Με τη συμπλήρωση 68 χρόνων από τον θάνατο του Μιχαήλ Γ. Σκαρδάση, τιμούμε έναν σπουδαίο Καλύμνιο εκπαιδευτικό, επιστήμονα και αγωνιστή. Γυμνασιάρχης με ανυποχώρητο πνεύμα, πρωταγωνίστησε στην αντίσταση κατά των Ιταλών κατακτητών στα Δωδεκάνησα, ενώ συνέβαλε ενεργά στην υπεράσπιση της ελληνικότητας της Μακεδονίας κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής. Το έργο και η προσφορά του στη διατήρηση της ελληνικής παιδείας και του εθνικού φρονήματος αξίζουν να μνημονεύονται, ώστε να διδάσκουν και να εμπνέουν τις νεότερες γενιές.
ΜΙΧΑΗΛ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΚΑΡΔΑΣΗΣ
ΓΥΜΝΑΣΙΑΡΧΗΣ
(ΔΙΑ ΠΥΡΟΣ ΚΑΙ ΣΙΔΗΡΟΥ)
ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ
ΚΑΙ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
Του Λέανδρου Μιχ. Σκαρδάση
***
Ο Μιχαήλ Γεωργίου Σκαρδάσης , ένα από τα επτά παιδιά του Γεωργίου Σκαρδάση και της Μαρίας Αλευροφά, γεννήθηκε στην Κάλυμνο στις 23-9-1898. Στην Κάλυμνο, τελείωσε το Δημοτικό Σχολείο και τις πρώτες γυμνασιακές τάξεις και συνέχισε τις σπουδές του στο Α’ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών. Μετά την αποφοίτησή του με ‘’άριστα’’ εισήλθε στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Γρήγορα ξεχώρισε ανάμεσα στους συμφοιτητές του για τον επιστημονικό ζήλο , την έφεση και τη λατρεία του για τις κλασικές σπουδές και την αρχαία ελληνική γραμματεία. Ταυτόχρονα με τις πανεπιστημιακές του σπουδές , αρίστευσε και στην εκμάθηση ξένων γλωσσών , ιδιαίτερα της Ιταλικής και της Γαλλικής.
Σε ηλικία 20 μόλις ετών και πριν προλάβει να πάρει το πτυχίο του, επειδή η οικογένειά του αντιμετώπιζε σοβαρές οικονομικές δυσχέρειες , (ο πατέρας του αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στην Αμερική) υποχρεώθηκε να διακόψει τις σπουδές του και να εργαστεί ως διευθυντής και επόπτης σχολείων πρώτα στη Σύμη και έπειτα στη Λέρο και τελευταία στην Κω , όπου και ίδρυσε το Α’ Ιπποκράτειο Γυμνάσιο στη Χώρα το 1918, το οποίο , με διευθυντή τον ίδιο, λειτούργησε δυστυχώς για μία μόνο σχολική χρονιά, ως 8η τάξη της «Αστικής Σχολής Αρρένων» . Η έλλειψη , όμως , οικονομικών πόρων και οι αντιδράσεις των Ιταλικών αρχών κατοχής, δεν επέτρεψαν να λειτουργήσει για δεύτερη χρονιά η πρώτη εκείνη γυμνασιακή τάξη.
Όταν μετά την Μικρασιατική καταστροφή, πήρε το πτυχίο της Φιλοσοφικής Σχολής , επέστρεψε στην Κάλυμνο και διορίστηκε στην αρχή καθηγητής του Νικηφόρειου Γυμνασίου Αρρένων και μετά την παραίτηση τού τότε Γυμνασιάρχη , διορίστηκε , σε ηλικία μόλις 27 ετών, Γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Θηλέων Καλύμνου.
Ο Γυμνασιάρχης Μιχαήλ Σκαρδάσης υπήρξε λαμπρός εκπαιδευτικός που μόρφωσε μια ολόκληρη σειρά Καλυμνιοπαίδων για 15 χρόνια , ανάμεσα σε φυλακίσεις και εξορίες από τους Ιταλούς , όπως αναφέρεται στη συνέχεια αυτού του σύντομου βιογραφικού. Μετά την εξορία του από τους Ιταλούς στην Ελλάδα, το εκπαιδευτικό του έργο ως Γυμνασιάρχου συνεχίστηκε στην Έδεσσα , όπου διορίστηκε από το Ελληνικό κράτος , την κρίσιμη εκείνη εποχή , όταν τα σύννεφα του πολέμου είχαν αρχίσει να σκεπάζουν τον Ελλαδικό χώρο. Εκεί, υπηρέτησε μέχρι τις παραμονές της λήξεως του πολέμου. Στη συνέχεια, διορίστηκε γυμνασιάρχης του Α’ Γυμνασίου Θηλέων Αθηνών , στο οποίο και υπηρέτησε επί 13 συναπτά έτη. Στη σπουδαία και πολυτάραχη σταδιοδρομία του έδωσε τέλος ο πρόωρος θάνατός του, που επήλθε στις 15 Ιανουαρίου του 1957 σε ηλικία 59 ετών.
Ως παιδί , έζησε στην Κάλυμνο τις μεγάλες ιστορικές στιγμές των αγώνων του έθνους του 1912 – 1913 σε στεριά και θάλασσα που , αν και υπήρξαν ευτυχείς για όλο το άλλο έθνος, άφηναν αλύτρωτα τα Δωδεκάνησα κάτω από νέο δυνάστη, τον Ιταλό. Δέκα χρόνια αργότερα , ως φοιτητής στην Αθήνα , έζησε το σκίρτημα της απελευθέρωσης των Δωδεκανήσων με την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών το 1922, η υπογραφή της οποίας χαιρετίστηκε στην Κάλυμνο με την ύψωση της Ελληνικής Σημαίας και ψηφίσματα από τον λαό της Καλύμνου . Δυστυχώς, τον ίδιο χρόνο , είδε όλο αυτό το όνειρο να καταρρέει , ως συνέπεια της Μικρασιατικής καταστροφής.
Μέσα σ’ αυτό το δυσμενές για την υπόθεση της Δωδεκανήσου κλίμα ο Μ. Σκαρδάσης διοριζόταν Γυμνασιάρχης στο Γυμνάσιο Θηλέων της Καλύμνου. Εκείνη την εποχή , τόσο στην περίοδο της τουρκικής όσο και στην πρώτη περίοδο της Ιταλικής κατοχής , τα σχολεία της Καλύμνου λειτουργούσαν αυτοδιοικούμενα και αυτοσυντηρούμενα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι Τούρκοι και οι διάδοχοί τους Ιταλοί δεν επεδίωξαν πολλές φορές να αναμειχθούν στα σχολικά πράγματα, ιδιαίτερα στη διδασκαλία της Τουρκικής και Ιταλικής γλώσσας. Έτσι ήταν διαμορφωμένο το σχολικό καθεστώς της «κτήσης», όταν το 1923 ο Mario Lago αναλάμβανε τη διοίκηση και τις τύχες των Δωδεκανησίων. Το 1926 , τα πρώτα σύννεφα εμφανίζονται στον εκπαιδευτικό ορίζοντα , όταν δημοσιεύεται ο νέος σχολικός κανονισμός, βάσει του οποίου, ούτε λίγο – ούτε πολύ , εισάγεται η ιταλική γλώσσα ως υποχρεωτικό μάθημα στα σχολεία μέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης.
Η Ιταλική κατοχή παγιωνόταν πια γρήγορα και ο σχολικός κανονισμός του 1926 δε θεωρήθηκε επαρκής και αποτελεσματικός από τον νέο κυβερνήτη και διώκτη του Ελληνισμού C.M. De Vecchi , ο οποίος με διάταγμα εξομοίωσε τα κοινοτικά Ελληνικά σχολεία με τα Ιταλικά. Άρχισε να εφαρμόζει την πολιτική του αφελληνισμού των νησιών με επίκεντρο των προσπαθειών της , φυσικά ,την εκπαίδευση που μέχρι τότε οι Δημοτικές αρχές συντηρούσαν με τη στήριξη και από το εθνικό κέντρο και κυρίως με την θέρμη των δασκάλων που πραγματικοί πνευματικοί ταγοί , με παράδοση αιώνων , είχαν διασφαλίσει την ελληνική παιδεία, είχαν κρατήσει το εθνικό φρόνημα υψηλό και την ελληνική ψυχή απαραβίαστη στα νησιά.
Ένα χαρακτηριστικό γεγονός δείχνει τη σκλήρυνση της ιταλικής κατοχής για την εκπαίδευση και τη σθεναρή στάση του Γυμνασιάρχη Μ. Σκαρδάση. Μια μέρα του 1928 πήγε στο Γυμνάσιό του ένας Ιταλός καθηγητής απεσταλμένος από την ιταλική διοίκηση ως επιθεωρητής εκπαιδεύσεως. Ο Γυμνασιάρχης του είπε ότι δεν τον δέχεται ως επιθεωρητή , γιατί το Σχολείο ήταν ελληνικό και επιθεώρηση μπορούσαν να του κάνουν μόνο οι εκλεγμένες Δημαρχιακές αρχές κάτω από τις οποίες λειτουργούσαν τα Σχολεία. Καθώς το Γυμνάσιο των θηλέων ήταν το πρώτο με το οποίο θα άρχιζε αυτή η ενέργεια, η υπερήφανη στάση του Γυμνασιάρχη Μ. Σκαρδάση ακολουθήθηκε και από τα άλλα Σχολεία στα οποία επιχειρήθηκε η επιθεώρηση. Η ιταλική αντίδραση ήταν λυσσαλέα. Ο Γυμνασιάρχης φυλακίστηκε για μέρες χωρίς να ενδώσει. Μετά την αποφυλάκισή του, διορίστηκε προσωρινά καθηγητής στο Γυμνάσιο Αρρένων και το 1930 η ιταλική κυβέρνηση κατήργησε το Γυμνάσιο θηλέων και τον απέλυσε.
Άρχιζε έτσι για τον Γυμνασιάρχη μία μακρά περίοδος παθών. Ετέθη υπό αστυνομική επιτήρηση – schiedato politico – και για δύο χρόνια 1933-1934 απαγορεύτηκε στη Δημαρχία να τον διορίσει. Συνελήφθη στις αρχές του 1935 και κλείστηκε στις φυλακές της Ρόδου σε αυστηρή απομόνωση, επειδή κατά την έρευνα της ιταλικής αστυνομίας στο σπίτι του βρέθηκε επιστολή του-υπόμνημα προς το Ελληνικό Υπουργείο Παιδείας , στο οποίο ανέπτυσσε τις απόψεις του για τα εκπαιδευτικά ζητήματα της Καλύμνου. Μετά την προσωρινή απόλυσή του γύρισε στην Κάλυμνο, όπου πάλι στις 7 Απριλίου του 1935 συνελήφθη ως ένας από τους πρωτεργάτες της ηρωικής εθνικής εξέγερσης του 1935 (του πετροπόλεμου) εναντίον των σχεδίων της ιταλικής διοίκησης που προωθούσαν το αυτοκέφαλο της εκκλησίας της Δωδεκανήσου, πρώτο και σημαντικό βήμα του αφελληνισμού των νησιών. Οδηγήθηκε μαζί με άλλους πατριώτες στις φυλακές της Κω όπου καταδικάστηκε στις 4-6-1935 σε φυλάκιση 4 ετών και 8 μηνών για παράβαση του ιταλικού Ποινικού Κώδικα με κύρια κατηγορία της παρ. 2 του άρθρου 112 αυτού δηλαδή «την υποκίνηση προς απόσπαση μέρους της ιταλικής επικράτειας».
Στην απολογία του, όταν ο εισαγγελέας Εφετών κατά το σημείωμα του Ιταλού διοικητή της Καλύμνου Μαρκησίου De Bisognio ζήτησε τον τουφεκισμό του, ο Γυμνασιάρχης βροντοφώναξε την περίφημη φράση “Do diro, perche no, sono Greco con conscieza greca” (θα το ειπώ, γιατί όχι, είμαι Έλληνας με συνείδηση ελληνική).
Στην έφεση που οι καταδικασθέντες άσκησαν στο Εφετείο της Ρόδου, η ποινή του Μ. Σκαρδάση μειώθηκε κατά ένα χρόνο. Η ιταλική κυβέρνηση, ύστερα από λίγους μήνες, μετά από αυτήν την ηρωική εξέγερση της Καλύμνου και το διεθνή αντίκτυπό της , αναγκάστηκε να σταματήσει τις ενέργειες για το αυτοκέφαλο και τον Νοέμβριο του 1935 ο τότε βασιλιάς της Ιταλίας Vitorio Emmanuelle , χορήγησε γενική αμνηστία. Ο Γυμνασιάρχης αποφυλακίστηκε , αλλά μετά από λίγο καιρό απελάθηκε από την Κάλυμνο και με όλη του την οικογένεια κατέφυγε στην Αθήνα και έθεσε τον εαυτό του στην διάθεση του Υπουργείου Παιδείας , το οποίο τον διόρισε Γυμνασιάρχη στο Γυμνάσιο της Έδεσσας. Εκεί , πολύ γρήγορα , έδωσε νέα πνοή στο Γυμνάσιο με αποτέλεσμα οι απόφοιτοί του να εισέρχονται στα Πανεπιστήμια σε αριθμούς που κατέπληξαν.
Η μεγάλη ημέρα του ΟΧΙ βρήκε το Γυμνασιάρχη στις επάλξεις για τον αγώνα που άρχιζε. Εμψύχωνε μαθητές και κατοίκους και όταν έμαθε πως οι Δωδεκανήσιοι έσπευδαν να καταταγούν εθελοντές όταν αποφασίστηκε η συγκρότηση του Συντάγματος των Δωδεκανησίων , παρουσιάσθηκε ο ίδιος και κατατάχθηκε , κάμπτοντας τις αντιρρήσεις του Στρατηγού που ήθελε να τον αποτρέψει γιατί ήταν πατέρας επτά παιδιών.
Ένα στιγμιότυπο για αυτήν την απόφασή του , διηγημένο από την εν ζωή σύζυγό του Ευδοκία Σκαρδάση , σήμερα 99 ετών είναι το ακόλουθο. Την ημέρα του ΟΧΙ , οι μαθητές του στο προαύλιο , ξέροντας ότι ήταν Καλύμνιος φώναζαν με ενθουσιασμό «Θα λευτερώσουμε και τα Δωδεκάνησα». Ο Γυμνασιάρχης τους απάντησε συγκινημένος: «Ναι παιδιά μου. Όχι με λόγια αλλά με έργα». Το εφάρμοσε ο ίδιος τις αμέσως επόμενες ημέρες κατατασσόμενος στο Σύνταγμα των Δωδεκανησίων εθελοντών.
Μετά την κατάρρευση του μετώπου από την γερμανική επίθεση , ο Γυμνασιάρχης επανήλθε στην Έδεσσα και κράτησε το Γυμνάσιο σε λειτουργία υπό τη γερμανική κατοχή , παράλληλα με την οποία ενεργούσε και η βουλγαρική διείσδυση, αγωνιζόμενος να κρατήσει υψηλό το εθνικό φρόνημα των μαθητών και των κατοίκων μέσα και έξω από το Σχολείο. Έγινε ο πόλος αντιστάσεως εναντίον των Βουλγάρων, ιδιαίτερα στην προσπάθειά τους να αναγκάσουν τους Έλληνες να βγάλουν βουλγαρικές ταυτότητες σε μέρη που αυτοί , με την ανοχή και την συνεργασία των Γερμανών , είχαν τον έλεγχο.
Σε συνεννόηση με το εθνικό κέντρο, ο Γυμνασιάρχης Μ. Σκαρδάσης, ανέλαβε το έργο της διαφώτισης του πληθυσμού και ειδικότερα των παραμεθορίων , προκειμένου να περισυλλέξει τις Βουλγαρικές ταυτότητες με τις οποίες , είχαν εφοδιαστεί πολλοί Έλληνες , θύματα της Βουλγαρικής Οργάνωσης . Για το σκοπό αυτό, το Υπουργείο Παιδείας, απέστειλε επείγον υπηρεσιακό σημείωμα απευθυνόμενο προς όλες τις Ελληνικές τοπικές Αρχές, αναφέροντας:
«γνωστοποιείται ότι ο γυμνασιάρχης του γυμνασίου Εδέσσης Μιχαήλ Γ. Σκαρδάσης θα περιέλθη την περιοχήν σας , προκειμένου να περισυλλέξη πληροφορίας και άλλα στοιχεία , τα οποία θα χρησιμοποιήση διά την συγγράμματος λαογραφικού περιεχομένου. Εντέλλεσθε όπως του παράσχητε πάσαν εξυπηρέτησιν και βοήθειαν , ήν ούτος ήθελε ζητήσει.»
Με πρόσχημα και προκάλυμμα το ανωτέρω σημείωμα, του εδίδετο η ευκαιρία να περιέρχεται τα διάφορα χωριά της περιοχής επί ημιόνου με τη συνοδεία ημιονηγού, και για να ελαχιστοποιήσει την πιθανότητα της δημιουργίας υποψιών, στην όλη περιοδεία του είχε μαζί του και τον 7ετή τότε γιο του Γεώργιο. Η όλη «επιχείρηση» κράτησε πλέον του μηνός και απεδείχθη πολύ επιτυχής. Εξηγώντας στους αφελείς και αγράμματους χωρικούς τους λόγους για τους οποίους θα έπρεπε να καταστρέψουν τις Βουλγαρικές ταυτότητες , μετά το πέρας κάθε ημέρας, κατέστρεφε εκατοντάδες Βουλγαρικές ταυτότητες που του παρέδιδαν οι χωρικοί..
Μετά την απελευθέρωση, το 1944 ο Μ. Σκαρδάσης τοποθετήθηκε Γυμνασιάρχης στο ιστορικό Α’ Γυμνάσιο Θηλέων Αθηνών στην Πλάκα. Μέσα στις αντίξοες συνθήκες της μεταπολεμικής Αθήνας έκανε γρήγορα το Γυμνάσιο αυτό πρότυπο στο οποίο συνέρρεαν γονείς και από άλλες περιοχές των Αθηνών , με αιτήσεις για εγγραφή των κοριτσιών τους. Ένα στιγμιότυπο που συνέβη το 1949 δείχνει την φήμη και το σεβασμό που έτρεφαν στο πρόσωπό του από το Υπουργείο Παιδείας. Ο τότε Υπουργός Παιδείας (ο μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας) Κωνστ. Τσάτσος τον πήρε στο τηλέφωνο και του ζήτησε να παρακολουθήσει την ανάλυση του Επιταφίου του Θουκυδίδη μαζί με τις μαθήτριες της 8ης τάξεως. Την ορισθείσα ημέρα και ώρα οι μαθήτριες έβλεπαν τον Υπουργό (που είχε πάει περπατώντας από το Υπουργείο στο Γυμνάσιο) να κάθεται σε ένα θρανίο δίπλα τους και να ακούει συνεπαρμένος, μέσα στην άκρα σιγή της τάξης που πάντα κρεμόταν από τα χείλη του, τη θεσπέσια διδασκαλία του Γυμνασιάρχη. Ο ίδιος ο Υπουργός είπε στις μαθήτριες : ‘’ αν δεν ακούσω Σκαρδάση να διδάσκει, δεν πάει καλά η χρονιά μου..’’ Το περιστατικό αυτό είναι χαρακτηριστικό της φιλολογικής του δεινότητας και της διδακτικής του μεθόδου με την οποία συνήρπαζε και το πιο απαιτητικό ακροατήριο. Άλλωστε , για τους ίδιους λόγους και για την επιστημονική του πληρότητα , προτάθηκε αργότερα για καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών από τον επιθεωρητή Εμμ. Εμμανουήλ.
Ένα άλλο στιγμιότυπο που θυμούνται τα μέλη της οικογενείας του είναι η συγκίνηση που έζησε αυτός , ο πρωταγωνιστής της αντιστάσεως των Δωδεκανήσων , όταν του ανετέθη τιμητικά να εκφωνήσει στον «Παρνασσό» τον πανηγυρικό , μετά την υπογραφή της συνθήκης των Παρισίων του 1947 , η οποία ενσωμάτωνε τα Δωδεκάνησα στην Μητέρα Ελλάδα.
Στην ενεργό υπηρεσία και στη θέση του Γυμνασιάρχη του πρώτου Γυμνασίου Θηλέων που υπηρέτησε για 13 συνεχή χρόνια τον βρήκε ο θάνατος , υποκύπτοντας αυτός ο μαχητής στην επάρατο στις 15-1-1957 σε ηλικία 59 ετών, αφήνοντας 8 παιδιά τα περισσότερα αδημιούργητα, στη μέση των σπουδών τους. Την ημέρα της κηδείας του, με εντολή της Γενικής Επιθεωρήσεως Μέσης Εκπαιδεύσεως, όλα τα γυμνάσια των Αθηνών παρέμειναν κλειστά , ενώ , σύσσωμος ο πνευματικός και εκπαιδευτικός κόσμος της εποχής , συνόδευσε με έκδηλη οδύνη τον γυμνασιάρχη Μιχαήλ Σκαρδάση στην τελευταία του κατοικία. Εκφωνήθηκαν πολλοί επικήδειοι εξαίροντες την προσωπικότητα του Γυμνασιάρχου και σε μια αποστροφή του επικήδειου λόγου του, ο τότε Γενικός επιθεωρητής μέσης εκπαιδεύσεως, Εμμ Εμμανουήλ, απευθυνόμενος προς τον μεγάλο αλλά και σεμνό εκλιπόντα, και ακουμπώντας ευλαβικά το χέρι του επί του φερέτρου, είπε με φωνή παλλόμενη από τη συγκίνηση:
« Αείμνηστε Γυμνασιάρχα Μιχαήλ Σκαρδάση , Τώρα δύνασαι να είπης το του Αποστόλου Παύλου..»
‘’Τον αγώνα τον καλόν ηγώνισμαι , την πίστιν τετήρηκα , τον δρόμον τετέλεκα…και νύν απόκειταί μοι ο της δικαιοσύνης στέφανος !..’’
Το Αναγνωστήριο «Αι Μούσαι» της Καλύμνου χαιρέτισε την έναρξη της τρίτης περιόδου λειτουργίας του (1979) με την τιμητική έκδοση των «Καλύμνικων» του Γυμνασιάρχη , που αποτελεί και την πρώτη της συνεχιζόμενης έκτοτε και μέχρι σήμερα σειράς των εκδόσεων του Αναγνωστηρίου. Στα «Καλύμνικα» συγκεντρώθηκαν μικρά χρονογραφήματα του Γυμνασιάρχη που αναφέρονται με χάρη και με γλώσσα παρόμοια με του Παπαδιαμάντη, σε διάφορες πτυχές της ζωής του νησιού και των κατοίκων του. Τα είχε δημοσιεύσει κατά καιρούς στην πρώτη εφημερίδα που είδε το φως με το τέλος του πολέμου στο νησί, την «Κάλυμνο».
Στην παρουσίαση των «Καλύμνικων» το Δ.Σ. του Αναγνωστηρίου σημειώνει: «Όσοι είχαν την τύχη να μαθητεύσουν στον Σκαρδάση θα ξαναζήσουν τον Δάσκαλο. Όσοι δεν υπήρξαν μαθητές του, θα απολαύσουν την ζωντάνια της περιγραφής του. Ανατέμνει και αναλύει τον Καλύμνιο! Οι ξένοι και φίλοι της Καλύμνου, διαβάζοντάς τα θα μας γνωρίσουν καλύτερα».
Πράγματι, από αυτά τα διασωθέντα «Καλύμνικα» μπορεί κανείς να καταλάβει τη φιλολογική και λογοτεχνική δεινότητα του Γυμνασιάρχη, όπως από την φράση της απολογίας του με την οποία κλείνει αυτό το κείμενο, μπορεί να αντιληφθεί κανείς τη δύναμη της αντίστασής του όλο εκείνο τον καιρό της Ιταλοκρατίας και Γερμανικής κατοχής, όταν υπηρετούσε ως Γυμνασιάρχης στο γυμνάσιο Εδέσσης.
«Ex ungue leonem» (εξ όνυχος τον λέοντα ) , όπως θα έλεγε ο ίδιος με τα Λατινικά του.
πηγη: https://kalymnos-news.gr/
