Το βιβλίο Μετά φόβου της Ελένης Πριοβόλου είναι μια πορεία στην επικράτεια του φόβου, αυτού του βαθέως συναισθήματος που καθορίζει το είναι του ανθρώπινου όντος.

Ένα κορίτσι, η Αρίστη, μεγαλώνει σε δύσκολη επαρχιακή κοινωνία, διαμορφώνοντας λόγους να σπάσει τα εσκαμμένα. Η φύση της είναι άγρια, καθορισμένη από τη μοίρα της. Διακρίνεται από «εμμένεια», έναν σύγχρονο όρο του Μπαντιού για την εμμονή στο κατορθωτό ανύπαρκτο, που ανοίγει τους δρόμους του αγνώστου.

Η Αρίστη μαζί με την επιστήθια φίλη της Διαλεχτή είναι οι ηρωίδες του βιβλίου, δυο σταυραδερφές, που ζουν στο Κάστρο της Αιτωλίας. Κινούνται περιστρεφόμενες γύρω από έναν εκρηκτικό κι απρόβλεπτο άντρα, τον Διονύση Αρχοντή, γόνο πλούσιας οικογένειας, που είναι ερωτευμένος με τη μία απ’ αυτές. Ο ερωτύλος Διονύσης, άγγελος του καλού και του κακού ταυτόχρονα, είναι πανταχού παρών φύλακας της Αρίστης, που όμως δεν ενδίδει και δεν του δίνεται, αν και τον αγαπάει. Οι ιστορικές συγκυρίες διαμορφώνουν ένα μοιραίο και κολασμένο έρωτα, Έρωτα Πόλεμο, κατά τη συγγραφέα.

Η Αρίστη συγκρούεται με τους φόβους της εποχής, σέρνοντας από το χέρι τη φοβική Διαλεχτή. Στο χωριό τα ήθη πρέπει να μείνουν πουριτανικά, οι γυναίκες υποταγμένες. Παρ’ όλα αυτά διαμορφώνεται το δίδυμο των κοριτσιών, που θα προχωρήσει μαζί στη ζωή, πραγματώνοντας αυτό που ο Τσόρτσιλ έλεγε: «Ο φόβος είναι αντίδραση, μα το θάρρος απόφαση».

Τριγύρω τους ο δηλητηριώδης Εθνικός Διχασμός μαίνεται –βασιλιάς ή Βενιζέλος– και διαιρεί τον λαό. Οι βασιλικοί επίστρατοι (παραστρατιωτικοί) είναι οι επικίνδυνοι. Η στάση της βάζει την Αρίστη σε πολλές περιπέτειες και διώξεις από την επίσημη εξουσία. Απόπειρες και σοσιαλιστικής οργάνωσης γίνονταν στο χωριό, με βενιζελικό χρώμα. Ωστόσο ο βενιζελισμός παρήγαγε και το Ιδιώνυμο, έναν νόμο για τον έλεγχο ή και την τρομοκρατία της Αριστεράς.

Η πλοκή είναι πολυεπίπεδη και εντυπωσιακή. Η ηρωίδα τολμώντας γεύεται μικρές νίκες. Αμφισβήτησε τα αερικά –τις Ξωθιές– είδε την απαγορευμένη γιορτή του τράγου και τις Βακχείες των ενηλίκων. Στα κοινωνικά πράγματα έρχονται και μεγαλύτερες νίκες, καθιέρωση της δημοτικής, ψήφος των γυναικών, που λειτουργούν στο έργο σαν εναλλαγή ή ανακουφιστική παράθεση. Ο χρόνος, μαγικός, θα πλεύσει πρόσω για 40 αφηγηματικά χρόνια. Η ζωή προχωράει με Διχασμό και δικτατορίες από Πάγκαλο μέχρι Μεταξά, καλύπτοντας την εποχή από το 1916 μέχρι το 1944.

Η Αρίστη συγκρούεται με τους φόβους της εποχής, σέρνοντας από το χέρι τη φοβική Διαλεχτή. Στο χωριό τα ήθη πρέπει να μείνουν πουριτανικά, οι γυναίκες υποταγμένες. Παρ’ όλα αυτά διαμορφώνεται το δίδυμο των κοριτσιών, που θα προχωρήσει μαζί στη ζωή, πραγματώνοντας αυτό που ο Τσόρτσιλ έλεγε: «Ο φόβος είναι αντίδραση, μα το θάρρος απόφαση».

Το βιβλίο είναι πολυπρόσωπο, με αριστουργηματική πλοκή, εντάσεις και αγωνία, με τον ιστορικό χρόνο φυλλομετρητή. Ο περίγυρος του χωριού είναι μια μικρή κοινωνία καπνεργατών και εμπόρων, αγροτών και κτηνοτρόφων, κατοίκων ενός ένυδρου τοπίου. Ο θάνατος μεταβάλλει τη ρότα της λογοτεχνικής αφήγησης. «Έπεσεν εις το μέτωπο», «εδολοφονήθη», «εφυλακίσθη».

Η Ελένη Πριοβόλου μετατρέπει το Βραχώρι (Αγρίνιο) και το Αγγελόκαστρο, τον τόπο της, μέσω του μετούσιου της αφήγησής της, σε μεγαλειώδες σκηνικό της λογοτεχνίας. Πιθανότατα η συγγραφέας επέλεξε να περιγράψει τον τόπο της εκείνης της εποχής, με τη δυστοπία της ακραίας ανασφάλειας, σαν αναμέτρηση με το τραχύ βίωμα και την κάθαρση δύσβατων ασπαλάθων μνήμης.

Κι ο Φόβος; «Θέλεις να δεις το φόβο; Πιάσε μια χούφτα χώμα» έλεγε ο T. S. Eliot. Τι είναι ο φόβος; Η διακινδύνευση της ύπαρξης. Η απειλή της απώλειας. Στον φόβο αντιδρά κυριαρχικά η αυτοσυντήρηση, συμμαχεί μαζί του ή εξεγείρεται. Μα δεν υπάρχει εξέγερση χωρίς ρίσκο, ελευθερία χωρίς τίμημα. Κι απ’ την άλλη, «Ο Βίος βίου δεόμενος ουκ έστιν βίος – η ζωή που φοβάται τη ζωή δεν είναι ζωή», κατά τον Μένανδρο. Πολλές φορές ο φόβος γίνεται διαχειρίσιμος με τους διπλούς εαυτούς, δηλ. με βολικά ψέματα. Μισή ζωή.

Η Ε.Π. είναι τόσο κοντά στη γραφή-αποτύπωμα της ανθρώπινης μοίρας, σαν να αναπνέει. Διαβάζοντας τα βιβλία της συγκροτείς την άποψη ότι η συγγραφέας διαθέτει ένα μαγικό εργαστήρι, όπου παράγονται δυνατές εικόνες, καμβάδες λέξεων με λεκτικά ευρήματα, πρωτότυπα νοήματα και εκφράσεις. Το ύφος της θα το ονομάζαμε «λεία (ονειρική) γραφή», που περιλαμβάνει απροσδόκητους συνειρμούς και αναγωγές, ανακαλύψεις και αποκαλύψεις γνώσης, το φτερούγισμα του λόγου κοντολογίς, π.χ. «Κατέβηκαν στη ρεματιά να κυνηγήσουν πυγολαμπίδες. Χρύσωνε η μια τα ρούχα της άλλης κολλώντας πάνω τις κωλοφωτιές. Δε φοβόνταν. Τι να φοβηθούν άλλωστε; Το μετείκασμα του κοσμικού ονείρου; Μέρος του αναπόσπαστο ήταν κι αυτές».

Η συσχέτιση ιστορίας και λογοτεχνίας συνιστά ένα αγαπημένο είδος λογοτεχνίας στη χώρα μας, όπου ακόμα αναζητούνται στοιχεία ταυτότητας, μέσα στην εμπλοκή μας με ανατολικούς και Ευρωπαίους. H λογοτεχνία ζωντανεύει τον περίγυρο μιας εποχής. Πολλά ιστορικά γεγονότα μάς είναι πιο προσφιλή μέσα από δημώδη τραγούδια ή συγγραφικά κείμενα. Ποιο ιστορικό σύγγραμμα, π.χ., ζωντάνεψε τη Σμύρνη του 1922 πιο αδρά απ’ το μυθιστόρημα του
Κοσμά Πολίτη Στου Χατζηφράγκου;

Η Ελένη Πριοβόλου υφαίνει ένα πολύχρωμο χράμι της ιστορίας, της αιτωλικής μικροκοινωνίας του 1916-1944 και των μύθων της, ιχνηλατώντας μνήμες, πλέκοντάς τες με τη γνώση, σε ένα βιβλίο ύμνο στον τόπο, στον έρωτα και στη φιλία των ανθρώπων. Συνολικά το βιβλίο Μετά φόβου, είναι μια λογοτεχνική διαδρομή ανάμεσα σε γεγονότα και μύθους, τιμή σε έναν τόπο, ύμνος γι’ αυτούς που τολμούν διακινδυνεύοντας, μα ανοίγοντας δρόμους και για τους άλλους…

Μετά φόβου
Ελένη Πριοβόλου
Καστανιώτης