Τα Πασχάλια έθιμα του νησιού μας, ριζωμένα βαθιά στις καρδιές μας
(Λαογραφικές σελίδες)
Γράφει η Ξανθίππη Αγρέλλη Κως -15/4/2025-
Διανύουμε την ευλογημένη διάβαση, της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδας, αναμένοντας την Λαμπροφόρο Ανάσταση. Οι Άγιες ημέρες είναι πλήρεις, από νηστεία, προσευχή, περισυλλογή, εγκράτεια και Εκκλησιασμούς, στις καθημερινές, Ιερές Ακολουθίες του Θείου Πάθους. Παράλληλα φέρουν πολλά και ποικίλα έθιμα, που διαφέρουν από τόπο σε τόπο, στην χώρα μας. Είναι πολύ εντυπωσιακός ο αριθμός των εθίμων, που έχουν σχέση με την κουζίνα, τα γλυκά και τα φαγητά, της περιόδου του Πάσχα. Ξεκινώντας από το Σάββατο του Λαζάρου, όσο οι νοικοκυρές πλάθουν τα λαζαράκια, που είναι ανθρωπόμορφα ομοιώματα του νεκρού Λαζάρου, γεμάτα με σταφίδες, σουσάμι και μέλι, τα παιδιά τραγουδούν τα κάλαντα του Λαζάρου. ‘Που είσαι Λάζαρε, που είναι η φωνή σου και σε γύρευε η Μάρθα η αδελφή σου’. Πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι και παίρνουν κυρίως, αυγά ή λαζαράκια. Τα ζυμωμένα λαζαράκια, χωρίζονται στα αδειανά, του προηγούμενου Σαββάτου, του κουφού Λαζάρου και στα γεμάτα, το κυρίως Σάββατο, του γερού Λαζάρου, που έχουν γλυκιά γέμιση. Κυριακή των Βαΐων Οι Εκκλησιές στολίζονται με βαγιές και με δάφνες και οι ιερείς μοιράζουν στους πιστούς, τους πλεκτούς βάγενους Σταυρούς μετά το Αντίδωρο. Τους Σταυρούς αυτούς τους φτιάχνουν σε διάφορα σχήματα, συνήθως οι οικογένειες των ιερέων, μαζί με τους ενορίτες. Το έθιμο αυτό, κρατά από την εποχή του Βυζαντίου. Στα Δωδεκάνησα που ανήκουν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, το έφεραν οι Μοναχοί στις Ιερές Μονές της νήσου Πάτμου. Υπάρχουν διάφορα σχέδια, όπως οι Βυζαντινοί Σταυροί, οι πλεκτοί Σταυροί, το ταπεινό πουλαράκι, που κάθισε ο Χριστός κατά την θριαμβευτική Του είσοδο στα Ιεροσόλυμα, το αστέρι και το μικρό σταυρουδάκι, που το βάζουν στα γράμματα και το στέλλουν για ευλογία οι συγγενείς στους ξενιτεμένους. Την Κυριακή των Βαΐων, τρώνε ψάρι, διακόπτοντας τη νηστεία, σύμφωνα με το στίχο. ‘Βάγια, βάγια των Βαγιών, τρώνε ψάρι και κολιό’.
Μεγάλη Δευτέρα Την πρώτη ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας, οι νοικοκυρές θα καθαρίσουν και θα ασπρίσουν τα σπίτια τους, ώστε να λάμπουν την ημέρα της Λαμπρής. Σύμφωνα με τον τροπή ζωής των χωρικών, τα σπίτια τα άσπριζαν τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και τον Δεκαπενταύγουστο. Μερικές γυναίκες ξεκινούν και φτιάχνουν Χριστοψωμο, κουλούρες ή αυγούλες, για την πεθερά και τα Λαμπρό-κόυλουρα ή τα Πασχαλινά κουλούρια. Βέβαια ξεκινούσε και η αλάδωτη νηστεία, δηλαδή νηστεία αυστηρή, χωρίς λάδι για όλη την Μεγάλη Εβδομάδα.
Μεγάλη Τρίτη Οι νοικοκυρές αφού τελείωναν με τη σπιτική καθαριότητα, συνέχιζαν το ζύμωμα για τις λαμπρόπιττες. Αυτές είναι στρογγυλές, μικρές πίττες με γέμιση από τυρί, αυγά και μυρωδικά. Ακολουθούσε το βράδυ ο Εκκλησιασμός, για να ακούσουν το τροπάριο μετανοίας, της Ευγενούς Κασσιανής του Βυζαντίου, που το έγραψε, όταν άφησε τα εγκόσμια και αφοσιώθηκε στον Μοναχισμό.
Μεγάλη Τέταρτη Οι νοικοκυρές συνεχίζουν την παρασκευή διαφόρων κερασμάτων του Πάσχα, όπως τα τσουρέκια και οι λαμπρό -κουλούρες. Το απόγευμα όλοι οι πιστοί θα παρακολουθήσουν, το Ιερό Μυστήριο του Ευχελαίου όπου ο ιερέας διαβάζει επτά Ευαγγέλια και λέει επτά ευχές, για να ευλογήσει το ελαιόλαδο, που είναι φάρμακο ψυχής και σώματος. Μετά την Ακολουθία του Ιερού Ευχελαίου, ενός από τα Επτά Ιερά Μυστήρια της Χριστιανοσύνης, ο ιερέας σταυρώνει τους πιστούς, με το Αγιασμένο έλαιο στο μέτωπο, στα χέρια και στο πηγούνι. Την επομένη όπως είναι μυρωμένοι οι πιστοί, θα λάβουν την Θεία Κοινωνία.
Μεγάλη Πέμπτη Όλοι οι πιστοί πηγαίνουν το πρωί στην Εκκλησιά, για να λάβουν την Θεία Κοινωνία, σημαντικό Ιερό Μυστήριο, στα Επτά Ιερά Μυστήρια της Ορθόδοξου Εκκλησίας. Έπειτα όσοι θέλουν, θα πιουν τρεις σταγόνες ξύδι, κάτι που επαναλαμβάνουν και την Αγία και Μεγάλη Παρασκευή, για ‘τη χολή και όξος’ που πότισαν το Χριστό. Επίσης πολλές γυναίκες, ως ένδειξη πένθους για το Άγιο Πάθος, έχουν τάμα και φοράνε μαύρα ρούχα, την Μεγάλη Εβδομάδα. Την Μεγάλη Πέμπτη ή και ‘κόκκινη Πέμπτη’, οι νοικοκυρές θα αρχίσουν το βάψιμο των κόκκινων αυγών, είτε με φυσικά χρώματα, όπως κρεμμυδόφυλλα, ριζάρι, παντζάρι, κουρκουμά κλπ, είτε με τεχνητά χρώματα. Τα κόκκινα αυγά, συμβολίζουν εκτός από άλλους συμβολισμούς, το Άγιο αίμα του Χριστού, που έρεε κόκκινο στον Τίμιο Σταυρό. Επίσης την Μεγάλη Πέμπτη, διακόπτεται η νηστεία του ελαίου και οι νοικοκυρές φτιάχνουν από την ευλογημένη άμπελο, με τα κληματόφυλλα, τα γνωστά γιαπράκια ή ορφανά ντολμαδάκια, γιαλαντζή, τα ψεύτικα χωρίς κιμά, μόνο με ρύζι, μυρωδικά και λάδι. Το βράδυ θα παρακολουθήσουν γεμάτοι δέος, την Ιερή Ακολουθία της Σταυρώσεως του Χριστού, με τα Δώδεκα Ευαγγέλια να την αφηγούνται.
Μεγάλη Παρασκευή Η Αγία και Μεγάλη Παρασκευή, είναι πένθιμη ημέρα βαθιάς λύπης, σύμφωνα με το ανάλογο μοιρολόι. ‘Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα, σήμερα Σταύρωσαν τον Χριστό, των πάντων Βασιλέα’. Ημέρα Εκκλησιασμού, απόλυτης νηστείας και αργίας, η Αγία και Μεγάλη Παρασκευή. Οι πιστοί αφού παρακολουθήσουν στην Εκκλησία, ‘τα Πάθη τα Σεπτά’, θα προσκυνήσουν την Αποκαθήλωση και τον ενταφιασμό του Κυρίου Ιησού Χριστού. Ο στολισμός του Επιταφίου με άνθη, γίνεται κατά την αγρυπνία της Μεγάλης Πέμπτης, όπου το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται και η Ιερή Ακολουθία του Επιταφίου και ψάλλονται τα Εγκώμια στις Εκκλησιές που ευωδιάζουν θυμίαμα και λεμονανθούς. ‘Η Ζωή εν Τάφω κατετέθης Χριστέ’. ‘Άξιον Εστί’. ‘Αι γέννεαι πάσαι.’ ‘Ω γλυκύ μου έαρ’. Ακολουθεί η περιφορά και η συνάντηση των Επιταφίων, στην κεντρική Πλατεία. Το πρωί της Αγίας και Μεγάλης Παρασκευής, πολλοί επισκέπτονται τα κοιμητήρια και βάζουν στεφάνι, μνημονεύοντας στα μνήματα, καθότι ο Χριστός κατέβηκε στον κάτω κόσμο. Την Αγία και Μεγάλη Παρασκευή, όλοι τηρούν αυστηρή νηστεία, συνήθως με παξιμάδι, νερό και φρούτα, οι δε παλιότεροι δεν έστρωναν ούτε τραπέζι στο σπίτι τους.
Μεγάλο Σάββατο Το πρωί οι πιστοί πηγαίνουν στην Πρώτη Ανάσταση, όπου κτυπούν οι καμπάνες και τα θρονιά και κουνούν τους πολυελαίους, εις ανάμνηση του μεγάλου σεισμού το βράδυ της Αναστάσεως του Χριστού. Ο ιερέας ραίνει τους πιστούς, με δαφνόφυλλα και με λαμπρίτσες, δηλ με τις άγριες μωβ λεβάντες. Επιστρέφοντας οι νοικοκυρές, αφού τελειώσουν ό, τι δεν πρόλαβαν όπως τα ζυμώματα και το βάψιμο των κόκκινων αυγών, ετοιμάζουν το Πασχάτο ή τον Λαμπριάτη. Οι παλιοί διάλεγαν, ένα αρνάκι ή κατσίκι και του φόραγαν κόκκινη κορδέλα ή του έβαφαν το μέτωπο, με την κόκκινη μπογιά των αυγών, για να ξεχωρίζει. Το αρνί συμβολίζει, την θυσία του Χριστού, ως ‘Ο Αμνός που αίρει τας αμαρτίας του κόσμου.’ Πάντα οι νοικοκυρές ως πρωταγωνίστριες, ετοιμάζουν το Πασχαλιάτικο ή Πασχαλινό αρνί , ψητό και γεμιστό, στο φούρνο μέσα σε γκαζοντενεκέ ή σε πήλινη λεκάνη, καθισμένο στις κληματόβεργες. Έπειτα όλη η οικογένεια, θα βάλει τα καλά της τα γιορτινά ρούχα και θα πάει στην Εκκλησία.
Κυριακή του Πάσχα Τα μεσάνυχτα οι πιστοί θα ξεχυθούν στις Εκκλησιές, για να ακούσουν, το Αναστάσιμο Ευαγγέλιο και το Χριστός Ανέστη, με τι καμπάνες να ηχούν χαρμόσυνα, εν μέσω εκκωφαντικών κροτίδων και βαρελότων. Έπειτα θα φάνε τη νόστιμη μαγειρίτσα, μια σούπα ελαφριά και θα τσουγκρίσουν τα κόκκινα αυγά. Την Κυριακή της Λαμπρής, θα πάνε στην Εκκλησιά, για την Δεύτερη Ανάσταση ή την Ακολουθία της Αγάπης, όπου γίνεται και η περιφορά της Αναστάσεως, στους δρόμους της πόλης. Ακολούθως όλοι οι Χριστιανοί, θα ανταλλάξουν ευχές και αδελφικό φιλί, πριν στρωθούν οι οικογένειες και οι παρέες, στο μεγάλο και πλούσιο γιορτινό τραπέζι, με μουσική και χορό. Πολλοί το αρνάκι το σιγοψήνουν σε οβελία, δηλ στη σούβλα. Θα πιουν γλυκό κρασί και θα τσουγκρίσουν τα κόκκινα αυγά. Διότι το Θείο μήνυμα της Ανάστασης, περνά στις καρδιές των Χριστιανών, γεμάτο με συγχώρηση, αγάπη και μοίρασμα αγαθών, στην Ελληνική παραδοσιακή οικογένεια, που μαζεύεται γύρω από ένα μεγάλο τραπέζι. Εκτός από την Ανάσταση στις ψυχές, έχουμε και την Ανοιξιάτικη αναγέννηση στη γύρω φύση. Σύμφωνα με το παμπάλαιο, αλλά και επικίνδυνο έθιμο, συνήθως οι νέοι θα ρίξουν αμέτρητα βαρελότα, τρίγωνα, κλπ κροτίδες, για να φοβηθούν οι οπλισμένοι φρούραρχοι του Χριστού, Ιουδαίοι και Ρωμαίοι και να εξαφανιστούν. Συγχρόνως δε όλοι οι Χριστιανοί θα χαιρετούν, Χριστός Ανέστη. Αληθώς Ανέστη ο Κύριος.
Καλή Ανάσταση με Αγάπη και Ειρήνη.
Ξανθίππη Αγρέλλη
