Α. Η προτομή του αρχαιολόγου Rudolf Herzog ετοιμάζεται να στηθεί στην Κω, με αυτό ως αφορμή θέλησα μέσα από μια δίμηνη έρευνα να μάθω την οριστική αλήθεια για τον αρχαιολόγο Rudolf Herzog (1871-1953), είναι ο ναζί, «βαμμένος χιτλερικός» ή ένας αρχαιολόγος μόνο που συνέβαλε στην αποκάλυψη του Ασκληπιείου; Προσπάθησα, έτσι, να έχω την γνώμη ενός επιστήμονα για τους Γερμανούς αρχαιολόγους και την δράση τους πριν, κατά την διάρκεια και μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο.
Είχα μια ανταλλαγή επιστολών με την επιστήμονα και ειδικό επί των θεμάτων Alexandra Kankeleit. Στις έρευνες που έκανα είχα εντοπίσει σχετικά με το θέμα συγγράμματα τής πανεπιστημιακού στο γνωστό σάιτ Academia.edu. Ωστόσο, δεν μπορούσα να βοηθηθώ γιατί τα περισσότερα ήταν γραμμένα στα Γερμανικά. Επιπλέον, σε σχέση με την πολιτική πλευρά της προσωπικότητας του δόκτορος Rudolf Herzog και με την πολιτική του δράση έπρεπε να έχω πρόσβαση σε αρχεία του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (DAI). Και έτσι προτίμησα να επιχειρήσω μια άμεση επαφή με την ελληνίστρια.
Η συνεισφορά του Γερμανού στην ανάδειξη του μνημείου του Ασκληπιείου είναι ουσιώδης, παρόλο που καπέλωσε την συνεισφορά του Σκωτσέζου William Paton, όπως και των Ζαρράφτη, L.Laurenzi και L.Morriccone που συνέβαλλαν επίσης. Δεν μπορείς όμως να μνημονεύεις αυτόν τον αρχαιολόγο και να αντιπαρέρχεσαι με στυγερή αδιαφορία την απόλυτη και βάρβαρη ευθυγράμμιση του με τις θέσεις του Χίτλερ. Ο Rudolf Herzog υπήρξε ένα πολύ σκοτεινό πνεύμα.
Το ψήφισμα για την σμίλευση και την τοποθέτηση της προτομής έγινε το 2010 από τις τότε Δημοτικές Αρχές, οπότε και χρηματοδοτήθηκε απ’ τον Δήμο. Τοποθετήθηκε στην θέση της έπειτα από διήμερες εργασίες στις 20 με 21 Αυγούστου 2025 – ύστερα και από απόφαση των νυν (δημοτικών αρχών).
Είχε προηγηθεί θετική εισήγηση σε συνεδρίαση των τοπικών αρχών στις 25/11/2016 για τοποθέτηση της προτομής στον αρχαιολογικό χώρο του Ασκληπιείου. Ωστόσο, η πρόταση για να γίνει η εν λόγω εργασία χάθηκε στην γραφειοκρατία των αρχαιολογικών υπηρεσιών του νησιού. Η θέση της προτομής, της οποίας τα αποκαλυπτήρια δεν έχουν γίνει ακόμη, και προλαβαίνουμε να την διορθώσουμε με αυτή την ιστορική τεκμηρίωση που δεν έγινε τόσα χρόνια, είναι δίπλα στην προτομή του Ιάκωβου Ζαρράφτη (1853-1933). Απ’ την μια μεριά έχει τοποθετηθεί ο Rudolf Herzog και στην άλλη θα τοποθετηθεί προτομή του εξαίρετου ελληνιστή William Roger Paton (1857-1921). Ο γλύπτης όλων αυτών των προτομών είναι ο σπουδαίος για το έργο του Αντώνης Χατζημιχαήλ (Κως).
Το Ασκληπιείο της Κω ανακαλύφτηκε απ’ τον Άγγλο αρχαιοδίφη, μεταφραστή αρχαίων ελληνικών κειμένων και επιγραφολόγο William Roger Paton και από τον Κώο ιστοριοδίφη Ιάκωβο Ζαρράφτη. Ο Γερμανός αρχαιολόγος καρπώθηκε την ανακάλυψη του Ασκληπιείου και μάλιστα μεταχειρίστηκε με χυδαιότητα τον Κώο. Η ανακάλυψη του Ασκληπιείου έγινε επισήμως το 1902. Ο Γερμανός (μετέπειτα ναζί και υποστηρικτής του Χίτλερ) είχε τους οικονομικούς πόρους και έκανε τις απαραίτητες εργασίες για να αναδυθεί το μνημείο. Τα τελευταία χρόνια υποδεχόμαστε δικαιωμένοι τις αλλαγές που γίνονται στα επιστημονικά βιβλία σε σχέση με την συμπερίληψη του Άγγλου και του Έλληνα στην εποποιία των αρχαιολογικών ανασκαφών στην Ελλάδα.
Απ’ την προσωπική μου έρευνα ήξερα ότι ο Rudolf Herzog ήταν επισήμως μέλος του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος NSDAP όταν ακόμη αυτό ήταν στην αντιπολίτευση. Μάλιστα υπάρχει ως απλή αναφορά και σε ευρέως διαδεδομένες σελίδες όπως στο Wikipedia. Εντάχθηκε στις τάξεις της συγκεκριμένης πολιτικής ιδεολογίας για την φυλετική ανωτερότητα των Γερμανών το 1931. Μάλιστα ο αριθμός μέλους του ήταν 692.797. Είχα επίσης σε φωτογραφία ντοκουμέντο και μια επιστολή του πανεπιστημίου του Γκίσεν – στο οποίο ήταν πρύτανης ο Γερμανός αρχαιολόγος. Στην επιστολή γίνεται αναφορά σε επικείμενη επίσκεψη του Γερμανού στην Αθήνα. Η δική μου έρευνα σταματούσε σ’ αυτό το ντοκουμέντο γιατί δεν μπορούσα να έχω πρόσβαση σε αρχεία που υπήρχαν τα πρακτικά απ’ τις πραγματοποιημένες συναντήσεις και συζητήσεις του Γερμανού καθηγητή με Έλληνες και ξένους συναδέλφους του. Σε αυτές τις συναντήσεις, και υπό τον μανδύα του αρχαιολόγου, ο Herzog κάνει ήδη ναζιστική προπαγάνδα στην Αθήνα του 30.
Η μετάφραση σχετικής επιστολής
Ακαδημία για επιστημονική έρευνα και για τη φροντίδα του γερμανισμού
– Γερμανική Ακαδημία –
Μόναχο 8, Marstallianum, 21 Αυγούστου 1933.
S.H.
Προς τον Κύριο Καθηγητή Δρ. Κάρο.
Kirchtor 5.
Απάντ. 23.8.
Αξιότιμε Κύριε Καθηγητά!
Το μέλος του Μικρού μας Συμβουλίου, ο Καθηγητής Δρ. Ρούντολφ Χέρτσογκ, Καγκελάριος του Πανεπιστημίου του Γκίσεν, βρίσκεται σε ταξίδι σπουδών και θα ήταν πρόθυμος, στα μέσα Σεπτεμβρίου, να δώσει μία διάλεξη στην Αθήνα, στην οποία σκοπεύει να πραγματευθεί το θέμα «Γερμανία 1933».
Θα μας ήταν ιδιαίτερα ευχάριστο, εάν μπορούσε να κανονιστεί μία τέτοια διάλεξη στην Αθήνα εκείνη την περίοδο, είτε στο πλαίσιο των γερμανικών ενώσεων είτε ενώπιον κυρίως ελληνικού ακροατηρίου, στον βαθμό που αυτό κατανοεί γερμανικά.
Επειδή δεν γνωρίζω αν η επιστολή μου θα σας φθάσει άμεσα, στέλνω ένα αντίγραφο και στον κύριο Δρ. Μέρκελ στην Αθήνα με την παράκληση να διαπιστώσει αμέσως εάν είναι εφικτό να πραγματοποιηθεί διάλεξη στην Αθήνα στα μέσα Σεπτεμβρίου. Φοβάμαι μάλιστα ότι το χρονικό σημείο είναι ακόμη πολύ νωρίς. Ο Καθηγητής Χέρτσογκ, ως παλαιό μέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος, βρίσκεται σε ιδιαίτερη θέση να δώσει μια συνολική εικόνα για τις εξελίξεις του τελευταίου έτους.
Με την έκφραση της εξαιρετικής εκτίμησής μου
Ο πολύ αφοσιωμένος σας.
Υπογραφή (δυσανάγνωστη)
Και εκεί που σταματούσε η δική μου έρευνα ξεκινούσε η έρευνα της αρχαιολόγου και ιστορικού Alexandra Kankeleit.
Β. H Alexandra Kankeleit σπούδασε κλασική αρχαιολογία, ιστορία της τέχνης και ιστορία στη Φρανκφούρτη και στη Βόννη. Από τη δεκαετία του 1990 εργάζεται ως υπεύθυνη έργων σε διάφορους τομείς: μουσεία, ανασκαφές και αρχαιολογικές επισκοπήσεις, εκδοτική εργασία, ηλεκτρονικό εμπόριο και τουρισμό. Με το γερμανοελληνικό της υπόβαθρο, ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την ιστορία και τον πολιτισμό της Ελλάδας. Το ερευνητικό της έργο επικεντρώνεται στα ρωμαϊκά μωσαϊκά στην Ελλάδα, στις μορφές αναπαράστασης στην πρώιμη ελληνική δισδιάστατη τέχνη, καθώς και στις δραστηριότητες των Γερμανών αρχαιολόγων στην Ελλάδα κατά την περίοδο του Εθνικοσοσιαλισμού 1933-1945.
Η Alexandra Kankeleit (εργάζεται στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου) μου πρότεινε να σκεφτώ και τον ναζισμό ως φαινόμενο της εποχής. Ως μια δίνη που κατάπιε πολλούς άξιους επιστήμονες στον όλεθρό της χωρίς απαραιτήτως αυτοί οι επιστήμονες να έχουν την πλήρη επίγνωση των πράξεων τους. Ο επιστήμονας, και ειδικά ένας της κλάσης της ελληνίστριας, οφείλει να ανατέμνει τα γεγονότα με συναισθηματική αποστασιοποίηση. Κατά τον τρόπο που ένας εγκληματολόγος μοιάζει να μιλά για έναν δολοφόνο λες και παίρνει το μέρος του, τον ψυχογραφεί και με το ψυχογράφημα που δίνει μοιάζει σαν να αίρει απ’ αυτόν την ενοχή του. Η κα Alexandra Kankeleit μου μίλησε με επιστημονική ακρίβεια για τα γεγονότα και για τα πρόσωπα.
Εγώ δεν θα σταθώ σ’ αυτά σαν παρατηρητής τους. Οφείλω να πάρω θέση. Ο ναζισμός υπήρξε ένα κάλεσμα συσκότισης και η άρνηση του ήταν ένα κάλεσμα αφύπνισης και συστράτευσης με τους λαούς Και τους ειρηνικούς Και τους πεπλανημένους. Ο Rudolf Herzog δεν ήταν ο τυπικός πανεπιστημιακός που για να ζήσει έπρεπε να συμβιβάζεται με τις ιδέες του χιτλερικού καθεστώτος, δίχως αυτό να αίρει τις ευθύνες όσων το έκαναν σε εποχή που άλλοι επέλεξαν να φύγουν από την Γερμανία. Ο Rudolf Herzog υπήρξε ακραιφνής κήρυκας και αγωνιστής, απόλυτο φερέφωνο της χιτλερικής παράκρουσης.
Στην επιστολή της η επιστήμονας εφιστά την προσοχή μου σε μια διαδικτυακή περιοχή στην οποία συγκεντρώνει όλες τις πληροφορίες που έχει για τον ναζί αρχαιολόγο. Τα επόμενα στοιχεία είναι αντλημένα από την δική της έρευνα.
Παρακάτω παραθέτω αποσπάσματα απ’ το προαναφερθέν άρθρο. Μπορείτε να μεταφράσετε όλη την σπουδαία έρευνα της ελληνίστριας με τη βοήθεια του σύγχρονου εργαλείου της AI.
Τον Σεπτέμβριο του 1933, ο Γερμανός αρχαιολόγος Rudolf Herzog (1871–1953) ταξίδεψε στην Ελλάδα και επισκέφτηκε το DAI Athen. Κατέγραψε τις εντυπώσεις και τις εμπειρίες του σε ένα ημερολόγιο που διατηρείται μέχρι σήμερα στην Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften [Ακαδημία Επιστημών και Ανθρωπιστικών Σπουδών Βερολίνου-Βρανδεμβούργου]. Το ημερολόγιο προσφέρει γνώσεις για τις πολιτικές και πολιτισμικές αναταράξεις της εποχής τόσο στη Γερμανία όσο και στην Ελλάδα. Αποκαλύπτει επίσης ότι η δικτατορία του Χίτλερ αρχικά αντιμετωπίστηκε θετικά από πολλούς διανοούμενους στην Ελλάδα. Οι υπάλληλοι του DAI Athen εξέφραζαν ανοιχτά τον ενθουσιασμό και την υποστήριξή τους προς το ναζιστικό καθεστώς και ήταν επίσης εμφανές ότι ορισμένοι σημαντικοί εκπρόσωποι της ελληνικής κοινωνίας έβλεπαν το «γερμανικό κίνημα» με συμπάθεια. Ακόμη και αρχαιολόγοι που οι ίδιοι κινδύνευαν λόγω της εβραϊκής καταγωγής τους ή γάμου, όπως ο Georg Karo και Karl Schefold αρχικά υποδέχτηκαν ευνοϊκά το νέο καθεστώς. (Kanekeleit 2018,2020).
Το ημερολόγιο του Herzog αποκαλύπτει τις ομάδες και τα άτομα που κυριαρχούσαν στην αποκαλούμενη Deutsche Kolonie [Γερμανική Κολωνία, όπως αυτοαποκαλούνταν ένα τμήμα της γερμανικής κοινότητας Αθηνών], τις επαφές που καλλιεργούνταν κατά προτεραιότητα και την επιθυμία δημιουργίας και διεύρυνσης ενός γερμανο-ελληνικού δικτύου με ισχύ και επιρροή.
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1933, ο Herzog έφτασε στο λιμάνι του Πειραιά και κατευθύνθηκε απευθείας στο DAI Athen, όπου διέμεινε. Μια επιτροπή υποδοχής που αποτελούνταν από τους Walther Wrede (1893–1990), Gottfried Felix Merkel (1905–2003), τη Nationale Jugend der Universität [Εθνική Νεολαία του Πανεπιστημίου] και τη Hitlerjugend [Χιτλερική Νεολαία] τον επισκέφθηκε εκεί. Στις 16 Σεπτεμβρίου 1933 δέχτηκε δεύτερη επίσκεψη από την Εθνική Πανεπιστημιακή Νεολαία για να συζητήσουν «τους στόχους και τη συνεργασία με το γερμανικό κίνημα». Στη συνέχεια, ο Herzog συναντήθηκε με τον Merkel και τον αναπληρωτή Ortsgruppenführer [Τοπικό Ομαδάρχη] Schrage για να εξετάσουν οργανωτικά ζητήματα και να συζητήσουν μια διάλεξη και Ortsgruppenabend [Τοπική Βραδιά Ομάδας] στην Αθήνα. Η 17η Σεπτεμβρίου χρησιμοποιήθηκε για εκδρομή κολύμβησης στη Γλυφάδα, ακολουθούμενη από κοινό γεύμα με την οικογένεια Λογοθετόπουλου και τη Helene Wenck (1889–1976). Στις 18 Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε άλλη μια λεπτομερής συνομιλία με την αντιπροσωπεία των φοιτητών στο DAI «σχετικά με τους στόχους και τις συμβουλές [για την επίτευξή τους]». Ακολούθησε συζήτηση με τον «Καθηγητή Καζαντζή», τον ηγέτη της Hitlergruppe [Ελληνική Χιτλερική Ομάδα]. Στις 19 Σεπτεμβρίου καλλιεργήθηκαν επιπλέον επαφές: «ο Legationsrat [Σύμβουλος Πρεσβείας] Dr. Heberlein στην πρεσβεία», «ο Κουρουλιώτης στο Υπουργείο Παιδείας» και «ο Ortsgruppenführer Kudorfer, συζήτηση για ζητήματα κόμματος και προπαγάνδας».
Στις 21 Σεπτεμβρίου, μαζί με τους Heberlein και Merkel, συζήτησε τη διάλεξή του «Deutschland 1933» στο γραφείο του «Πρύτανη του Πανεπιστημίου Σεφεριάδη (νομικός, με μακρά παραμονή στη Γαλλία)». Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε την επόμενη ημέρα στο αμφιθέατρο του πανεπιστημίου, «το οποίο ήταν κατάμεστο με Έλληνες κυβερνητικούς αξιωματούχους, στρατηγούς, καθηγητές, φοιτητές και τη Γερμανική Κολωνία». Ο Herzog έκρινε την εκδήλωση «μεγάλη επιτυχία για τη γερμανική υπόθεση, η οποία προέκυψε από όλες τις πλευρές μέσω αυθόρμητου χειροκροτήματος και εκφράσεων συγχαρητηρίων». Υπήρχε, ωστόσο, και αστυνομική παρουσία μπροστά στο πανεπιστήμιο, «επειδή οι κομμουνιστές ήθελαν να προκαλέσουν επεισόδιο». Το βράδυ ολοκληρώθηκε με δείπνο με τον Georg Karo (1872–1963) και τη μητέρα του.
Εκτός από αυτές τις εκτεταμένες πολιτικές δραστηριότητες, ο Herzog επιδόθηκε και στα αρχαιολογικά του ενδιαφέροντα στην Αθήνα, συναντώντας παλαιούς συναδέλφους. Ανάμεσά τους ήταν ο Βρετανός αρχαιολόγος John D. Beazley (1885–1970) και ο Ούγγρος λόγιος Anton (Antal) Hekler (1882–1940) οι οποίοι προφανώς τον συνάντησαν λόγω της κοινής επιστημονικής ιδιότητας. Ωστόσο, ούτε η αρχαιολογική έρευνα ούτε οι επαφές με Έλληνες ή διεθνείς συναδέλφους του πεδίου ήταν προτεραιότητες κατά τη διάρκεια της παραμονής του. Στις 23 Σεπτεμβρίου, μαζί με τον Werner Peek (1904–1994), ο Herzog επισκέφθηκε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και το Επιγραφικό Μουσείο. Στη συνέχεια ακολούθησε «κολύμπι με την κα. Λογοθετοπούλου στο Καλαμάκι» και το βράδυ δεύτερο δείπνο με τον Karo.
Η 25η Σεπτεμβρίου πρόσφερε μια ακόμη κορυφαία στιγμή: «μεγάλο δείπνο στο Κρητικός, 22 άτομα, οργανωμένο από τον Karo για τον Kudorfer, τον Bruckmann με τη σύζυγό του και εμένα, την οικογένεια Λογοθετόπουλου, τον Legationsrat Heberlein με τη σύζυγό του, τον στρατηγό Μεταξά, τον πατέρα Dr. Kindermann, τον Dr. Merkel, τον Ortsgruppenführer Kudorfer, τον Schazmann, τον K. Müller και άλλους».
Τέλος, στις 27 Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε ένα «Kameradschaftsabend der nat.-soz. Ortsgruppe» [βραδιά συντροφικότητας της εθνικοσοσιαλιστικής τοπικής ομάδας] στηνΦιλαδέλφεα: «Χαιρετισμός, ομιλία για την κατάσταση στη Γερμανία, το ζήτημα των δικαιωμάτων των γυναικών, πανεπιστημιακοί διδάσκοντες». Μετά τον Herzog, «ο κ. Bruckmann [μίλησε] για προσωπικές εμπειρίες με τον Χίτλερ».
Αυτές οι καταχωρήσεις από το ημερολόγιο του Herzog αποκαλύπτουν με λεπτομέρεια τις επιρροές και τα δίκτυα Γερμανών και Ελλήνων που υπήρχαν στην Ελλάδα το 1933. Αυτά θα εμβαθύνονταν και θα εντείνονταν τα επόμενα χρόνια, με τα γερμανικά προγράμματα υποστήριξης για Έλληνες φοιτητές και ακαδημαϊκούς να παρουσιάζουν σημαντική αύξηση στη δεκαετία του 1930.
Θα ήθελα σαν κάτοικος της Κω και σαν πολίτης μιας χώρας που πέρασε πολλά δεινά απ’ τους Γερμανούς και το απάνθρωπο παραλήρημά τους να προτείνω εδώ σήμερα να μην στηλώσουμε την προτομή ενός ιδεολόγου των ναζί και ακόμη περισσότερο ενός προσωπικού υποστηρικτή του Χίτλερ.
Είναι άλλο πράγμα να μνημονεύεις κάποιον αρχαιολόγο για τον σημαίνοντα ρόλο σε μια ανασκαφή και άλλο να αναβιβάζεις αυτό το ρόλο σε θέληση να τον τιμήσεις με μια προτομή. Δεν στήνουμε προτομές σε ναζί. Αν οι σκοποί αυτού του άρθρου δεν ευοδωθούν, είμαι διατεθειμένος να απευθυνθώ στην υπουργό πολιτισμού κα Λίνα Μενδώνη για μια πιο θεσμική έκκληση σε αποτροπή της επίσημης θεμελίωσης αυτής της προτομής. Θα προχωρήσω σε κίνηση συλλογής υπογραφών από συμπολίτες μου στην Κω που εγείρουν τις ίδιες ενστάσεις με τις δικές μου και έπειτα και από δικές τους έρευνες.
Πρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτό το φλέγον ζήτημα που απασχόλησε τις αρχές της Κω χωρίς καμιά διάθεση από μέρους κάποιων νησιωτών για δημοκρατικό διάλογο μαζί με όσους θέσαμε τις ενστάσεις μας σε συζήτηση. Τοπικοί άρχοντες μας λοιδόρησαν ως άβουλους και ανίκανους να μελετήσουμε την ιστορία των θεμάτων σε βάθος. Μάλιστα ο πρόεδρος του τοπικού συμβουλίου της Κω Σάκης Χατζηπέτρος έχρισε τέσσερις συμπατριώτες μας ως θεματοφύλακες της ιστορίας του νησιού.
Ο Rudolf Herzog μπορεί να μνημονεύεται σε ομιλίες, συνέδρια και στην ιστορία της αρχαιολογικής επιστήμης σαν ένας άξιος επιστήμονας. Δεν μπορεί όμως να λειτουργήσει ως πρότυπο. Άκουσε και συντάχθηκε με το λάθος κάλεσμα. Και αυτό το λάθος του ήταν τόσο μεγάλο ώστε να μοιάζει με ανοσιούργημα η τοποθέτηση της μια προτομής του δίπλα στην προτομή του Κώου Ιάκωβου Ζαρράφτη και του Άγγλου William Roger Paton.
*Ο Φώτης Θαλασσινός είναι συγγραφέας και φωτογράφος
Πηγη: https://www.efsyn.gr
