Αλκιβιάδης Χατζηνικολάου: Η διαχείριση της επιθετικότητας στο σχολείο

Η διαχείριση της επιθετικότητας στο σχολείο μέσα από μηχανισμούς πρόληψης ως εποικοδομητικός παράγοντας στη διοίκηση της εκπαίδευσης (Α’ ΜΕΡΟΣ)

Αλκιβιάδης Χατζηνικολάου

Υποψήφιος Διδάκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Περίληψη- Abstract

Σύμφωνα με σύγχρονες έρευνες (Pateraki & Houndoumadi,2001,Sapouna, 2008), τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια καταγεγραμμένη άνοδος των προβλημάτων συμπεριφοράς στους μαθητές των ελληνικών σχολείων. Αλλά και μαθητές και εκπαιδευτικοί γίνονται καθημερινά μάρτυρες εκδήλωσης μορφών βίαιης συμπεριφοράς εντός και εκτός σχολείου. Η συμπεριφορά αυτή εκδηλώνεται από την πλευρά των μαθητών με θύματα τους συμμαθητές τους, τους εκπαιδευτικούς ή τη σχολική περιουσία (κτίρια, αντικείμενα κτλ.). Παράλληλα με αυτές τις μορφές βίαιης συμπεριφοράς θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και ανάλογες συμπεριφορές που εκδηλώνονται ,κάτω από ορισμένες συνθήκες ,από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς. Το παρόν άρθρο, βασισμένο σε συναφή βιβλιογραφία, επιχειρεί να παρουσιάσει θεωρητικά την έννοια της επιθετικότητας στα σχολεία, ώστε να γίνει αντιληπτό ότι οι παρεμβάσεις αντιμετώπισης διάφορων μορφών κρίσης πρέπει να εντάσσονται σε ένα συγκεκριμένο σχέδιο πρόληψης, γιατί έτσι είναι πιο αποτελεσματικές.

Εισαγωγή

Το άρθρο αναφέρεται στους διάφορους όρους που χρησιμοποιούνται διεθνώς στη βιβλιογραφία σχετικά με την έννοια της επιθετικότητας και στους μηχανισμούς πρόληψης αυτής. Βασίζεται σε ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία και αποσκοπεί στον διαχωρισμό της επιθετικότητας,, κυρίως σε σχέση με τη σύγκρουση και τη θυματοποίηση, για να αποφεύγεται η σύγχυση και στο να αναδείξει θεωρητικά τον καθοριστικό ρόλο του διευθυντή στη διαμόρφωση θετικού κλίματος και συγκεκριμένου σχεδίου πρόληψης, ώστε να προλαμβάνονται τα κρούσματα βίαιης συμπεριφοράς για την αποτελεσματικότερη λειτουργία του σχολείου, ελπίζοντας να οδηγήσει τη σχολική κοινότητα και τον αναγνώστη σε εμπλουτισμό των γνώσεών τους και προβληματισμό γύρω από το ζήτημα αυτό.

Ζούμε σε μια κοινωνία που αλλάζει συνεχώς και που φημίζεται για τη δυνατότητα της γρήγορης προσαρμογής της σε ξένα πρότυπα, σε τρόπους ζωής και μορφές συμπεριφοράς των προηγμένων χωρών. Βέβαια, τα κρούσματα βίαιης συμπεριφοράς που εκδηλώνονται στο ελληνικό σχολείο, σε σύγκριση με ανάλογα περιστατικά σε σχολεία της Βόρειας Αμερικής και της Κεντρικής Ευρώπης, είναι οπωσδήποτε πιο ήπια τόσο ως προς τη συχνότητα με την οποία εμφανίζονται όσο και ως προς την έντασή τους. Οι λόγοι αυτής της διαφοροποίησης θα πρέπει να αναζητηθούν, κυρίως, στις οικογενειακές και ευρύτερες κοινωνικές δομές. Παρ’ όλα αυτά, όμως, δεν επιτρέπεται να αντιμετωπίζουμε τη βία στο ελληνικό σχολείο ως μια ασήμαντη κατάσταση που μπορούμε να την αγνοήσουμε, διότι δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε εκ των προτέρων τις εξελίξεις, ώστε να μπορούμε να προδιαγράψουμε την πορεία εκδήλωσης του φαινομένου και τη δυνατότητα εξέλιξής του σε ανεξέλεγκτες ή μη, καταστάσεις. Τα φαινομενικά χαμηλά ποσοστά βίαιης συμπεριφοράς μπορεί να αποτελούν την κορυφή ενός παγόβουνου. Θα ήταν καλό, λοιπόν, το σχολείο να ενδιαφερθεί και να ασχοληθεί πιο συστηματικά με τα φαινόμενα της βίας, πριν τα γεγονότα πάρουν εκρηκτικές διαστάσεις. Κάτι τέτοιο άλλωστε συμβαδίζει με τις σύγχρονες αντιλήψεις που επικρατούν στους παιδαγωγικούς κύκλους, ειδικότερα στους εκπαιδευτικούς, σε παγκόσμια κλίμακα, και αναφέρονται στην πιο συστηματική ενασχόληση με θέματα επιθετικότητας, φιλονικιών, εντάσεων και συγκρούσεων μεταξύ παιδιών στο σχολείο. Φαινόμενα αυτού του είδους πρέπει να αντιμετωπίζονται ως σημαντικά κοινωνικά προβλήματα που δεν αφορούν μόνον τους εμπλεκόμενους μαθητές και τις οικογένειες τους, αλλά και όλο το σχολικό σύστημα.

Στη διεθνή βιβλιογραφία χρησιμοποιούνται διάφοροι όροι σχετικοί με την έννοια της επιθετικότητας, οι οποίοι άλλοτε θεωρούνται ως ταυτόσημοι και άλλοτε ως συνώνυμοι με την επιθετικότητα, όπως για παράδειγμα, σύγκρουση, βία, αποκλίνουσα συμπεριφορά, παραπτωματική ή παραβατική συμπεριφορά, εκφοβισμός ή θυματοποίηση. Αυτό, σε σχέση και με την ποικιλία των θεωρητικών προσεγγίσεων που αναφέρονται στην επιθετικότητα, δημιουργεί σύγχυση. Γι’ αυτό το λόγο κρίνεται απαραίτητο να κάνουμε σαφή τον διαχωρισμό της επιθετικότητας κυρίως σε σχέση με τη σύγκρουση και τη θυματοποίηση. Έτσι. θα μπορέσουν και οι εκπαιδευτικοί, επαρκώς ενημερωμένοι, να προλάβουν καταστάσεις, αλλά και να ενεργήσουν σωστά και την κατάλληλη στιγμή για την αξιολόγηση και την αντιμετώπιση της επιθετικότητας.

Θεωρίες της επιθετικότητας

Για την προσέγγιση της έννοιας «επιθετικότητα» έχουν διατυπωθεί ποικίλες θεωρίες(Χηνάς & Χρυσαφίδης, 2000), οι οποίες χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες : σε αυτές που αντιμετωπίζουν την επιθετικότητα ως αυθύπαρκτη ιδιότητα της ανθρώπινης φύσης (Ψυχανάλυση, Εθολογία) και σε αυτές που θεωρούν ότι η επιθετικότητα αποτελεί κατά κύριο ή αποκλειστικό λόγο προϊόν κοινωνικών παρεμβάσεων (Θεωρία της «Κοινωνικής Μάθησης»).

Η Ψυχανάλυση αντιμετωπίζει την επιθετικότητα ως ψυχική ενέργεια, παράγωγο της σύγκρουσης των δυο βασικών ενστίκτων, της ζωής και του θανάτου. Η επιθετικότητα για την Ψυχανάλυση είναι άμεσα συνδεδεμένη με το ένστικτο της σεξουαλικότητας και της αυτοσυντήρησης (Freud,1950). Σε παρόμοια περίπου συμπεράσματα, ξεκινώντας από διαφορετικές αφετηρίες και με εντελώς διαφορετικά ερευνητικά εργαλεία καταλήγει και ο Κ. Lorenz, εκπρόσωπος της Εθολογίας.  Ο Lorenz τονίζει τη σημασία του επιθετικού ενστίκτου στην προσπάθεια του ατόμου για επιβίωση. Η επιθετικότητα εμφανίζεται ως εσωτερική ετοιμότητα που εκδηλώνεται όχι μόνο σε περιπτώσεις αντίδρασης, δηλαδή όταν απειλείται η ασφάλεια του ατόμου, αλλά και ως ζωτική ανάγκη (Lorenz,1966).

Διαμετρικά αντίθετες είναι οι αντιλήψεις των θεωριών που ανάγουν τα αίτια της επιθετικότητας σε κοινωνικούς παράγοντες και όχι σε βιολογικούς. Η θεωρία της «Κοινωνικής Μάθησης» αποδίδει τα αίτια της επιθετικής συμπεριφοράς σε καταστάσεις και πρότυπα του κοινωνικού περίγυρου. Η επιθετικότητα, όπως και άλλες μορφές συμπεριφοράς, είναι αποτέλεσμα αξιών, αμοιβών, ποινών και προτύπων στα οποία είναι εκτεθειμένο το άτομο (Bandura, 1973).

Όλες οι παραπάνω θεωρίες έχουν δεκτεί κριτική και καμία δεν είναι σε θέση να ερμηνεύσει το θέμα της επιθετικότητας στο σύνολό του. Πρόκειται για ένα πρόβλημα πολύπλοκο, που για την επίλυσή του απαιτούνται σύνθετες μορφές στρατηγικής παρέμβασης.

Επιθετικότητα και Σύγκρουση

Είναι πολύ σημαντικό να γίνει κατανοητός ο διαχωρισμός των εννοιών επιθετικότητα και σύγκρουση. Η έννοια της επιθετικότητας χρησιμοποιείται με δύο σημασίες:

Μια γενική, που αναφέρεται στον δυναμισμό και την ενέργεια ζωής με την οποία ένα άτομο ικανοποιεί τις ανάγκες του, και μια πιο στενή, που είναι συνυφασμένη με βιαιότητα και εχθρική συμπεριφορά. Η επιθετικότητα , υπό τη γενική της έννοια, είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο, χαρακτηριστικό του ανθρώπου και της κοινωνικής ζωής, βασικό στη διαδικασία ανάπτυξης και ενηλικίωσης του ατόμου. Όσον αφορά στη σύγκρουση, μπορούμε επίσης να πούμε, ότι και αυτή είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο. Όμως, σχετικά με τη σύγκρουση επικρατεί στην κοινωνία η γενική αντίληψη ότι είναι μια αρνητική και, κατά συνέπεια, μια ανεπιθύμητη κατάσταση που πρέπει να την αποφεύγουμε.

Στην κοινωνική ζωή, όμως, η αντιπαράθεση και η σχετική σύγκρουση είναι αναπόφευκτες. Κάθε φορά που αλληλεπιδρούν άνθρωποι και τίθεται ζήτημα επιλογής ή λήψης απόφασης, διατυπώνονται ποικίλες ιδέες, γνώμες, απόψεις, πληροφορίες, συμπεράσματα, θεωρίες, που θα επιχειρηθεί να επιβληθούν και μοιραία θα συγκρουστούν. Στη σχετική βιβλιογραφία ο όρος «σύγκρουση συμφερόντων» χρησιμοποιείται με τη σημασία της σύγκρουσης αναγκών, σκοπών, ωφελειών, κέρδους, προτερημάτων, ενδιαφέροντος, δικαιώματος ή διεκδίκησης (Deutsch, 1973). Σε αυτή την περίπτωση η σύγκρουση είναι κάτι φυσιολογικό. Η ολοκληρωτική απουσία της μπορεί να δηλώνει αδιαφορία, αποξένωση, καταπίεση. Όταν, όμως, αναφέρεται κάποιος στην επιθετικότητα στο χώρο του σχολείου, αναφέρεται στη βία και τον εκφοβισμό. Η ταύτιση αυτή είναι λανθασμένη, αφού περιορίζει την επιθετικότητα μόνο σε μη αποδεκτές καταστάσεις, κάτι που έχει αρνητικές συνέπειες στην αντιμετώπιση του φαινομένου στο σύνολό του. Ο εκπαιδευτικός, λοιπόν, θα πρέπει να γνωρίζει ότι χρειάζεται να κατέχει μια σειρά από στρατηγικές διευθέτησης των συγκρούσεων, στις οποίες θα εκπαιδεύσει τα παιδιά και οι οποίες φυσικά θα είναι διαφορετικές από βαθμίδα σε βαθμίδα εκπαίδευσης.

Στη συνέχεια του άρθρου οι όροι βία, σύγκρουση και επιθετικότητα χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα και θα εννοείται πάντα η βίαιη, ανεπιθύμητη, επικίνδυνη, συγκρουσιακής μορφής επιθετικότητα.

Μορφές επιθετικότητας στο σχολείο

Η βίαιη, επιθετική συμπεριφορά ενός ατόμου ή μιας ομάδας εκδηλώνεται ως:

1. Βία κατά προσώπου.

2. Βία κατά της περιουσίας και βανδαλισμοί.

3. Βία που στρέφεται συνειδητά ή όχι εναντίον του ίδιου του εαυτού.

Μια μορφή βίας που απασχολεί ιδιαίτερα τους ερευνητές και εμφανίζεται συχνά στο σχολείο είναι ο εκφοβισμός (bullying) ή θυματοποίηση (victimization). Ο Olweus(1995) ορίζει ως εκφοβισμό ή θυματοποίηση την κατάσταση στην οποία ο μαθητής εκτίθεται επανειλημμένα και για κάποιο χρονικό διάστημα σε αρνητικές πράξεις άλλου ή άλλων μαθητών, που εκδηλώνονται ως μορφές επιθετικής συμπεριφοράς. Κατά τη θυματοποίηση μεταξύ θύτη και θύματος αναπτύσσεται ανισορροπία δύναμης (συναισθηματικής, σωματικής, γνωστικής), ώστε το θύμα δεν μπορεί να αμυνθεί, με αποτέλεσμα η θυματοποίηση να εντείνει την ανισότητα. Το θύμα αναστατώνεται και εκδηλώνει τις εσωτερικές ψυχικές εντάσεις με απόσυρση, κλάμα, πόνο ή θυμό. Ο θύτης από την πλευρά του μένει ψυχρός. Δεν εκδηλώνει τα συναισθήματά του, αδιαφορεί για το θύμα, πιστεύει ότι το ίδιο το θύμα ευθύνεται για την επίθεση και ότι του αξίζει να υποφέρει, νιώθει δικαιωμένος για ό,τι κάνει και θέλει σε όλες τις περιπτώσεις να είναι κερδισμένος, κάτι για το οποίο έχει και τη συμπαράσταση των φίλων του. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση στο σχολείο και σε άλλους χώρους όπου συχνάζουν νέοι είναι συχνά η πηγή των συγκρούσεων. Κατανοούν τη σύγκρουση και τη βιώνουν μόνον ως μια πάλη, που πάντα καταλήγει σ’ έναν κερδισμένο και σ’ έναν χαμένο. Η θυματοποίηση ή η ταπείνωση του άλλου αποτελούν μερικές φορές τα μέσα που έχουν οι μαθητές, για να αναπληρώσουν την αυτοεκτίμηση τους και να αποκτήσουν κύρος μεταξύ των συνομηλίκων.

Αρνητική πράξη ή επιθετική συμπεριφορά θεωρείται, όταν κάποιος με πρόθεση :

i. Συγκρούεται ή προσπαθεί να χτυπήσει ή να τραυματίσει ή να δυσχεράνει κάποιον σωματικά, λεκτικά ή με χειρονομίες ή με κακόβουλα μηνύματα στο διαδίκτυο.

ii. Αποκλείει κάποιον από την ομάδα.

  iii. Παρεμποδίζει την ολοκλήρωση των επιθυμιών κάποιου άλλου.

Το σχολικό περιβάλλον πρέπει να είναι προετοιμασμένο για τέτοιου είδους προβλήματα και να έχει ασκηθεί σ’ ένα σχέδιο παρέμβασης. Διαφορετικά, σε περιπτώσεις σοβαρών κρίσεων, θα επικρατήσει χάος και πανικός και τότε οι εκπαιδευτικοί θα υποχρεωθούν να καταφύγουν σε αυταρχικές παρεμβάσεις και να παρεκκλίνουν έτσι από τον παιδαγωγικό τους ρόλο. Επιπλέον, η αποτελεσματική και εποικοδομητική παρέμβαση σε κρίσεις δημιουργεί και διασφαλίζει μακροχρόνια στο σχολείο θετικό κλίμα και αίσθηση ασφάλειας και φροντίδας στους μαθητές. Οι παρεμβάσεις αντιμετώπισης διάφορων μορφών κρίσης γίνονται ακόμα πιο αποτελεσματικές , αν εντάσσονται σ’ ένα συγκεκριμένο σχέδιο πρόληψης..

Μηχανισμοί Πρόληψης

Οι κρίσεις δίνουν την ευκαιρία να εντοπιστούν οι παράγοντες που τις προκαλούν, να ευαισθητοποιηθεί η εκπαιδευτική κοινότητα πάνω σ’ αυτούς και να συμμετάσχει ενεργά και μακροχρόνια σε μια προσπάθεια ανάπτυξης των  αναγκαίων ικανοτήτων των μαθητών.

Η έρευνα επανειλημμένα έχει επιβεβαιώσει ότι η εκπαιδευτική κοινότητα μπορεί να αντιμετωπίσει εποικοδομητικά και να προλάβει να μειώσει την κλιμάκωση εκδήλωσης μορφών επιθετικότητας. Γι’ αυτό, σε πολλές χώρες διαμορφώνονται προγράμματα που βοηθούν τους μαθητές να μην εκδηλώνουν επιθετικότητα, καλλιεργώντας περιβάλλον που μπορεί να ανταποκρίνεται αποδοτικά στις ανάγκες εκείνων που χρειάζονται περισσότερη στήριξη, αλλά και γενικά στις ανάγκες όλων των μαθητών.

Αναγνώριση παραγόντων κίνδυνου

Ένα σημαντικό βήμα στις παρεμβάσεις πρόληψης είναι η ευαισθητοποίηση σχετικά με τους παράγοντες κινδύνου και τα φαινόμενα που προειδοποιούν ότι υπάρχει κίνδυνος να εκδηλωθούν μορφές επιθετικότητας στο σχολείο.

Στις περισσότερες περιπτώσεις βίας κατά του εαυτού ή κατά των άλλων, ορισμένες συμπεριφορές του μαθητή προειδοποιούν για την επερχόμενη εκδήλωση βίας. Στη σχετική βιβλιογραφία (Χηνάς & Χρυσαφίδης, 2000) αναφέρονται ως κυριότερες οι εξής:

•  κοινωνική απομόνωση, που συχνά προκαλείται από συναισθήματα θλίψης, απόρριψης, χαμηλής αυτοεκτίμησης, έλλειψης αυτοπεποίθησης, αδυναμίας να έχει φίλους,

•  απόρριψη από συνομηλίκους,

•  σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση στο σπίτι, στο σχολείο ή αλλού,

•  Συναισθήματα διωγμού, θυματοποίησης, γελοιοποίησης και ταπείνωσης στο σχολείο ή στο σπίτι,

•  χαμηλό ενδιαφέρον για το σχολείο και μειωμένη επίδοση στα μαθήματα, απότομη ή πρώιμη σχολική αποτυχία,

•  συχνή έκφραση βίας κατά ορισμένων ατόμων στα γραπτά κείμενα ή τη ζωγραφική,

•  ανεξέλεγκτος συχνά θυμός, ακόμη και για ασήμαντα γεγονότα,

•  συχνοί παρορμητικοί τσακωμοί και εκφοβισμοί των άλλων, που μπορούν στο μέλλον να κλιμακωθούν σε πιο σοβαρές μορφές,

•  ιστορικό προβλημάτων πειθαρχίας στο σπίτι και στο σχολείο (που είναι ένδειξη ότι υπάρχουν συναισθηματικές ανάγκες που δεν καλύπτονται),

•  ιστορικό βιαιότητας κατά ατόμων, ζώων ή αντικειμένων,

•  έλλειψη ανοχής σε πολιτιστικές διαφορές και διακρίσεις,

•  χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών (μείωση της ικανότητας αυτοέλεγχου και προδιάθεση για επιθετικότητα ως θύτης),

•  συναναστροφή με άτομα με αντικοινωνική συμπεριφορά και αξίες, που προκαλούν φόβο ή άγχος στους άλλους μαθητές,

•  σοβαρή λεκτική απειλή με βία και κατοχή επικίνδυνων αντικειμένων (προειδοποίηση ότι κινδυνεύουν να εκδηλώσουν πραγματικά επιθετικότητα ή να γίνουν θύματα).

Οι παράγοντες αυτοί δεν είναι από μόνοι τους επαρκείς για πρόβλεψη. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως λίστα ελέγχου και χαρακτηρισμού συγκεκριμένων μαθητών. Απλά, αποτελούν ενδείξεις ότι χωρίς υποστήριξη υπάρχει κίνδυνος για εκδήλωση βίας. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν αποτελούν τεκμήρια ευθύνης και ενοχής. Οι πραγματικές μελλοντικές συνέπειες τους εξαρτώνται από έναν συνδυασμό παραγόντων από το παρελθόν, το περιβάλλον, την προσωπικότητα του μαθητή και τις συγκυρίες. Είναι σημαντικό, επομένως, αυτές οι ενδείξεις για έναν μαθητή να χρησιμοποιούνται από τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς και τους συμμαθητές του με τρόπο που δεν τραυματίζει. Πρέπει να αποφεύγεται ο χαρακτηρισμός ή ο στιγματισμός χωρίς ουσιαστικό λόγο. Είναι σωστό να ανησυχούμε για ένα παιδί. Δεν είναι, όμως, σωστό να υπεραντιδρούμε και να καταλήγουμε σε βεβιασμένα συμπεράσματα.

(Στο Β’ ΜΕΡΟΣ: Τί κάνουμε όταν διαπιστώσουμε ότι ένας μαθητής βρίσκεται σε κίνδυνο;)

Πηγή: Εφημερίδα Το Βήμα της Κω