζήλεψε η κακιά μάγισσα. Επειδή δεν υπάκουσε στις επιθυμίες της, τον έσπρωξε και τον έριξε σε μια χιονισμένη λίμνη. Όμως η καλή του η νεραΐδα, τον μεταμόρφωσε σε γλυκό κουραμπιέ, μετατρέποντας το χιόνι σε ζάχαρη άχνη.                                                                                               Επίσης  οι νοικοκυρές, έφτιαχναν  μαζί και τα  γλυκύτατα, μελομακάρονα ή φοινίκια,  τα οποία  ήταν στην αρχή γλυκά για μνημόσυνα, αλλά αργότερα  πέρασαν στη γιορτινή κουζίνα, ως σπιτικά γλυκίσματα.  Αυτά   τα μοίραζαν στα παιδιά, που γυρνούσαν στις γειτονιές και από σπίτι σε σπίτι, έψαλλαν τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα, τα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα και τα κάλαντα των Φώτων. Μαζεύονταν συνήθως τα σχολιαρόπαιδα, παρέες, παρέες και με ένα αυτοσχέδιο σιδερένιο τρυγονάκι, γυρνούσαν στα σοκάκια, από σπίτι σε σπίτι και έψαλλαν τα κάλαντα, για λίγα γλυκά και μικρό  χαρτζιλίκι.

Την παραμονή των Χριστουγέννων, τελείται στις Εκκλησίες, ο Εσπερινός της Γεννήσεως του Χριστού. Την επομένη, την μεγάλη Γιορτινή ημέρα των Χριστουγέννων, παλαιότερα οι πιστοί συνήθιζαν να πηγαίνουν  από το χάραμα στην Εκκλησία. Φόραγαν  τα φρέσκο σιδερωμένα, καλά τους ρούχα και ανηφόριζε όλη η οικογένεια, μέχρι την Εκκλησία, για να προσκυνήσουν, την Θεία Γέννηση του Χριστού.                                     Έπειτα  στρώνονταν, ένα μεγάλο οικογενειακό τραπέζι, όπου  έτρωγαν το ‘πασκάτο’ δηλαδή  θα πάσκαζαν κρέας, μετά από 40 ημέρες. Στα  νησιά σε μερικά  σπίτια στο τραπέζι, κυριαρχούν ο καλοθρεμμένος κόκορας, η κότα και ο διάνος  ή  γαλόπουλα. Σε  άλλα μέρη,  βάζουν το γουρουνόπουλο, στο φούρνο, για το ‘πασκάτο.’ Πάντα το γιορτινό τραπέζι, το συνόδευε το γλυκό, κόκκινο κρασί. Μετά το φαγητό, ακολουθούσαν οι ευχές και τα κεράσματα, με κουραμπιέδες και φοινίκια, και φυσικά αν ο νοικοκύρης είχε κέφια και οικονομική άνεση, έφερνε και τους  ‘παιχνιδάτες,’  για περισσότερο οικογενειακό, γιορτινό  γλέντι, με λαούτα και βιολιά, κέφι, τραγούδι, χορό και ατέλειωτη διασκέδαση.

Στις 27 του Δεκέβρη, γιορτή του Πρωτομάρτυρα, Αγίου Στεφάνου, προστάτη στα ‘στέφανα,’ γίνονται και οι περισσότεροι Θρησκευτικοί γάμοι.    Σε μια εβδομάδα, επαναλαμβάνεται  και πάλι το ίδιο γιορτινό σκηνικό.        Όλη  η οικογένεια, θα φορέσει  ξανά τα καλά της ρούχα, για να πάρει την πρώτη του Νέου Χρόνου στις Εκκλησιές, την ευλογία του Μεγάλου Βασιλείου, και της Πρωτοχρονιάς. Θα παρακολουθήσει την Δοξολογία, για το Νέο  Έτος και θα πάρει την ευλογημένη Βασιλόπιττα. Τελευταία συνηθίζουν στην Εκκλησία, να μοιράζουν τα βασιλοπιτάκια, σύμφωνα με την Εκκλησιαστική παράδοση, του Μεγάλου Βασιλείου, που τα μοίραζε, μαζί με   διάφορα τιμαλφή στους φτωχούς. Παράλληλα γιορτάζεται και η Περιτομή του Μικρού Χριστού, ανάλογα  με το Εβραϊκό έθιμο.                     Η επιστροφή στο σπίτι, συνοδεύεται από πολλά ιδιαίτερα έθιμα. Παλιότερα έφερναν από τα πηγάδια και τις πηγές, το αμίλητο νερό, για να κάνει ο νοικοκύρης  το ποδαρικό, με το δεξί του πόδι. Έπειτα έπρεπε να ραντίσει με  Αγιασμό παντού, κρατώντας μια εικόνα του Χριστού και της Παναγιάς και να πατήσει ένα ρόδι, στην είσοδο για αφθονία στο σπίτι.                          Την Πρωτοχρονιά, οι νοικοκυρές της Κω, συνηθίζουν να  φτιάχνουν τον στολισμένο, με νερατζόφυλλα και γαρύφαλλα, σιροπιαστό  μπακλαβά. Ψήνουν  ένα ολόκληρο  σινί  ή ταψί, που θα το  τρατάρουν στους επισκέπτες τους. Στην  Κέφαλο,  φτιάχνουν τους σαρμουσάδες, ένα είδος γλυκά μελωμένα μπουρεκάκια, με γέμιση, που θυμίζουν  μπακλαβά.                            Στο Πρωτοχρονιάτικο τραπέζι, πρωταγωνίστρια  είναι η Βασιλόπιτα, που η νοικοκυρά φρόντισε να φτιάξει, με πολύ μεράκι και να κρύψει ένα νόμισμα χρυσό ή απλό μέσα, ώστε να το βρει ο τυχερός της χρονιάς.                   Για να υποδεχτεί τα παιδιά,  η  κυρά του σπιτιού, τους έκανε το έθιμο του ‘κλου’. Δηλαδή  σκορπούσε καρύδια και  κέρματα, για να τα μαζέψουν με χαρά τα παιδιά.  Τα  καρύδια, σήμαιναν, πως οι κότες  έτρεπε να γεννούν πολλά, πολλά αυγά.  Μαζί γίνονταν και το  έθιμο της μπουλιστρίνας, καθώς  και το  έθιμο με αγάπη, της ανταλλαγής δώρων και γλυκών.                       Τη  μπουλιστρίνα ή τον μποναμά, που έπαιρναν τα παιδιά  από τους μεγάλους, αφού πρώτα φιλούσαν το χέρι, τον έδινε πρώτα ο  άρχοντας, ο νοικοκύρης του σπιτιού, για να του ευχηθούν, ‘χίλια χρόνια να ζήσει’. Ακολουθούσε το γιορτινό, Πρωτοχρονιάτικο και πλούσιο, οικογενειακό τραπέζι, με μερικούς   πιστικούς ή  βοσκούς, να έχουν αρνί στο πιάτο τους και  τους υπόλοιπους νοικοκυραίους,  κυρίως  κόκορα.  Η  κρασοκατάνυξη, κρατούσε αρκετά με   ολόγλυκο κρασί,  μπρούσκο Ασφενδιανό.  Όταν  τελείωνε το οικογενειακό τραπέζι, οι   άνδρες  αποσύρονταν για   λίγο χαρτάκι. Έτσι,  για το καλό του χρόνου,   είχε  ξεχωριστή θέση  η οικογενειακή χαρτοπαιξία. Περιττό  δε να αναφέρουμε πως οι αποσπερίδες και οι βραδινές βεγγέρες, ήταν πολύ συχνές,  εκείνες τις γιορτινές, χειμωνιάτικες βραδιές.  Οι  γυναίκες παραμύθιαζαν τα παιδιά, με τα ιδιότροπα καλικατζαράκια, που αυτά εξαφανίζονταν, τη βραδιά των Φώτων.    Τα παιδιά  περίμεναν ανυπόμονα τον Άγιο Βασίλη, να καταφέρει να μπει στο σπίτι από την  καμινάδα, και να τους αφήσει τα δώρα τους. Εκείνα         με το χαμόγελο της αθωότητας, τον ευχαριστούσαν αφήνοντας του ένα ποτήρι γάλα και λίγα μελομακάρονα, δίπλα στο τζάκι.

Ακολουθεί η τελευταία εβδομάδα του Δωδεκαήμερου, με τον Μικρό, τον Πρώτο Αγιασμό, που φέρνουν από την Εκκλησία οι πιστοί και ραντίζουν τα χωράφια, τους κήπους, τα σπίτια, τα πηγάδια και τα ζώα τους.                 Την  ημέρα του Μικρού Αγιασμού, οι Ιερείς πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι, με μια φούντα από βασιλικό και αγιάζουν τα σπίτια, τα κτήματα και τους πιστούς. Παράλληλα,  τα παιδιά λένε  τα κάλαντα των Φώτων, από γειτονιά σε γειτονιά.  ‘Ο  μήνας έχει σήμερα πέντε Ιανουαρίου                                                        και όλοι μας  γιορτάζουμε, τα Φώτα του Κυρίου.’                                   Μεγάλη η ημέρα των Φώτων, η 6^η Ιανουάριου, όπου ήρθαν και λάμπουν τα Φώτα και ο Φωτισμός.   Όλοι  οι πιστοί θα νηστέψουν, για να  πάρουν στην Εκκλησία τον Μεγάλο Αγιασμό, μετά την Ιερά τελετή της Βαπτίσεως του Χριστού.  Θα  πιουν Αγιασμό, άλλα δεν επιτρέπεται να τον πάρουν στο σπίτι τους, διότι   έχει την ιδία βαρύτητα και αξία, με την Θεία Κοινωνία.                               Οι  Ιερείς, θα Αγιάσουν με ειδική τελετή τα νερά, στις θάλασσες, στις λίμνες, στα ποτάμια, στα πηγάδια και στις στέρνες.                                                                       Ακολουθεί το εθιμοτυπικό μεσημεριανό, οικογενειακό τραπέζι, με το συνηθισμένο κοτόπουλο ή άλλο κρέας.  Για το  τρατάρισμα, θα βγουν οι  γλυκύτατοι  μαρμαρίτες.    Στην  Αντιμάχεια και στο παραλιακό χωριό, Μαστιχάρι της Κω,  την παραμονή στων Φώτων, το βράδυ ετοιμάζουν ένα ειδικό χυλό,  με νερό και αλεύρι και  τον  ψήνουν στην θράκα,  στο πάντα αναμμένο τζάκι, πάνω σε ένα κομμάτι μάρμαρο.  Όταν  ο μαρμαρίτης, γίνει αφράτος σαν σφουγγάρι, τον τηγανίζουν και τον περιλούζουν με μέλι και κανέλλα. Επίσης τάιζαν, με μαρμαρίτες και τα ζωντανά τους, δηλαδή τα ζώα στον στάβλο. Μια λαϊκή παράδοση λέει, πως εκείνο το βράδυ τα ζώα συνομιλούν μεταξύ τους και ο νοικοκύρης, έπρεπε κάτι να τα κεράσει. Ξεχωριστό  έθιμο, οι μαρμαρίτες, που κρατά  μέχρι και σήμερα και το προσφέρουν στις βραδινές αποσπερίδες, των Φώτων.  Η  επόμενη ημέρα, είναι γιορτή του Αϊ Γιαννιού, του Προδρόμου και Βαπτιστή του Χριστού,  που τον αποκεφάλισε ο αιμοσταγής, τύραννος Ηρώδης. Τότε κλείνει και το Γιορτινό, Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων. Ευχές ο Νέος Χρόνος, να κουβαλάει στο τσουβάλι του, μόνο χαρές και καθόλου λύπες.

Καλές  Γιορτές και Χρόνια Πολλά.                      Ξανθίππη Αγρέλλη

============================================