«ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ» ΚΑΙ ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ «ΧΟΡΟΥ ΤΟΥ ΣΥΓΧΩΡΙΟΥ» ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Της Μαριάννας Αδάμ Γκρόγκου.*
Ο δημοφιλέστερος και παραδοσιακός χορός της Καλύμνου είναι ο λεγόμενος «χορός του μηχανικού» ή αλλιώς «χορός των σφουγγαράδων», ένας χορός πολύ αγαπητός στην Κάλυμνο που χορεύεται βασικά από άνδρες σε διάφορες τοπικές εκδηλώσεις, όπως σε γάμους, σε βαφτίσια, σε γλέντια, σε γιορτές και σε Καλυμνιώτικα παραδοσιακά πανηγύρια, σε ανάμνηση της μεγάλης τους αγάπης και της κυριαρχίας τους στην θάλασσα, την αλίευση των σπόγγων και ιδιαιτέρως των προβλημάτων αναπηρίας που αντιμετώπιζαν από τις καταδύσεις τους στο ανεξερεύνητο χώρο του βυθού. Ονομάστηκε, έτσι, διότι αποτελεί αναπαράσταση του «σακατεμένου» μηχανικού, δηλαδή του «πιασμένου» σφουγγαρά δύτη, που βουτούσε με ειδική στεγανού τύπου υποβρύχια στολή για το υδάτινο θαλάσσιο περιβάλλον, το λεγόμενο «σκάφανδρο», για να αλιεύσει τα σπάνια και πολύτιμα σφουγγάρια, που πολλές φορές απέβαιναν εκδικητικά για την σωματική του υγεία.
Πιο συγκεκριμένα, το «σκάφανδρο» αποτελούνταν από άσπρη ολόσωμη στολή φτιαγμένη από καραβόπανο που συνδεόταν άρρηκτα με χάλκινη περικεφαλαία εξαρτώμενη από τον ομφάλιο λώρο, δηλαδή ενός σωλήνα από καουτσούκ που σύνδεε την περικεφαλαία που βρισκόταν στο υδάτινο θαλάσσιο περιβάλλον με την χειροκίνητη αντλία που βρισκόταν στο καΐκι στην επιφάνεια της θάλασσας για να τροφοδοτείται ο σφουγγαράς δύτης με καθαρό φυσικό αέρα από αυτή, αλλά έδινε και την δυνατότητα επικοινωνίας με το ανθρώπινο δυναμικό του καϊκιού σε περίπτωση απρόοπτου μηχανικής βλάβης της αντλίας ή του σωλήνα, ώστε να ειδοποιήσει το σφουγγαρά δύτη να αναδυθεί εγκαίρως δίχως να υπάρξει ατύχημα. Η στολή αυτή συμπεριελάμβανε ακόμη θώρακα, παπούτσια και βαρίδια στο στήθος. Μέσω αυτής της στολής υπήρχε η δυνατότητα στον επαγγελματία σφουγγαρά να κατεβαίνει σε βαθιά νερά άνω των 50 μέτρων και να παραμένει στο βυθό για αρκετά χρόνο άνω των 5 λεπτών και να κάνει την επιλογή των καλών σφουγγαριών και όχι των άχρηστων, ώστε να είναι πιο παραγωγικός και κερδοφόρος.
Η ημιπαράλυση ήταν μια συνηθισμένη νόσος των δυτών και ειδικά στην Κάλυμνο, που όπως είναι γνωστό έχει μια μεγάλη παράδοση με τους σφουγγαράδες. Λόγω της παντελούς άγνοιας των κανόνων κατάδυσης ή λόγω της εγκληματικής παράτασης του χρόνου κατάδυσης τους από τους καπετάνιους με στόχο την αύξηση των ποσοτήτων σπογγαλιείας ή λόγω της υπερτίμησης των δυνατοτήτων τους ή λόγω εκτίμησης των κινδύνων του βυθού προέκυπταν πολλά ατυχήματα του τύπου του «πιασίματος» στα μέλη του σώματός τους. Την νόσο αυτή, μάλιστα, την θεωρούσαν «κατάρα» ως μιας μυστηριώδους και ανεξήγητης ασθένειας. Αυτή η νόσος προκαλείται λόγω της αποσυμπίεσης σύμφωνα τον νόμο του Άγγλου Χημικού William Henry, διότι «σε σταθερή θερμοκρασία η ποσότητα ενός αερίου που διαχέεται σ’ ένα υγρό είναι σχεδόν ανάλογη ως προς την μερική πίεση του αερίου». Πριν την κατάδυση οι ιστοί του σώματος, δηλαδή το αίμα και ο νευρικός ιστός του δύτη, έχουν απορροφήσει άζωτο στο φυσικό τους περιβάλλον και ύστερα κατά την κατάδυση απορροφούν επιπλέον άζωτο λόγω της αύξησης της πίεσης. Για όσο διάστημα δεν υπάρχουν «γρήγορες» μεταβολές πιέσεων το άζωτο παραμένει «εγκλωβισμένο» στους ιστούς του σώματος του και όταν ο δύτης ξεκινήσει την άνοδο του, δηλαδή την αποσυμπίεση του, απελευθερώνονται όλο και περισσότερα μόρια του αζώτου από τους ιστούς του δύτη. Αν οι ταχύτητες του δύτη είναι σταθερές δεν προκαλείται πρόβλημα, γιατί η αποσυμπίεση είναι σταθερή. Αντιθέτως, η παροδική αύξηση της ταχύτητας του λόγω της γρήγορης μεταβολής της αποσυμπίεσης μπορεί να προκαλέσει την δημιουργία φυσαλίδων αερίων στο αίμα του δύτη, με αποτέλεσμα να σακατευτεί με παράλυση μέλους του σώματος του, συνήθως του ποδιού.
Με αφορμή την επικοινωνία που είχαμε με τον Καλύμνιο καθηγητή, τον εντιμολογιώτατο Άρχοντα Μαΐστορα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας κύριο Γεώργιο Χατζηθεοδώρου, μας μίλησε μετά χαράς για τον παραδοσιακό «χορό του μηχανικού» που χορεύεται κατ’εξοχήν στην Κάλυμνο, καθώς και για το εντυπωσιακό έθιμο του χορού της Τυρινής, που πραγματοποιείται κάθε χρόνο, το απόγευμα αυτής της Κυριακής στον αυλόγυρο του Καθεδρικού και ιστορικού ναού του νησιού, της Παναγίας της Κεχαριτωμένης Χώρας Καλύμνου, που βρίσκεται κάτω από το Μεγάλο Κάστρο της Καλύμνου κάπου διακόσια πενήντα χρόνια.
Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλήσαμε από τον καθηγητή κύριο Γεώργιο Χατζηθεοδώρου, ο «χορός του μηχανικού» είναι δίκοπος παλιός που τώρα χορεύεται σαν ίσιος βαδίζοντας από άνδρα και μιμείται τα βήματα αναπήρου από την μηχανή του δύτη. Παλιά όμως ήταν μόνο χορευτικός σκοπός. Αργότερα, Λέριοι οργανοπαίκτες πρόσθεταν και σχετικά δίστιχα όπως «Βρε, μηχανικός θα γίνω και στην άμμο θα ’πομείνω». Για την ακρίβεια, ο χορευτής του «μηχανικού» τρεμουλιάζει με ένα μπαστούνι στα χέρια του, πέφτει κάτω και ξανά σηκώνεται πετώντας το μπαστούνι για να χορέψει με συνοδεία την ειδική μελωδία του μηχανικού, που είναι εμπνευσμένη από την γενναιότητα και την αντρειοσύνη των σφουγγαράδων. Παρόλη την ημιπαράλυση τους οι σφουγγαράδες είχαν αναπτερωμένο το ηθικό τους, γι’ αυτό την υπερνικά και ο χορευτής του «μηχανικού» με το πέταγμα του μπαστουνιού που συμβολίζει την απελευθέρωση από την μυστηριώδη ασθένεια και ταυτόχρονα τον ελεύθερο βηματισμό στο χορό, κάτι που δεν επέτρεπε το μπαστούνι. Μάλιστα, ο χορός αυτός ξεκίνησε πριν από κάμποσα χρόνια, μέσα την δεκαετία του ’60, από έναν Καλύμνιο ταλαντούχο γυμναστή τον Θεόφιλο Κλωνάρη που ήταν και ο πρώτος χορευτής στο παραδοσιακό χορευτικό μπαλέτο της Δώρας Στράτου. Αυτός σκέφθηκε να κάμει φιγούρες κρατώντας μια μαγκούρα και μιμούμενος τα ασταθή βήματα του ανάπηρου και πιο ειδικά του «χτυπημένου» από τη νόσο των δυτών, εφόσον είχε και πατέρα σφουγγαρά και γνώριζε καλά γι’ αυτήν. Άρεσε τόσο πολύ στον κόσμο με αποτέλεσμα να γενικευθεί και σήμερα να μιλάμε για το «χορό του μηχανικού».
Όσο για το χορό της Τυρινής, κάθε χρόνο την Κυριακή της Τυρινής, στον αυλόγυρο του Καθεδρικού Ιστορικού Ι. Ν. Παναγίας Κεχαριτωμένης Χώρας Καλύμνου, πριν από την έναρξη του πρώτου Κατανυκτικού Εσπερινού του «Συγχώριου», όπως τον αποκαλούν οι ντόπιοι, ενώπιον Αρχών και πλήθους κόσμου. Εκεί, χορεύονται εκτός από τον «χορό του μηχανικού» και διάφοροι άλλοι καλύμνικοι τοπικοί παραδοσιακοί χοροί, όπως η σούστα ό τριπφηιτός και πολλοί άλλοι, με τοπικές παραδοσιακές ενδυμασίες, «το καβάϊ και το καλύμνικο, τη βράκα και το κοντογέλεκο και το σαλβάρι», όπως γράφει ο ίδιος στο άρθρο του «Ο Χορός της Τυρινής και ο εσπερινός του Συγχώριου στην Παναγιά την Κεχαριτωμένη». Συγκεκριμένα, το παραδοσιακό αυτό έθιμο, όπως μου τόνισε ο ίδιος, αρχίζει στις μία το μεσημέρι και τελειώνει στις πέντε το απόγευμα, τότε που η καμπάνα χτυπά και όλο το πλήθος του κόσμου, θα πρέπει να μπει στην Εκκλησία για να ακολουθήσει ο Μέγας Κατανυκτικός Εσπερινός του Συγχώριου, στον οποίο πάντα χοροστατεί ο εκάστοτε Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης της Λέρου, Καλύμνου και Αστυπαλαίας.
Γράφει ο καθηγητής κύριος Γεώργιος Χατζηθεοδώρου χαρακτηριστικά στο άρθρο του «Κάθε χρόνο, το απόγευμα της Κυριακής της Τυρινής, τελείται μια θρησκευτική ακολουθία που με τα όσα αυτή συνδέεται, ξεπερνά την απλή εκκλησιαστική σημασιολογία και αποτελεί πλέον έθιμο και διαχρονική παράδοση για την Κάλυμνο, η οποία εξακολουθεί να αντέχει στο πέρασμα του χρόνου και τις προσβολές των καιρών. Πρόκειται για τον Κατανυκτικό Εσπερινό και το χορό που προηγείται από αυτόν στην αυλή της Παναγιάς. Σε ό, τι αφορά το χορό μας έρχεται σαν έθιμο από παλιά, όταν υπήρχε η συνήθεια οι ημέρες εορτών, εκτός από τις καθιερωμένες εκκλησιαστικές τελετουργίες, να γιορτάζονται και με τη διοργάνωση χορών βασικά στις αυλές των ναών που εόρταζαν. Και σήμερα βέβαια διοργανώνονται περιστασιακά χοροί, αν και με διαφορετική πλέον έκφραση-πρόκειται για αυτό που λέμε γλέντια-,κυρίως στην εορτή της Παναγιάς στις 15 Αυγούστου. Η διαφορά των παλιών χορών με τους σημερινούς ήταν ότι οι παλιοί ήσαν συνδεδεμένοι με το γεγονός της εορτής και ως εκδηλώσεις ήταν πράξη τιμής προς το εορταζόμενο πρόσωπο του αγίου, ενώ σήμερα διοργανώνονται με την ευκαιρία της γιορτινής ημέρας και είναι συνδεδεμένοι με την έννοια και μόνο της διασκέδασης».
Σημειώνουμε, για όσους δεν γνωρίζουν, ότι ο κύριος Γεώργιος Χατζηθεοδώρου, εκτός από τον τίτλο που προαναφέραμε, έχει κα την ιδιότητα του καθηγητή της μουσικής και εργάστηκε σε σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης, αλλά και σε Ανώτατες Εκκλησιαστικές Σχολές και σε Ωδεία. Έχει δε διατελέσει Γυμνασιάρχης για μια πενταετία, στο 1ο Γυμνάσιο Καλύμνου από όπου και συνταξιοδοτήθηκε. Είναι, πολυγραφότατος συγγραφέας λαογραφικών, ιστορικών και μουσικολογικών έργων, αλλά και σχετικών άρθρων. Έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις μεταξύ των οποίων και με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Στην εργογραφία του ανήκουν πλήθος βιβλίων, επιμέλειες εκδόσεων, έρευνες, μελετήματα, μουσικών χορωδιακών έργων και ερμηνειών εκκλησιαστικών έργων.
Ευχαριστίες από καρδιάς οφείλω στον Καλύμνιο καθηγητή κύριο Γεώργιο Χατζηθεοδώρου που με το αμέριστο ενδιαφέρον του και τις πολύτιμες γνώσεις του με συνέδραμε με τον δικό του και πάντα ξεχωριστό τρόπο στην συγγραφή του αυτού άρθρου με την παροχή προφορικών και γραπτών πληροφοριών για τον «χορό του μηχανικού» και το «χορό του Συγχώριου».
*ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ:
Η Μαριάννα Γκρόγκου του Αδάμ και της Μαρίας Λυμπεροπούλου γεννήθηκε στις 11 Νοεμβρίου του 1993 στην Καλαμάτα. Κατάγεται και διαμένει στον Δεσύλλα Μεσσηνίας. Μαθήτευσε στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση του Διαβολιτσίου Μεσσηνίας. Φοίτησε στο τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με έδρα την Καλαμάτα και κατά την διάρκεια των σπουδών της ακολούθησε την κατεύθυνση της «Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας». Αγαπά την Λογοτεχνία, την Δημοσιογραφία και τα Μαθηματικά
