Γράφει ο Νίκος Μελιανός
στο patmostimes.gr
Μαζί με τα μάρμαρα που έκλεψε ο Έλγιν και βρίσκονται στην Αγγλία, εκεί βρίσκεται και το περίφημο χειρόγραφο του Πλάτωνα που άρπαξε ο Άγγλος αρχαιοκάπηλος Έντουαρντ Ντάνιελ Κλαρκ από τη Μονή της Πάτμου σε συνεργασία με τον ηγούμενο και μοναχούς της Μονής.
Έχομε μεγαλώσει με τις κατά καιρούς αναφορές, αιτήματα, διαβιώματα, παρακλήσεις κ.λπ. προς το Βρετανικό Μουσείο, σχετικά με την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα, που έκλεψε, ναι ναι έκλεψε να το τονίσουμε, ο αχαρακτήριστος λόρδος Έλγιν, και που εδώ και 30 περίπου χρόνια είχε ξεκινήσει μια προσπάθεια με την αλήστου μνήμης αγαπημένη Μελίνα Μερκούρη, η οποία μαζί με το σύζυγό της Ζύλ Ντασσέν φρόντισε να διεθνοποιήσει το θέμα και να αρχίσει σιγά-σιγά να μπαίνει το νερό στ’ αυλάκι.
Και αν ακόμη ο Έλγιν είναι γνωστός, εκείνον τον Κλαρκ άργησαν οι μοναχοί της Μονής να αντιληφθούν τις σκέψεις του και ως εκ τούτου δόθηκε η δυνατότητα σε αυτόν να κάνει ένα «μακροβούτι» στη βιβλιοθήκη της Μονής και έκλεψε, ναι ναι έκλεψε και αυτός στην ουσία το πολύτιμο και μοναδικό αντίγραφο των διαλόγων του Πλάτωνα, αλλά και κάποια άλλα έγγραφα ήσσονος σημασίας, ενέργεια η οποία ήταν και αντικείμενο συναλλαγής, θεωρώντας ότι έσωσε τα βιβλία από την καταστροφή, επειδή τόσο το χειρόγραφο του Πλάτωνα όσο και αρκετά άλλα ήταν πεταμένα στο πάτωμα ατάκτως ερριμμένα. Βρε τι μανία που έχουν αυτοί οι Άγγλοι, με το να προσπαθούν να σώσουν άλλους και εν τέλει να μη σώζουν τον εαυτό τους!
Το γεγονός αυτό της κλοπής του χειρογράφου του Πλάτωνα είναι λιγότερο γνωστό από αυτό των Ελγινείων μαρμάρων, είναι όμως εξίσου σημαντικό και ενδιαφέρον. Για να πραγματοποιηθεί όμως μια ενέργεια τέτοιας μορφής, απαιτούνται περισσότερα του ενός άτομα.
Έτσι διαβάζοντας κάποιος τα γεγονότα της εποχής, θα διαπιστώσει ότι ο συγκεκριμένος αρχαιοκάπηλος δεν είχε μόνο την εύνοια της Τουρκικής Στρατιωτικής Διοίκησης του νησιού, αλλά είχε και συνεργάτες εντός της Μονής, φέρνοντας στο μυαλό όλων την κατάληψη της Τροίας η οποία έπεσε εκ των έσω με το Δούρειο ίππο, όμως με μια διαφορά: ότι στην περίπτωση της Πάτμου και του κώδικα έμοιαζαν όλοι όσοι συνεργάστηκαν με ΓΑΔΟΥΡΕΙΟ ΙΠΠΟ, αφού συνέβαλαν στο ξεπούλημα της παράδοσης της πατρίδας τους αλλά και της γενέτειράς τους.
Έτσι κοιτάζοντας κάποιος τη διεθνή βιβλιογραφία για το συγκεκριμένο γεγονός, θα διαπιστώσει τους χαρακτηριστικούς και ενίοτε πηχυαίους τίτλους:
«Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΤΟΥ ΚΛΑΡΚ ΚΑΙ ΤΑ ΕΛΓΙΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΤΜΟΥ, Η ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΤΜΟΥ ΕΧΕΙ ΤΑ ΔΙΚΑ ΤΗΣ ΕΛΓΙΝΕΙΑ» και άλλα.
Τι ήταν όμως αυτός ο κώδικας;
Το έτος 895 μ.Χ ο διάκονος και μετέπειτα Μητροπολίτης Καισαρείας Αρέθας, ένας από τους σημαντικότερους εκδότες κλασσικών και εκκλησιαστικών κειμένων στην εποχή του, ζήτησε από τον καλύτερο καλλιγράφο της Κωνσταντινούπολης να αντιγράψει ένα χειρόγραφο με έργα του Πλάτωνα .Το έργο αυτό αποτελεί σήμερα το παλαιότερο σωζόμενο χειρόγραφο του μεγάλου φιλοσόφου και δασκάλου της αρχαιότητας.
Ο ευμεγέθης και πολυτελέστατος αυτός κώδικας των 418 φύλλων σώζεται σχεδόν πλήρης και περιέχει τους 24 πρώτους διαλόγους του Πλάτωνα χωρισμένους σε 6 τετραλογίες και στη σημερινή μορφή του περιλαμβάνει 2 περγαμηνά φύλλα στην αρχή και στο τέλος και περιλαμβάνουν τμήμα των φυσικών του Αριστοτέλη. Οι 6 τετραλογίες του κώδικα που σήμερα βρίσκεται στην Οξφόρδη ακολουθούν την εξής σειρά:
1. Ευθύφρων ή περί δικαίου.
2. Απολογία Σωκράτους.
3. Κρίτων ή περί του πρακτού.
4. Φαίδων ή περί ψυχής.
5. Κρατύλος ή περί ονομάτων ορθότητας.
6. Θεαίτητος ή περί επιστήμης.
7. Σοφιστής ή περί του όντος.
8. Πολιτικός ή περί βασιλείας.
9. Παρμενίδης ή περί ιδεών.
10. Φίληβος ή περί ηδονής.
11. Συμπόσιον ή περί έρωτος.
12. Φαίδρος ή περί του καλού.
13. Αλκιβιάδης α’ ή περί φύσεως ανθρώπου.
14. Αλκιβιάδης β’ ή περί προσευχής.
15. Ίππαρχος ή φιλοκερδής.
16. Ερασταί ή περί φιλοσοφίας.
17. Θεάγης ή περί σωφροσύνης.
18. Χαρμίδης ή περί σωφροσύνης.
19. Λάχης ή περί ανδρείας.
20. Λύσις ή περί φιλίας.
21. Ευθύδημος ή εριστικός.
22. Πρωταγόρας ή σοφισταί.
23. Γοργίας ή περί ρητορικής.
24. Μένων ή περί αρετής Στον κατάλογο χειρογράφων της Μονής Πάτμου του 1581-1582 δημοσιευμένο το 1844 και σε λατινική μετάφραση, σημειώνεται με έναν αδόκιμο φιλολογικό τίτλο, «ΛΟΓΟΙ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ».
Στους καταλόγους χειρογράφων και εντύπων που εκπόνησε στην Πάτμο ο πρ. Μητροπολίτης Κορίνθου Μακάριος Νοταράς σε κάποιο από τα μεσοδιαστήματα της αυτοεξορίας του στην Πάτμο 1780-1793, ο κώδικας καταχωρίζεται με την επιγραφή «ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ ΔΙΑΛΟΓΟΙ».
Ο κώδικας βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη στα τέλη του 13ου αιώνα και έκτοτε χάνονται τα ίχνη του, φαίνεται όμως ότι διατηρήθηκε σε ασφάλεια αφού δεν παρουσιάζει σημάδια πολλών κτητόρων. Πότε ακριβώς φθάνει στην Πάτμο και υπό ποιες περιστάσεις αγνοούμε, δεχόμαστε όμως τη θέση του Αθανασίου Κομίνη, ότι απεδόθη στη Μονή μετά το 14ου αιώνα και ίσως μετά το 1453 και πάντως πριν του 1581-1582 και θα παραμείνει εκεί ασφαλής μέχρι τον Οκτώβριο του 1801 όταν φθάνει στην Πάτμο ο 30χρονος έμπορος- αρχαιοκάπηλος Έντουαρντ Κλάρκ, ο οποίος μετέφερε μαζί του πολλά έργα τέχνης, νομίσματα και χειρόγραφα μεγάλης αξίας τα οποία πήρε από τα ταξίδια του σε Ευρωπαϊκές χώρες, Κωνσταντινούπολη, Αίγυπτο και Παλαιστίνη και ήταν εφοδιασμένος με επιστολή του Καπουδάν πασά, Τούρκου αρχιναυάρχου, που πρόσταζε να τους ταΐζουν και να τους ποτίζουν και να γίνονται παντού δεκτοί με φιλοφρονήσεις.
Στις 10 Οκτωβρίου του 1801 επισκέπτεται το μοναστήρι μαζί με το Γάλλο ζωγράφο Preaux και ζήτησαν άδεια να επισκεφθούν τη βιβλιοθήκη. Ήταν όπως αναφέρει ο Σιμόπουλος μια κάμαρα με θολωτή οροφή γεμάτη βιβλία πεταμένα στο πάτωμα, βορά του σκώρου και της μούχλας . Στα ράφια είχαν τοποθετηθεί τα τυπωμένα κυρίως βιβλία γιατί σε αυτά οι καλόγεροι έδιναν σημασία, αφού τα χειρόγραφα αποτελούσαν για αυτούς «σκουπιδολόι»… Περγαμηνές ανεκτίμητες ήταν πεταμένες σωρό σε μια γωνιά.
Αλλά ανάμεσα σ’ αυτή τη στοίβα των περιφρονημένων κωδικών, ανακάλυψαν θησαυρούς: πανάρχαια κείμενα, ο 24ος διάλογος του Πλάτωνα, το λεξικό του Κυρίλλου της Αλεξανδρείας, δυο τόμοι ελληνικών ύμνων με νότες αρχαίας ελληνικής μουσικής και άλλα. Όπως αναφέρει ο Κλαρκ, οι μοναχοί ακόμη και ο ηγούμενος δεν ήξεραν να διαβάσουν τα χειρόγραφα.
Έτσι δέχτηκαν να πουλήσουν τον Πλατωνικό διάλογο και μερικά άλλα χειρόγραφα και οι υποτιθέμενοι περιηγητές ανέλαβαν την υποχρέωση να κρατήσουν μυστική τη συναλλαγή από τους κατοίκους του νησιού. Για τη φυγάδευση των κωδίκων ως το καράβι θα φρόντιζε ο ηγούμενος και δυο καλόγεροι. Πράγματι με κάποιο συνθηματικό τρόπο και με τη βοήθεια ενός ψαρά μεταφέρθηκαν ως το πλοίο τους τα πολύτιμα έγγραφα τα οποία έκρυψαν επιμελώς, ενώ έδωσαν στον ψαρά ένα γερό μπαχτσίσι.
Το παρήγορο της υπόθεσης είναι το γεγονός ότι ζήτησαν και είδαν τα χρυσόβουλα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, αλλά φαίνεται –Θεία Χάριτι- δεν τους άρεσαν. Ωστόσο, η λαθραία εξαγωγή των πολύτιμων χειρογράφων δεν έμεινε κρυφή. Και φαίνεται πως ξέσπασε σκάνδαλο ,που δεν περιορίστηκε μέσα στα τείχη του Μοναστηριού.
Αυτό προκύπτει από την επιγραφή που χαράχτηκε στην πόρτα της βιβλιοθήκης το 1802,λίγους μήνες μετά την αρπαγή των χειρογράφων σε εξάμετρους στίχους-απόδειξη ότι δεν ήταν αγράμματοι οι καλόγεροι κατά τον Κλαρκ, που ήθελε με αυτόν τον τρόπο να δικαιολογήσει τις πράξεις του.: Σε αυτό το χώρο βρίσκονται φαεινά χειρόγραφα βιβλία. Για το σοφό άνδρα είναι πολυτιμότερα από το χρυσάφι. Φύλαξέ τα λοιπόν με προσοχή, περισσότερο και από τη ζωή σου. Γιατί χάρη σε αυτά έγινε περίλαμπρο τούτο το Μοναστήρι.
Ο δάσκαλος του γένους Αδαμάντιος Κοραής όταν πληροφορήθηκε το γεγονός από τις εφημερίδες και τα περιοδικά, επέκρινε σφόδρα την πράξη της πώλησης καταγγέλλοντας την πράξη αυτή των μοναχών εθνικά προσβλητική, ενώ στη συνέχεια το 1817 προσπάθησε να ελαφρύνει την πράξη των μοναχών τονίζοντας ότι έπεσαν θύματα απάτης.
Το πόσο απατεώνας ήταν αυτός ο Κλαρκ φαίνεται από το γεγονός ότι φθάνοντας στον Πειραιά μετά την Πάτμο έστειλε στην Αγγλία 76 κιβώτια από τα λάφυρα τα οποία απέκτησε από τις περιοδείες του ανά τον κόσμο. Ευτυχώς που αυτός ο λάτρης και μελετητής της Φυσικής Ιστορίας και της Ορυκτολογίας μέγιστος Αρχαιοκάπηλος Κλαρκ δεν μπόρεσε να εκτιμήσει και να ληστεύσει στην κυριολεξία και άλλα πολύτιμα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης της Μονής κυρίως τα χρυσόβουλα.
Για το γεγονός αυτό, υπήρξε πατριαρχικός αφορισμός κατά των συνεργών της φυγάδευσης, ο οποίος σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση διαβάστηκε σε δημόσια συνάθροιση των κατοίκων της Πάτμου, όπου αποκαλύφθηκε ο ένοχος ο οποίος ήταν ο ηγούμενος της Μονής Παρθένιος Νεγρεπόντε ο οποίος ηγουμένευσε από το 1801 μέχρι το 1804.
Το 1811 αρρωσταίνει με φρενίτιδα νόσο και απαλλάσσεται των καθηκόντων του.
Στο μεταξύ, μετά την αποστολή των 76 κιβωτίων με τα χειρόγραφα, ο Κλαρκ μέσω Βιέννης και Παρισίων φθάνει στην Αγγλία τον Οκτώβριο του 1802.Φαίνεται όμως ότι ο Κλαρκ αντελήφθη πολύ αργότερα το επιστημονικό του επίτευγμα, να αγοράσει -αρπάξει δηλαδή και να μεταφέρει ασφαλώς στο Cambridge τον πολύτιμο κώδικα του Πλάτωνα, αφού η κατάρτισή του στην κατανόηση των Αρχαίων Ελληνικών ήταν ανεπαρκής ,και οι παλαιογραφικές του γνώσεις ακόμη ανεπαρκέστερες.
Όταν, όμως, επανασυνδέθηκε με το Κολλέγιο του το Jesus College Cambridge, άρχισε να κυκλοφορεί το χειρόγραφό του μεταξύ των καθηγητών της κλασσικής φιλολογίας και άλλων διάσημων λογίων και συλλεκτών, και έτσι έμαθε πολλά για την επιστημονική τους αξία.
Το γεγονός αυτό τον βοήθησε στη διαπραγμάτευσή του για την πώληση των Δυτικών και Ανατολικών χειρογράφων του στη Βοδληιανή Βιβλιοθήκη της Οξφόρδης το Νοέμβριο του 1808, στην τιμή των 1.000 λιρών Αγγλίας, από τα οποία το μισό σχεδόν του ποσού εδόθη για το χειρόγραφο του Πλάτωνα, περίπου 450 λίρες, ποσό τεράστιο για την εποχή εκείνη.
Έτσι το περίφημο αλλά αρπαγμένο(;), κλεμμένο(;), αγορασμένο χειρόγραφο του Πλάτωνα της Μονής Πάτμου, μετά από επτά χρόνια περιπλανήσεων κοσμεί έκτοτε το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης προς δόξα των απατεώνων αρχαιοκάπηλων και των ντόπιων εραστών των αγγλικών λιρών.
Το 1898 όταν το Πατμιακό χειρόγραφο των διαλόγων του Πλάτωνα πλέον ως Codex Oxoniensis Clarkianus 39 είδε το φως της έκδοσης, δεν φιλοτιμήθηκε κάποιος να στείλει ένα αντίγραφο το οποίο δικαιούνταν η Μονή της Πάτμου. Επειδή αναφέρθηκε δε ότι ο συγκεκριμένος αρχαιοκάπηλος αγόρασε από τον ηγούμενο τα έγγραφα μεταξύ αυτών και του Πλάτωνα, θα πρέπει να ακουστεί τούτο.
Όπως γίνεται αναφορά σε διάφορα κείμενα, ο ίδιος ο Κλαρκ προθυμοποιήθηκε να δώσει χρήματα στη Μονή, αλλά κάποιος άλλος αρχαιοκάπηλος του είπε: Μη δώσεις τίποτα, δε βλέπεις εμένα που όποιο βιβλίο θέλω το παίρνω αφού είναι πεταμένα στο πάτωμα εδώ και εκεί; Δεν δίνω τίποτα σε αντάλλαγμα! Απλά βάζω αυτό που θέλω στην τσέπη.
Δε γνωρίζουμε τι και ποιες ενέργειες έχουν γίνει στα χρόνια που ακολούθησαν την αρπαγή. Εκείνο όμως το οποίο είναι γνωστό είναι ότι η Πάτμος, εάν είχε στη βιβλιοθήκη της Μονής το περί ου ο λόγος έγγραφο, θα ήταν το παγκόσμιο Κέντρο των γραμμάτων και των τεχνών, μαζί βέβαια με τα ανεκτίμητα 1.200 πολύτιμα χειρόγραφα που κοσμούν την ανακαινισμένη βιβλιοθήκη της Μονής στην είσοδο της οποίας φιγουράρει εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα πάνω στην οποία αναγράφονται 2 λέξεις: ΨΥΧΗΣ ΙΑΤΡΕΙΟ το οποίο πραγματικά είναι.
Θερμές ευχαριστίες στο Γιάννη Μ. Μελιανό για την πολύτιμη βοήθειά του.
Επιλεκτική Βιβλιογραφία:
Φλωρεντή Χρυσόστομου: Βραβείο Μονής.
Σιμόπουλου Κυριάκου: Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα.
Κωνσταντινίδη Κώστα: Η τύχη του χειρογράφου του Πλάτωνα.
