Η συμφωνία Ελλάδας – Αλβανίας για την ΑΟΖ (2009) που δεν εφαρμόστηκε ποτέ

Στη συνάντηση που είχε πριν λίγες μέρες στην Αλβανία ο Υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας με τον πρωθυπουργό της γειτονικής χώρας Έντι Ράμα και τον ασκούντα χρέη Υπουργό Εξωτερικών Γκεντ Τσεκάι αποφασίστηκε, όπως είναι γνωστό, η παραπομπή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, η διαφορά Ελλάδας και Αλβανίας για την οριοθέτηση των μεταξύ τους θαλάσσιων ζωνών.

Θα υπάρξουν, όπως φαίνεται πριν την παραπομπή της διαφοράς στη Χάγη, διαπραγματεύσεις μεταξύ Αθήνας και Τιράνων εντός συγκεκριμένου χρονοδιαγράμματος κι αν αυτές οι διαπραγματεύσεις για τον καθορισμό των θαλάσσιων ζωνών δεν ευοδωθούν, οι δύο χώρες θα υπογράψουν συνυποσχετικό και θα προσφύγουν στη Χάγη για την επίλυση της διαφοράς.

Το ζήτημα του καθορισμού των θαλασσίων ζωνών μεταξύ των δύο χωρών χρονολογείται από το 1992, όταν η Αλβανία πρότεινε στην Ελλάδα την έναρξη διαπραγματεύσεων για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, ωστόσο δεν ξεκίνησαν ποτέ συζητήσεις.

Από το 2004, μετά την άνοδο στην εξουσία της κυβέρνησης Κ. Καραμανλή, η ελληνική πλευρά αυτή τη φορά, επανέφερε το θέμα των διαπραγματεύσεων.

Τα Στενά της Κέρκυρας – Τα γεγονότα 1944-1949

Πριν όμως αναφερθούμε εκτενέστερα στις διαπραγματεύσεις Ελλάδας – Αλβανίας για τις θαλάσσιες ζώνες τη δεκαετία του 2000, θα ασχοληθούμε μία μάλλον άγνωστη ιστορία του 1946, που διαδραματίστηκε κοντά στην Κέρκυρα και έφτασε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης στη συνέχεια.

Σύμφωνα με τους Κρατερό Ιωάννου – Αναστασία Στρατή, στο βιβλίο τους «ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ» , «θαλάσσιο στενό με την γεωγραφική έννοια είναι μία στενή λωρίδα θάλασσας που χωρίζει δύο χερσαία εδάφη και ενώνει δύο ευρύτερες θάλασσες». Η βασική καταγραφή του εθιμικού δικαίου, διαμορφώθηκε με την απόφαση της 9ης Απριλίου 1949 στην υπόθεση των «Στενών της Κέρκυρας». Το 1944 το Πολεμικό Ναυτικό της Μ. Βρετανίας εκκαθάρισε τα στενά της Κέρκυρας από τις νάρκες, που είχαν ποντιστεί εκεί στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στις 22 Οκτωβρίου 1946 μια βρετανική μοίρα του Βασιλικού Ναυτικού, που πραγματοποιούσε αβλαβή διέλευση στο βόρειο στενό της Κέρκυρας προσέκρουσε σε νάρκες, με αποτέλεσμα να πληγούν δύο αντιτορπιλικά και να υπάρξουν από βρετανικής πλευράς 44 νεκροί και 42 τραυματίες. Η Μ. Βρετανία θεώρησε την Αλβανία, στα χωρικά ύδατα της οποίας έγινε το συμβάν, ως υπεύθυνη. Η διαφορά των δύο χωρών οδηγήθηκε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, το οποίο με την απόφαση της 9ης Απριλίου 1949, δεν δέχτηκε τον ισχυρισμό της Αλβανίας ότι το Ηνωμένο Βασίλειο παραβίασε την κυριαρχία της με την αποστολή πολεμικών πλοίων στο στενό της Κέρκυρας χωρίς την προηγούμενη άδειά της ,κρίνοντας ότι, εφόσον η διέλευση αυτή είναι αβλαβής, ένα παράκτιο κράτος δεν έχει το δικαίωμα να απαγορεύσει την διέλευση αυτή μέσω των στενών εν καιρώ ειρήνης, εκτός αν προβλέπεται διαφορετικά σε μια διεθνή συνθήκη.

Κρίνοντας δε τον ισχυρισμό της Αλβανίας, ότι τα Στενά της Κέρκυρας είχαν δευτερεύουσα σημασία και ότι χρησιμοποιούνταν μόνο για τοπικές συγκοινωνίες, το Δικαστήριο έκρινε ότι «διεθνή στενά είναι αυτά που χρησιμοποιούνται για την διεθνή ναυσιπλοΐα ανάμεσα σε δύο τμήματα των ανοικτών θαλασσών». Επίσης για να διευκρινίσει την έννοια της χρήσης αποφάνθηκε ότι «το αποφασιστικό κριτήριο είναι μάλλον η γεωγραφική κατάστασή τους να συνδέουν δύο τμήματα των ανοικτών θαλασσών και το γεγονός ότι χρησιμοποιούνται από τη διεθνή ναυσιπλοΐα». Η απόφαση αυτή θεωρείται πολύ σημαντική, γιατί αποτελεί τη βασική καταγραφή του εθιμικού δικαίου για τα θαλάσσια στενά, όπως αναφέραμε.

Το δικαστήριο της Χάγης επιδίκασε στη Μ. Βρετανία αποζημίωση 843.947 στερλίνες, τις οποίες η Αλβανία για δεκαετίες δεν δεχόταν να πληρώσει. Τελικά το 1996 οι δύο χώρες έλυσαν το θέμα εξωδικαστικά.

Οι αλβανικές «ευθείες γραμμές βάσης»

Η ευθεία γραμμή βάσης αποτελεί μία μέθοδο χάραξης του εσωτερικού ορίου της αιγιαλίτιδας ζώνης , που εφαρμόζεται όταν η φυσική ακτογραμμή παρουσιάζει ορισμένες γεωγραφικές ιδιομορφίες.

Η Αλβανία από το 1970 θέσπισε ευθείες γραμμές βάσης, οι οποίες δεν φαίνεται να επηρεάζουν την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών με την Ελλάδα, καθώς αρχίζουν βόρεια του Κόλπου της Αυλώνας. Σύμφωνα με το άρθρο 3 του ν. 8771 / 2001 από το ακρωτήριο του Grames ως το μέσον του στενού της Κέρκυρας, η γραμμή βάσης είναι η φυσική ακτογραμμή. Όμως νότια του Κόλπου της Αυλώνας υπάρχει ασάφεια ως προς τη χάραξη των γραμμών βάσης, που επιτείνεται από την έλλειψη γεωγραφικών συντεταγμένων και απεικόνισής τους σε ναυτικούς χάρτες μεγάλης κλίμακας. Υπάρχουν διαφοροποιήσεις των αλβανικών γραμμών βάσης στη διεθνή βιβλιογραφία. Έτσι φαίνεται ότι χαράσσονται ευθείες γραμμές βάσης και από το ακροατήριο Grames ως το ακρωτήριο των Αγίων Σαράντα, επηρεάζοντας έτσι τη χάραξη της μέσης γραμμής με την Ελλάδα. Στη χάραξη αυτή, η οποία δεν είναι σύμφωνη με τους κανόνες του διεθνούς δικαίου, έχουν διαμαρτυρηθεί οι ΗΠΑ. Ο ν. 8771 / 2001 καταργήθηκε με τον ν. 9861 / 2008, αλλά αργότερα επανήλθαν σε ισχύ οι διατάξεις του άρθρου 3 του ν. 8771 / 2001.

Οι ελληνοαλβανικές διαπραγματεύσεις για την ΑΟΖ

Όπως αναφέραμε παραπάνω, η Ελλάδα το 2004 ζήτησε από την Αλβανία να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις για τον καθορισμό των θαλασσίων ζωνών. Όμως η Αλβανία ενθαρρυμένη και από τουρκικές παρασκηνιακές παρεμβάσεις, κωλυσιεργούσε θεωρώντας ότι μπορούσε να καθορίσει μονομερώς τα όρια. Έτσι υπέγραψε συμφωνία με βρετανική εταιρεία για διενέργεια γεωλογικών ερευνών, με σκοπό τον εντοπισμό κοιτασμάτων πετρελαίου σε θαλάσσια περιοχή στον νότο της Αλβανίας, που όμως σε ορισμένα σημεία εισερχόταν εντός των ελληνικών χωρικών υδάτων και θαλασσίων ζωνών.

Στα μέσα του 2006 ανέλαβε την ηγεσία του ελληνικού ΥΠΕΞ η Ντόρα Μπακογιάννη, η οποία έδωσε νέα ώθηση στο όλο θέμα, ενώ ανέθεσε τις διαπραγματεύσεις στον έμπειρο πρέσβη Γ. Σαββαΐδη. Ήταν η εποχή που η Αλβανία ήθελε να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ και να αναβαθμίσει τις σχέσεις της με την Ευρωπαϊκή Ένωση, κάτι που έδινε στην Ελλάδα έναν διπλωματικό μοχλό πίεσης. Ωστόσο, υπήρχαν και εμπλοκές στον διάλογο, τόσο πολιτικού όσο και τεχνικού χαρακτήρα.

Όπως γράφει ο τότε Υφυπουργός Εξωτερικών Γιάννης Βαληνάκης στο βιβλίο του «Η Ελλάς των Τεσσάρων Θαλασσών»:

«Η καχυποψία υποδαυλιζόταν χωρίς αμφιβολία από την Τουρκία που προσπαθούσε να υπονομεύσει μια συμφωνία που προφανώς θα ενίσχυε τις ελληνικές θέσεις (ήταν βέβαια και οι επικρατούσες στο διεθνές δίκαιο της θάλασσας) ,ειδικά ως προς τα πλήρη δικαιώματα των νησιών. Παράλληλα επιδίωκε να υπονομεύσει και γενικότερα τις τότε καλές σχέσεις μεταξύ των κυβερνήσεων Κ. Καραμανλή και Σ. Μπερίσα».

Στην τελική φάση των διαπραγματεύσεων, η αλβανική κυβέρνηση συνέχισε να κωλυσιεργεί. Τότε η ελληνική πλευρά συνέδεσε τις διαπραγματεύσεις για την ΑΟΖ με την κύρωση από το ελληνικό Κοινοβούλιο της Συμφωνίας Σταθεροποίησης και Σύνδεσης Ε.Ε. – Αλβανίας (Stabilization and Association Agreement), που διακαώς επιθυμούσαν τα Τίρανα, αλλά η κύρωσή της εκκρεμούσε στην ελληνική Βουλή από καιρό. Μάλιστα, η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που δεν την είχε κυρώσει.

Η κίνηση αυτή απέφερε καρπούς, καθώς οι διαπραγματεύσεις ολοκληρώθηκαν. Ο Κώστας Καραμανλής, ταξίδεψε στα Τίρανα, όπου οι Υπουργοί Εξωτερικών Ελλάδας και Αλβανίας υπέγραψαν «Συμφωνία μεταξύ της Αλβανίας περί οριοθέτησης της Υφαλοκρηπίδας και των υπολοίπων Θαλασσίων Ζωνών που τους ανήκουν βάσει του Διεθνούς Δικαίου» (Agreement entered into between the Hellenic Republic and the Republic of Albania “On the delimination of their respective zones to which they are entitled under International Law”). Επρόκειτο για μια επιτυχία της κυβέρνησης Καραμανλή, όπως παραδέχονται σχεδόν όλοι.

Τι προέβλεπε η συμφωνία Ελλάδας – Αλβανίας για την ΑΟΖ

Στο βιβλίο του στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω, ο Γιάννης Βαληνάκης, κάνει λόγο για μια «Συμφωνία Πρότυπο», η οποία «για πρώτη φορά καθιέρωνε ένα «σύνορο πολλαπλών χρήσεων» (multi propose boundary), περιλαμβάνοντας έτσι ,τόσο παραδοσιακές ζώνες (χωρικά ύδατα-υφαλοκρηπίδα), όσο και νέες μελλοντικές ζώνες δικαιοδοσίας όπως η Συνορεύουσα Ζώνη και η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη».

Θα αναφερθούμε εδώ στα βασικά σημεία της συμφωνίας.

Η οριοθέτηση έγινε με βάση την «αρχή της ίσης απόστασης, όπως αυτή εκφράζεται από τη μέση γραμμή». Πρόκειται για μία αυστηρή χάραξη της μέσης γραμμής με 150 σημεία, τα οποία υπολογίστηκαν με βάση όλα τα χερσαία και νησιωτικά εδάφη στην υπό οριοθέτηση περιοχή. Το συνολικό μήκος της οριοθετικής γραμμής ήταν 64,4 ν.μ. Πιο σημαντικό για τη χώρα μας, ήταν το γεγονός ότι με τη διμερή αυτή συμφωνία, αναγνωρίζονται πλήρη δικαιώματα (επήρεια) στα νησιά, συμπεριλαμβανομένων αυτών που περιλαμβάνονται από υφάλους. Τη συγκεκριμένη οριοθέτηση επηρέασαν από ελληνικής πλευράς, φυσικά η Κέρκυρα καθώς και οι νησίδες Περιστέρα (ή Τινιόζο ή Καπαρέλλι ή Περιστέρες), που βρίσκεται κοντά στη ΒΑ ακτή της Κέρκυρας και έχει ύψος 30 μ. Στην απογραφή του 1951 είχε 37 κατοίκους, στις επόμενες απογραφές όμως, εμφανίζεται χωρίς κατοίκους. Η οριοθέτηση επηρεάστηκε επίσης από τις νησίδες Ψύλλος και Σέρπα, ως προς τα χωρικά ύδατα, ενώ την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, επηρέασαν η Ερείκουσσα και οι Οθωνοί. Πρόκειται για δύο από τα Διαπόντια νησιά.

Στη Βικιπαίδεια, αναφέρεται ότι πρόκειται για ένα σύμπλεγμα 11 νησιών.

Ο σπουδαίος Γεώργιος Γιαγκάκης όμως, στο «Νησιολόγιο» (σπάνιο βιβλίο του 1995), αναφέρει ότι τα Διαπόντια Νησιά αποτελούνται από 153 νησαία εδάφη! Παρεμπιπτόντως, στο Ιόνιο, αυτό μάλλον το γνωρίζουν ελάχιστοι, υπάρχουν (τουλάχιστον) 949 νησαία εδάφη!

Την ίδια περίπου εποχή (2008), το σχολικό βιβλίο της Γεωγραφίας της Α’ Γυμνασίου, για να «δείξει» τι είναι Αρχιπέλαγος, αναφερόταν στο Όκι-γκουντό της Ιαπωνίας! Προσωπικά, το γνωρίζω και το χρησιμοποιώ στα σταυρόλεξα. Αυτό δεν έχει καμία απολύτως σημασία.

Ποιος φωστήρας, αντί να κάνει εκτενή αναφορά στα χιλιάδες ελληνικά νησιά, σκέφτηκε να εντάξει στο περιεχόμενο σχολικού βιβλίου της Α’ Γυμνασίου, το Όκι-γκουντό της Ιαπωνίας; Τελικά, δεν είναι μόνο ο «συνωστισμός στην προκυμαία της Σμύρνης», το πρόβλημα με τα σχολικά βιβλία. Κάποιοι πανεπιστημιακοί και πολιτικοί, βρίσκονται εκτός τόπου και χρόνου, επιεικώς… Επανερχόμαστε όμως στη συμφωνία Ελλάδας-Αλβανίας για την ΑΟΖ. Όσο αφορά την Αλβανία, την οριοθέτηση των χωρικών υδάτων, επηρέασαν η νήσος Tongo, που βρίσκεται κοντά στην απόληξη του χερσαίου συνόρου μεταξύ των δύο χωρών στη θάλασσα, καθώς και τα Τετρανήσια και η νησίδα Φώκια.

Εδώ μας δημιουργούνται και ορισμένες άλλες απορίες. Η ελληνικότατη νήσος Σάσων, παραχωρήθηκε με νόμο, που ψήφισε η κυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου στη Βουλή (!), στις 5 Μαΐου 1914 (δείτε σχετικό άρθρο μας, που προκάλεσε αίσθηση, στις 22/04/2017). Τα ελληνοαλβανικά χερσαία σύνορα, καθορίζονται από το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας(Δεκέμβριος 1913), ενώ με τη γνωστή μας γαλαντομία, το 1924, παραχωρήσαμε στην Αλβανία και 14 χωριά της Μακεδονίας (σχετικό άρθρο στις 14/05/2017).

Όμως τα νησιά Tongo, Τετρανήσια, Φώκια και προφανώς κάποια άλλα, πότε, ποια κυβέρνηση και με ποιες Συνθήκες τα έδωσε στην Αλβανία; Όταν η Σάσων που βρίσκεται στον Κόλπο της Αυλώνας ανήκει στα Επτάνησα, που παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα από τη Μ. Βρετανία το 1864, στα Επτάνησα, ανήκουν προφανώς και τα νησιά που βρίσκονται λίγο βορειότερα της Κέρκυρας. Αλβανικό κράτος, δεν υπήρχε το 1864. Με ποια επίσημα έγγραφα, η Αλβανία κατέχει τα συγκεκριμένα νησιά; Μια απλή, αφελή ερώτηση κάνουμε και περιμένουμε μια απάντηση από το ελληνικό ΥΠΕΞ!

Τέλος, στη Συμφωνία του 2009, για τη χάραξη της μέσης γραμμής μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας, λήφθηκε υπόψη εκατέρωθεν η φυσική ακτογραμμή. Κατά τη χάραξη της μέσης γραμμής, υπολογίστηκαν ως «κλειστοί» όλοι οι κόλποι της Κέρκυρας, της Φτελιάς και της Βούρλιας, ενώ δεν συνέβη το ίδιο για την Αλβανία με τον Κόλπο των Αγίων Σαράντα, που βρίσκεται κοντά στην Κέρκυρα.

Έτσι στο άρθρο 1 παρ. 1 της Συμφωνίας, προβλέπεται ότι το θαλάσσιο όριο Ελλάδας-Αλβανίας ορίζεται σύμφωνα με την «αρχή της ίσης απόστασης όπως εκφράζεται από τη μέση γραμμή».

Η ακύρωση της Συμφωνίας

Κι ενώ η Συμφωνία ήταν έτοιμη να κυρωθεί πανηγυρικά από τα Κοινοβούλια των δύο χωρών, μετά τις ελληνικές εκλογές που έφεραν στην εξουσία των κυβέρνηση Γιώργου Παπανδρέου, η αλβανική αντιπολίτευση, επικεφαλής της οποίας ήταν ο σημερινός πρωθυπουργός της χώρας Έντι Ράμα, προσέφυγε κατά της Συμφωνίας στο αλβανικό Συνταγματικό Δικαστήριο, «παρασύροντας τη χώρα σε μια ωμή παραβίαση της βασικής διεθνούς αρχής pacta sunt servanda (οι συμφωνίες πρέπει να τηρούνται), αλλά και περιφρόνηση των υποχρεώσεών της ως συνδεδεμένης με την Ε.Ε. χώρας», γράφει ο Γ. Βαληνάκης. Οι λόγοι για τους οποίους ζητούσε η αλβανική αντιπολίτευση την ακύρωση της Συμφωνίας, ήταν:

α) Η Συμφωνία πάσχει λόγω πληρεξουσιότητας της αλβανικής αντιπροσωπείας, καθώς τα μέλη της δεν έλαβαν την τυπική άδεια που απαιτείται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, βάσει του αλβανικού Συντάγματος και εσωτερικής νομοθεσίας.

β) Δεν είναι επαρκώς προσδιορισμένο το αντικείμενο της Συμφωνίας, καθώς αυτό θα έπρεπε με σαφήνεια να προκύπτει από τον τίτλο της (!).
Ας μας επιτραπεί κι εδώ ένα σχόλιο. Η ακριβής ονομασία της Συμφωνίας στα αγγλικά, την οποία αναφέραμε παραπάνω, δεν περιγράφει στον τίτλο της, το αντικείμενο της; Μήπως τα αγγλικά ορισμένων στη γειτονική χώρα είναι μέτρια;

γ) Κατά την οριοθέτηση, δεν έπρεπε να υιοθετηθεί η αυστηρή χάραξη της μέσης γραμμής, διότι λόγω της ανώμαλης διαμόρφωσης των ακτών η εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου οδήγησε σε μη ευνοϊκά αποτελέσματα για την αλβανική πλευρά.

δ) Τέλος, κατά την οριοθέτηση, θα έπρεπε να έχουν υπολογιστεί διαφορετικά τα νησιά οι ύφαλοι ως προς τις οποίες δικαιούνται. Μάλιστα, η αλβανική αντιπολίτευση αμφισβήτησε την επήρεια νησιών όπως η Κέρκυρα (!), οι Οθωνοί, η Ερεικούσσα και το Λαζαρέτο (νησίδα κοντά στην ανατολική ακτή της Κέρκυρας, προφανώς με ύπαρξη σ’ αυτό λοιμοκαθαρτηρίου κατά το παρελθόν).

Έτσι, ο Έντι Ράμα και το κόμμα του, υποστήριξαν ότι δόθηκε στην Ελλάδα περισσότερος θαλάσσιος χώρος απ’ ό,τι της αναλογεί.

Το Συνταγματικό Δικαστήριο της Αλβανίας, έκρινε τον Ιανουάριο του 2010 ομόφωνα άκυρη τη Συμφωνία, επικαλούμενο διαδικαστικές και ουσιώδεις παραβάσεις που έρχονταν σε αντίθεση με το Σύνταγμα και τη ΣΔΘ, χωρίς όμως να διευκρινίζει ποιες ήταν αυτές.

Η προσφυγή και η απόφαση αυτή, προήλθαν μετά από έντονες πιέσεις της Τουρκίας στην Αλβανία, με μπροστάρη και καθοδηγητή τον εμπνευστή του δόγματος της «Γαλάζιας Πατρίδας», απόστρατο ναύαρχο Τζεμ Γκιουρντέζ (σχετικό ρεπορτάζ δημοσιεύθηκε πρόσφατα στα «Νέα»).

Όπως γράφει ο Γ. Βαληνάκης η απόφαση «σε κάθε περίπτωση συνιστά σαφή και απάδουσα αθέτηση διεθνών κανόνων συμπεριφοράς περί υποχρεωτικής τήρησης των συμφωνηθέντων και προκλητική παρασπονδία της αλβανικής πλευράς απέναντι στον Ευρωπαίο γείτονά της, απέναντι του οποίου είχε, και συνεχίζει να έχει, αναλάβει συγκεκριμένες ευρωπαϊκές δεσμεύσεις για συμπεριφορά καλής γειτονίας».

Επίλογος

Έτσι, φτάσαμε στο 2020 και στη διαφαινόμενη παραπομπή του θέματος στη Χάγη. Δυστυχώς, διαχρονικά η ελληνική εξωτερική πολιτική είναι κατώτερη των περιστάσεων. Στα βόρεια σύνορά μας, βρεθήκαμε με μία «Βόρεια Μακεδονία», που κατοικείται από «Μακεδόνες» που μιλάνε τη «μακεδονική» γλώσσα. Βορειοδυτικά, η Αλβανία πατά σε δύο βάρκες: την Ελλάδα, από την οποία μονίμως παίρνει και την Τουρκία, στην οποία πάντα δίνει. Ανατολικά η Τουρκία, παραβιάζοντας κάθε έννοια Διεθνούς Δικαίου, αμφισβητεί σχεδόν τα πάντα στο Αιγαίο. Και η Ελλάδα, ως άλλος Πτωχοπρόδρομος (ποιητής του 12ου αιώνα), εξιστορεί τα προβλήματά της και εκλιπαρεί βοήθεια από τη Δύση, κινδυνεύοντας να γίνει ο «καρπαζοεισπράκτορας» των Βαλκανίων…

Πηγές: Γιάννης Βαληνάκης, «Η ΕΛΛΑΣ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΘΑΛΑΣΣΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ 2020
ΚΡΑΤΕΡΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ – ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΣΤΡΑΤΗ, «ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ», 4Η ΕΚΔΟΣΗ, «ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ», 2013.
Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, «ΝΗΣΙΟΛΟΓΙΟ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΟΥΜΕΝΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΝΗΣΙΩΝ 1940-1991», Αγκίστρι Σαρωνικού, 1995.