Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα της νόσου Alzheimer
Γράφει η Κοκώνα Π. Χατζαντώνη
Ανοσοβιολόγος- Σύμβουλος Γενετικής
Η νόσος Alzheimer είναι μια εκφυλιστική ασθένεια του εγκεφάλου που προκαλεί άνοια, δηλαδή σταδιακή απώλεια μνήμης, η οποία επιδεινώνεται με την πάροδο του χρόνου. Η εικόνα σήμερα στην Ευρώπη περιλαμβάνει περίπου 7,3 εκατομμύρια πάσχοντες, ενώ στην Ελλάδα αγγίζουν τις 160.000. Παγκοσμίως οι ανοϊκοί ασθενείς είναι 35.000.000 και αναμένεται να ξεπεράσουν τα 100 εκατομμύρια μέχρι το 2050.
Επειδή ο κίνδυνος εμφάνισης της νόσου αυξάνεται με την ηλικία και περισσότεροι άνθρωποι ζουν περισσότερο, ο αριθμός των ατόμων με αυτήν την ασθένεια αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά τις επόμενες δεκαετίες.
Αυτή η διαταραχή εμφανίζεται συνήθως σε άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών, αλλά λιγότερο συχνές μορφές της νόσου εμφανίζονται νωρίτερα στην ενηλικίωση.
Τα προσβεβλημένα άτομα επιβιώνουν συνήθως 8 έως 10 χρόνια μετά την εμφάνιση των συμπτωμάτων, αλλά η πορεία της νόσου μπορεί να κυμαίνεται από 1 έως 25 χρόνια. Η επιβίωση είναι συνήθως μικρότερη σε άτομα που διαγιγνώσκονται μετά την ηλικία των 80 ετών από αυτά που διαγιγνώσκονται σε νεαρή ηλικία.
Υπάρχουν δύο χαρακτηριστικοί τύποι της νόσου, η μορφή όψιμης έναρξης η οποία εμφανίζεται μετά τα 65 χρόνια και η μορφή της πρώιμης έναρξης, της οποίας τα συμπτώματα έναρξης εμφανίζονται μεταξύ των 30 και 60 ετών ενός ατόμου και παρουσιάζει ισχυρό κληρονομικό υπόβαθρο. Η μορφή πρώιμης έναρξης είναι πιο σπάνια από τη μορφή όψιμης έναρξης, αντιπροσωπεύοντας λιγότερο από το 10% όλων των περιπτώσεων της νόσου Alzheimer.
Νόσος Alzheimer όψιμης έναρξης
Το γονίδιο με τη μεγαλύτερη γνωστή επίδραση στον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου Alzheimer όψιμης έναρξης κωδικοποιεί την απολιποπρωτεΐνη Ε (APOE). Βρίσκεται στο χρωμόσωμα 19 και η πρωτεΐνη APOE παίζει ρόλο στο μεταβολισμό των λιπών στο σώμα, συμπεριλαμβανομένης της χοληστερόλης.
Το γονίδιο APOE εμφανίζεται σε τρεις παραλλαγές, APOE e2, APOE e3 και APOE e4.
Κάθε άτομο κληρονομεί δύο αντίγραφα του γονιδίου ΑΡΟΕ, ένα από κάθε βιολογικό γονέα. Επομένως, όλοι γεννιούνται με έναν από τους έξι πιθανούς συνδυασμούς: e2 / e2, e2 / e3, e3 / e3, e2 / e4, e3 / e4 ή e4 / e4. Ο συνδυασμός που έχουμε επηρεάζει τον κίνδυνο της νόσου Alzheimer ως εξής:
Το APOE e4 σχετίζεται με υψηλότερο κίνδυνο της νόσου. Περίπου το 25% του γενικού πληθυσμού κληρονομεί ένα αντίγραφο του APOE e4. Αυτό αυξάνει τον κίνδυνο να αναπτύξουν τη νόσο Alzheimer περισσότερο από δύο φορές, κατά μέσο όρο, ενώ παράλληλα αυξάνει τον κίνδυνο ανάπτυξης της νόσου σε νεαρή ηλικία.
Περίπου το 2% του πληθυσμού έχει δύο αντίγραφα του γονιδίου APOE e4, ένα από κάθε γονέα. Αυτό αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου κατά τρεις έως πέντε φορές.
Περίπου το 60% του πληθυσμού έχει δύο αντίγραφα του γονιδίου APOE e3 και διατρέχει μέσο κίνδυνο. Το 25% αυτής της ομάδας αναπτύσσει τη νόσο Alzheimer στα τέλη της όγδοης δεκαετίας της ζωής.
Η παραλλαγή APOE e2 του γονιδίου σχετίζεται με χαμηλότερο κίνδυνο. Τα άτομα με αυτό το αλληλόμορφο έχουν ελαφρώς μικρότερη πιθανότητα να αναπτύξουν την ασθένεια. Στο γενικό πληθυσμό, το 11% έχει ένα αντίγραφο του APOE e2 και ένα αντίγραφο του APOE e3, ενώ το 0,5% έχει δύο αντίγραφα του APOE e2.
Για μεγάλο χρονικό διάστημα, το APOE ήταν το μόνο γονίδιο που συνδέονταν σταθερά με τον κίνδυνο της νόσου Alzheimer όψιμης έναρξης. Ωστόσο, πρόσφατα ανακαλύφθηκαν και άλλα εμπλεκόμενα γονίδια, όπως για παράδειγμα τα CLU, CR1, PICALM, BIN1, ABCA7, MS4A, CD33, EPHA1 και CD2AP. Πιστεύεται ότι διαδραματίζουν κάποιο ρόλο στη φλεγμονή και την ανοσία, καθώς και στον μεταβολισμό του λίπους. Οι παραλλαγές αυτών των γονιδίων επηρεάζουν τον κίνδυνο ενός ατόμου να αναπτύξει τη νόσο Alzheimer πολύ λιγότερο από το APOE.
Νόσος του Alzheimer πρώιμης έναρξης
Παρά το γεγονός ότι αφορά μικρό ποσοστό των περιπτώσεων της νόσου εμφανίζει πολύ ισχυρή κληρονομικότητα στην οποία εμπλέκονται μεταλλάξεις των ακόλουθων γονιδίων:
- Ένας τύπος γονιδίου Presenilin, γνωστός ως PSEN-1 στο χρωμόσωμα 14 προκαλεί έως και το 80% όλων των οικογενών μορφών της νόσου, με συμπτώματα που εμφανίζονται ήδη από την ηλικία των 30 ετών.
- Το γονίδιο πρόδρομης πρωτεΐνης αμυλοειδούς (ΑΡΡ) στο χρωμόσωμα 21, επηρεάζει την παραγωγή της πρωτεΐνης β-αμυλοειδούς. Η συσσώρευση β-αμυλοειδούς στον εγκέφαλο θεωρείται ότι αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη της νόσου Alzheimer.
- Ένας τύπος γονιδίου presenilin, γνωστός ως PSEN-2 στο χρωμόσωμα 1, προκαλεί οικογενή μορφή της νόσου αλλά έχει ηλικία έναρξης συμπτωμάτων μεγαλύτερη από το PSEN-1.
Σε μερικές περιπτώσεις οικογενούς μορφής της νόσου, δεν έχει εντοπιστεί μετάλλαξη, πιθανότατα επειδή είναι ακόμα πιο σπάνια και άγνωστη στην επιστημονική κοινότητα.
Ένα παιδί του οποίου ο ένας βιολογικός γονέας, ανεξαρτήτως φύλου, φέρει μια γενετική μετάλλαξη για ένα από αυτά τα τρία γονίδια έχει 50% πιθανότητα να κληρονομήσει αυτή τη μετάλλαξη. Εάν στην πραγματικότητα η μετάλλαξη κληρονομηθεί, το παιδί έχει πολύ μεγάλη πιθανότητα να αναπτύξει τη νόσο Alzheimer πρώιμης έναρξης.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτές οι μεταλλάξεις είναι εξαιρετικά σπάνιες. Μεταξύ των ατόμων με πρώιμη έναρξη της νόσου Alzheimer, η οποία είναι από μόνη της ασυνήθιστη, μόνο το 10% έχει πολύ ισχυρό οικογενειακό πρότυπο κληρονομιάς. Ωστόσο, όταν τα συμπτώματα ξεκινούν πολύ νωρίς, για παράδειγμα στην ηλικία των 30, η πιθανότητα κληρονομικότητας της νόσου είναι μεγαλύτερη από 1 στα 10.
Όταν λαμβάνεται υπόψη η νόσος ανεξαρτήτως ηλικίας έναρξης, λιγότερες από 1 στις 100 περιπτώσεις πιστεύεται ότι προκαλούνται από μεταλλάξεις σε αυτά τα τρία γονίδια.
Η κληρονόμηση ενός από αυτά τα γονίδια πιθανότατα θα οδηγήσει ένα τέτοιο άτομο στην ανάπτυξη της νόσου σε σχετικά μικρή ηλικία. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ανασταλτική επίδρασης της υιοθέτησης ενός υγιεινού τρόπου ζωής, δεν αναμένεται να μειώσει αυτή την πιθανότητα.
