ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ ΚΩΣΤΟΓΛΟΥ ΤΗΣ ΑΝΕΖΟΥΛΑΣ ΠΑΤΑΚΟΥ- ΤΡΟΥΜΟΥΧΗ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΤΑΜΑΤΙΑΣ ΠΕΡΗ
Γράφει ο Αχιλλέας Κουτσουράδης
Στη πόλη της Κω, επί εθνικού(όχι ακόμη ελληνικού) εδάφους, έλαβε χώρα η τελευταία μαζική εκτέλεση τριών(ουσιαστικά τεσσάρων, αφού μια από τις απαγχονισθεισες ήταν ήδη έγκυος ) ελλήνων το γένος πολιτών, εκ μέρους των γερμανικών αρχών κατοχής στις 16 Απριλίου 1945,δηλαδή 23 ημέρες πριν από την άφιξη των Αγγλων, που σηματοδότησε για το νησί την λήξη του μεγάλου πολέμου.. Τα ονόματά τους, που η δημοτική Αρχή τίμησε ,με τοποθέτηση αναμνηστικής μαρμάρινης πλάκας στον τόπο του μαρτυρίου τους στη πλατεία του Πλατάνου και αργότερα με ονοματοδοσίες οδών της πόλης,είναι οι : Θεόκριτος Κώστογλου, Ανεζούλα Πατάκου-Τρουμούχη και Σταματία Περή. Όπως είναι γνωστό, από τις 5 Οκτωβρίου 1943 μέχρι τις 9 Μαΐου 1945 η Κως και τα λοιπά Δωδεκάνησα (λίγο νωρίτερα ή αργότερα) βρέθηκαν υπό γερμανική στρατιωτική κατοχή. Στα όσα Κακά προκάλεσε ο νέος δυνάστης, ήδη από την αρχή της παρουσίας του στο νησί(περίπου 70 νεκροί Κωοι, θύματα των μαχών και βομβαρδισμών για την κατάληψη του νησιού, άμεση εκτέλεση 100 και πλέον αιχμαλώτων ιταλών αξιωματικών στον Λινοπότη),ανήκει η αιχμαλωσία του ιταλικού στρατού που βρέθηκε στη Κω και επέζησε των μαχών,(10 ο σύνταγμα της εδρεύουσας στη Ρόδο μεραρχίας Regina) και η μεταφορά τους,όσων δεν πνίγηκαν καθ οδόν προς Πειραιά από τορπιλισμούς των μεταφορικών μέσων εκ μέρους αγγλικών υποβρυχίων ,ως βιομηχανικών δούλων, στα γερμανικά εργοστάσια, η πλήρης εξολόθρευση της ισραηλιτικής κοινότητας της πόλης της Κω, οι δημόσιοι απαγχονισμοί πολιτών για ασήμαντες αφορμές (π.χ Ηλίας Καράλιαμης-Καπίρης), η καθημερινή βία, η εγκληματική συμπεριφορά και τρομοκρατία σε βάρος του άμαχου πληθυσμού, οι κάθε μορφής αυθαιρεσίες ,ληστείες και κλοπές , οι φυλακίσεις ,η πείνα και η προσφυγιά προς την μέση Ανατολή. Στα εντός εισαγωγικών, «θετικά στοιχεία» της Γερμανοκρατίας, μια που μετά από τόσες δεκαετίες ,είναι καιρός να βλέπει κανείς τα πράγματα πιο ψύχραιμα, καταγράφεται η επαναλειτουργία των ελληνικών σχολείων ,υπό την ευμενή ανοχή-άδεια των γερμανικών αρχών, που σήμανε το οριστικό τέλος της φασιστικής Πολιτικής εξιταλισμού των νησιών μας, και η αποτροπή κατάληψης των Δωδεκανήσων από την «ουδέτερη» Τουρκία, δύο φορές μάλιστα, στα 1943 και 1944-1945,με την ανοχή αν όχι υπόδειξη-ενθάρρυνση των άγγλων συμμάχων μας!
Η μεγάλη εικόνα τώρα. Την χρονιά που έλαβαν χώρα τα εξιστορούμενα γεγονότα στη Κω, ο γερμανικός στρατός κατοχής είχε προ πολλού, από το φθινόπωρο του 1944, αποχωρήσει συντεταγμένα από την Ελλάδα ενώ στη Κρήτη καθώς και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου παρέμειναν εγκλωβισμένοι (αιχμάλωτοι της θάλασσας, όπως αποκλήθηκαν) γύρω στις 30.000 άνδρες με τον οπλισμό τους. Ένα μεγάλο τμήμα των γερμανών στρατιωτών, βοηθητικών κυρίως, ανήκαν στην μονάδα 999,που περιελάμβανε ανεπιθύμητους και μειωμένης μαχητικής αξίας οπλίτες. Οι περισσότεροι ήταν κατάδικοι-εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου(περίπου το 40%) και οι υπόλοιποι πολιτικοί αντίπαλοι του ναζιστικού κόμματος, μέλη του σοσιαλδημοκρατικού και κομμουνιστικού κόμματος Γερμανίας, τέως έγκλειστοι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης αντιφρονούντων ,αυστριακοί, πολωνοί κλπ. Η περιοχή της Δωδεκανήσου, τυπικά ακόμη ιταλική κτήση, ονομάστηκε Διοίκηση ανατολικού Αιγαίου, και την διοίκηση της, με έδρα την Ρόδο, είχε ο σκληρός ναζιστής και προσωπικός γνώριμος του Χίτλερ, υποστράτηγος Otto Wagener,ο οποίος έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στη διατήρηση της πειθαρχίας και της αντιμετώπιση της αγγλικής-ελληνικής κατασκοπευτικής δράσης στα νησιά και των επιχειρήσεων σαμποτάζ του ιερού λόχου, υπό τον ‘Έλληνα συνταγματάρχη Χριστόδουλο(Λάκη) Τσιγάντε. Η πειθαρχία στον γερμανικό στρατό, στη Κω ήταν αρκετά κλονισμένη,λόγω της πείνας που έπληξε τους πάντες, της αυστηρότητας της διοίκησης και των πληροφοριών, ότι η Γερμανία, νυχθημερόν βομβαρδιζόμενη από την αμερικανική και αγγλική αεροπορία, θα κατέρρεε σύντομα ,όπως και η πτώση του Βερολίνου στους προελαύνοντες Ρώσους. Μου είναι άγνωστο πόσοι στρατιώτες χάθηκαν κατά την προσπάθεια τους αυτή, πόσοι συνελήφθησαν και στη συνέχεια εκτελέστηκαν (για την Κω ειδικά, σύμφωνα με γερμανική έρευνα ,που έχω υπόψη μου, έγιναν περί τις 80 εκτελέσεις στρατιωτών καταδικασθέντων από το γερμανικό στρατοδικείο για λιποταξία και εκτελέστηκαν δια τυφεκισμού στη περιοχή «Πλάκα» της Αντιμάχειας) ή μετατέθηκαν δυσμενώς στο ανατολικό μέτωπο και πόσοι τελικά επέτυχαν τον στόχο τους, να διεκπεραιωθούν στη Τουρκία 1 . Στην αίτηση των θυγατέρων του Θεοκριτου Κώστογλου για καταβολή αποζημίωσης εξαιτίας του απαγχονισμού του, την οποία συνέταξε ο πατέρας μου, πληρεξούσιος δικηγόρος τους Γιώργος Κουτσουράδης, γνώστης των γεγονότων και συνθηκών της εποχής εκείνης, γίνεται λόγος για τις εκρηκτικές διαστάσεις που πήραν από τον Ιανουάριο του 1945 οι λιποταξίες γερμανών στρατιωτών. Κατά δε τον χρόνο των γεγονότων που εξιστορούνται παρακάτω ,στα βουνά της Κω, κατά μήνα Φεβρουάριο 1945,στη περιοχή «Χαβάρο» είχαν καταφύγει 20 περίπου γερμανοί στρατιώτες,αναμένοντας τους άγγλους και έλληνες κομάντο, για να τους οδηγήσουν στη Μέση Ανατολή, γεγονός που ανάγκασε τη στρατιωτική διοίκηση της Κω, να ζητήσει πλωτά μέσα και ενισχύσεις από την φρουρά της Λέρου, για να τους συλλάβει.
Τα γεγονότα. Οι γερμανικές στρατιωτικές αρχές της Κω, αντιμέτωπες με τα φαινόμενα αυτά και την ύπαρξη των ελληνικών-συμμαχικών δικτύων κατασκοπίας σε βάρος τους, ανέπτυξαν δράσεις αντικατασκοπίας σε όλο το νησί, δοθέντος ότι η εγγύτητα της Κω προς τις τουρκικές ακτές και η βασανιστική πείνα, αποτελούσε, δέλεαρ για μαζικές λιποταξίες, που τις υποβοηθούσαν με κάθε τρόπο οι κωοι βοσκοί στα ορεινά του νησιού . Η τοπική ιστοριογραφία (Βασίλης Χατζηβασιλείου, Κώστας Κογιόπουλος), έχουν ασχοληθεί εκτενώς με τα εξιστορούμενα γεγονότα και ο αναγνώστης αυτών των γραμμών, μπορεί να ανατρέξει στις μελέτες-βιβλία τους για λεπτομέρειες. Θα περιοριστώ σε μερικές μόνο, όχι ευρύτερα γνωστές επισημάνσεις από προσωπικές οικογενειακές πηγές. Στις τελευταίες επιτυχίες της γερμανικής στρατιωτικής διοίκησης της Κω, ανήκε η σύλληψη του Θεόκριτου Κώστογλου, του γιού του Βασίλη Κώστογλου, του Γιώργου Μυλωνά, της Ανεζούλας Πατακου-Τρουμούχη (έγκυος) και των αδελφών Διονυσίας και Σταματίας Περή, που μετά από φυλάκιση στο φρούριο της Νερατζιάς και σκληρές ανακρίσεις και βασανιστήρια, καταδικάστηκαν όλοι από το γερμανικό στρατοδικείο σε θάνατο δι απαγχονισμού. Ήταν φυσικό λίγες ημέρες, πριν από το τέλος του πολέμου ,η είδηση αυτή να συντάραξε την τοπική ελληνική κοινωνία, που αναζητούσε τρόπο να αποτρέψει τα χειρότερα. Κρίθηκε έτσι ότι μια επιτροπή ,υπό τον αρχιμανδρίτη Φιλήμονα Φωτόπουλο,πνευματικό ηγέτη της ελληνορθόδοξης κοινότητας της Κω, θα επισκέπτονταν τον τοπικό γερμανό διοικητή, ταγματάρχη Heinemeier ,για να ζητήσει την απονομή χάριτος στους καταδικασθέντες. Γνωρίζω καλά, ότι έγιναν συζητήσεις σχετικά με την σύνθεση της επιτροπής, που θα αναλάμβανε το βαρύ και λεπτό καθήκον να παρακαλέσει τον Γερμανό διοικητή να απονείμει Χάρι στους καταδικασθέντες . Τελικά κρίθηκε συμφερότερο, να συνοδεύσουν τον Φιλήμονα ,τρεις νεαρές τότε ,γλωσσομαθείς 2 κυρίες της κωακής κοινωνίας, η Καίτη Κόντη, η Βάσω Θυμανάκη και η μητέρα μου Περσεφόνη Κουτσουράδη (που έχοντας από καθαρή σύμπτωση επιζήσει του τραγικού βομβαρδισμού της πόλης Κω της 27 Μαρτίου 1945,ως μέλος της επιτροπής διανομής εφοδίων του ερυθρού σταυρού,είχε αποβάλει το αίσθημα του φόβου), που θεωρήθηκε πως θα ευρίσκονταν για τους κατακτητές υπεράνω υποψίας, γιατί σε εναντία περίπτωση ελλόχευε ο κίνδυνος, τυχόν άλλοι επώνυμοι Κώοι,όπως π.χ ο πατέρας μου Γιώργος Κουτσουράδης, που συζητήθηκε η συμμετοχή του ήταν παλαιός γνώριμος των Γερμανών που θα μετείχαν ενδεχομένως στη επιτροπή για να ζητήσουν χάρη, να μετατραπούν στα μάτια των κατακτητών σε συμπαθούντες, ίσως και συνεργούς των καταδικασθέντων,με ότι αυτό σήμαινε ,τουλάχιστον, για την προσωπική τους ασφάλεια 3 .Τι διαμείφθηκε ακριβώς στη συνάντηση των μελών της επιτροπής με τον ταγματάρχη Heinemeier στο σπίτι του, επί της σημερινής οδού Γρηγορίου του Ε, δεν γνωρίζω πλήρως, ούτε από την μικρή έρευνά μου στο αρχείο της γερμανικής μεραρχίας προκύπτει, μέχρι στιγμής, να υπέβαλε ο Γερμανός διοικητής κάποια αναφορά ή να δικαιολόγησε γραπτά την απονομή χάριτος στους τρεις από τους έξι καταδικασθέντες , δεν γνωρίζω .Από αφηγήσεις όμως των γονέων μου, μπορώ να καταθέσω πάντως την μαρτυρία τους, ότι στο επιχείρημα του μέλους της επιτροπής Περσεφόνης Κουτσουράδη, ότι είναι εντελώς ανώφελο και άδικο να θανατωθούν τόσοι άνθρωποι ,ακόμη και αν έβλαψαν, από άγνοιά τους(τάχα), τα γερμανικά στρατεύματα, αφού ο πόλεμος σε λίγες ημέρες τελειώνει ,ο Γερμανός διοικητής σε έντονο ύφος παρατήρησε επί λέξει ότι: «Την στιγμή αυτή που μου ζητάτε να δείξω συμπόνια ,η πατρίδα μου βομβαρδίζεται νυχθημερόν και χωρίς διάκριση ανάμεσα σε εμπόλεμους και άμαχους από τα αεροπλάνα των φίλων σας των Άγγλων και μπορεί τα μέλη της δικής μου οικογένειας ,τώρα που συζητούμε, να είναι ήδη νεκρά.».Ένα δεύτερο επιχείρημα της ίδιας κυρίας, αφορούσε τελικά τον γιό του Θεόκριτου Κώστογλου, τον Βασίλη, και απέβη προς όφελος του ,ότι δηλαδή, αν απαγχονίζονταν πατέρας και γιός ,η πολυμελής οικογένεια Κώστογλου θα παρέμενε απροστάτευτη ,δοθέντος ότι οι Γερμανοί είχαν ήδη σκοτώσει, σε συμπλοκή, τον άλλο γιο, τον Στέφανο,στις 16 Οκτωβριου 1943, 4 . Παρά την αρχική οργίλη αντίδραση του γερμανού ταγματάρχη ,τελικά κάμφθηκε εν μέρει η στάση του και απένειμε χάρη στους μισούς, δηλαδή στον Βασίλη Κώστογλου ,στον Γιώργο Μυλωνά και σε μια από τις αδελφές Περή(την Διονυσία),ενώ οι υπόλοιποι απαγχονίστηκαν υπό την επίβλεψη του γερμανού λοχαγού Keller,αφού οι Ιταλοί αρνήθηκαν να εκτελέσουν αυτοί την απόφαση του στρατοδικείου.
Σημειώνω εν κατακλείδι ,ότι μέχρι και σήμερα ,τα μέλη της επιτροπής εκείνης, που επέτυχαν, με μεγάλο προσωπικό κίνδυνο αλλά και θάρρος, την διάσωση των τριών καταδικασθέντων, ούτε δημόσια τιμήθηκαν, ούτε ευχαριστίες δέχτηκαν ποτέ. Το ίδιο ισχύει και για τον ιταλό αστυνομικό διευθυντή της εποχής εκείνης και φιλέλληνα, παντρεμένο με Ελληνίδα από την Κω, Dante Zucchelli.
Κλείνω με τον επίλογο της αδρά σκιαγραφηθείσας τραγικής ιστορίας, που γράφτηκε (και) από τον δικηγόρο Γιώργο Κουτσουράδη, ,που χειρίστηκε στα 1961 την αίτηση των θυγατέρων του Θεόκριτου Κώστογλου, για καταβολή σε αυτές αποζημίωσης για την εκτέλεση του πατέρα τους, όπως προανέφερα. Για όσους δεν το γνωρίζουν, η μεταπολεμική ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, υπό τον καγκελάριο Κόνραντ Αντενάουερ ,συμφώνησε την τότε ελληνική κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή ,την καταβολή μέρους των γερμανικών πολεμικών αποζημιώσεων προς την χώρα μας. Η ελληνογερμανική σύμβαση υπογράφτηκε τον Μάρτιο του 1960 και έφερε το τίτλο: «Περί παροχών υπέρ ελλήνων υπηκόων θιγέντων υπό εθνικοσισιαλιστικών μέτρων». Η σύμβαση κυρώθηκε με το Ν.Δ 4178/24-8-1961 (ΦΕΚ Α 133), χωρίς όμως να κλείσει το θέμα γενικότερα των πολεμικών αποζημιώσεων της Γερμανίας αλλά και της επιστροφής του κατοχικού δανείου, που αναγκάστηκε η Ελλάδα να χορηγήσει στις Αρχές κατοχής και που παραμένει μέχρι σήμερα σε εκκρεμότητα.Σύμφωνα με τα άρθρα 3,4 και 7 του παραπάνω Ν.Δ, κινήθηκε η προβλεπόμενη δικαστική διαδικασία, για αναγνώριση των δικαιούχων της αποζημίωσης και καταβολής της σε αυτούς. Η αίτηση συνταχθείσα και υπογεγραμμένη από τον δικηγόρο Γιώργο Κουτσουράδη υποβλήθηκε στις 17/10/1961, από τις εν ζωή τέσσερεις θυγατέρες του Θεόκριτου Κώστογλου, την ενήλικη Δέσποινα(σύζυγο Μιχαήλ Κωστή) και τις άγαμες –ανήλικες Πολύμνια, Μερόπη και Βαρβάρα, που βρίσκονταν σε ορφανοτροφείο. Στις 12/12/1961 έλαβε χώρα η συζήτηση της υπόθεσης ενώπιον του δικαστή ,Νικολάου Εγκολφόπουλου, όπου κατέθεσε ως μάρτυρας ,ο επίτροπος των ορφανών ανηλίκων θυγατέρων του Θεόκριτου Κώστογλου ,έμπορος στη Κω, Ιωάννης Παντελή Τριπολίτης
Μια δεύτερη, εν κατακλείδι ομοίως ,σημείωση.
Το ελληνικό κράτος μετά την ενσωμάτωση απένειμε, σωστά,με Β.Δ, στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και στη δεκαετία του 1950 πολλά παράσημα σε ζώντες αλλά και νεκρούς δωδεκανήσιους αγωνιστές και θύματα του πολέμου: Απένειμε τον Χρυσό Σταυρόν του Τάγματος του Γεωργίου του Α,Τον Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος, τον Χρυσό και τον Αργυρό σταυρό του ίδιου Τάγματος και το Μετάλλιο εξαίρετων πράξεων. Έχω στα χέρια μου μια ανεπίσημη κατάσταση με 44 ονόματα και τα αντίστοιχα παράσημα τους, καθώς και αρκετά συναφή ΦΕΚ για την απονομή τους. ΟΙ Κώοι στη κατάσταση που προανέφερα είναι ελάχιστοι. Πολλοί είναι αντίθετα, αυτοί που αγνοήθηκαν από το ελληνικό κράτος, ευτυχώς όμως όχι όλοι και από τον Δήμο της Κω, που εκπλήρωσε το χρέος της Πολιτείας ,που τους ξέχασε, με ονοματοδοσίες οδών της πόλης. Στους αγνοηθέντες ανήκει και ο ηρωικός βοσκός Θεόκριτος Κώστογλου, τουλάχιστον, που η απονομή σε αυτόν, μεταθανατίως ενός παρασήμου θα επιβράβευε και όλους τους βοσκούς του νησιού ,που όπως γράφουν άγγλοι Ιστορικοί, που έχω υπόψη μου ,η συμβολή τους υπήρξε τεράστια στον συμμαχικό αγώνα, όχι μόνο διευκολύνοντας την φυγή στρατιωτών (άγγλων, ιταλών και γερμανών ακόμη) στη Τουρκία, αλλά και υποβοηθώντας τον συμμαχικό αγώνα με πράξεις κατασκοπίας και σαμποτάζ. Η απόφαση πάντως με αριθμ.62/12.12.1961 του προέδρου του πρωτοδικείου της Κω,με την οποία επιδικάστηκε αποζημίωση ύψους 35.000 δρχ κατ ισομοιρία στις Αιτούσες, αποτελεί τίτλο τιμής για τους Εκτελεσθέντες. Από το κείμενο της, που βρίσκεται στο αρχείο του Γιώργου Κουτσουράδη, αναδημοσιεύω τα παρακάτω:
«…κατά την περίοδον κατοχής της νήσου Κω υπό των γερμανικών στρατευμάτων, ο παθών Θεόκριτος Β.Κώστογλου,ανέπτυξεν πλουσίαν εθνικήν δράσιν, διατελέσας σύνδεσμος και πληροφοριοδότης των μονάδων καταδρομών και του ιερού λόχου. Συγκεκριμένως την 28 η Φεβρουαρίου 1945 κατεδόθει εις τους Γερμανους ότι διέθετεν την μάνδρα του,κειμένην εις την περιοχή «Χαβάρο» εις τας περιπολίας του ιερού λόχου και μονάδων καταδρομών,ως ορμητήριον αυτών και ότι πληροφορηθεις τούτο εγκαίρως ,ειδοποίησε τους εκεί ευρισκομενους ανδρας των εν λόγω μονάδων,οίτινες απεκρύβησαν εις έτερα ασφαλέστερα σημεία,ενώ ο ίδιος εξαφανισεν παν είδος εφοδίων αυτών, ως και διάφορα εξαρτήματα,του υπ αυτων χρησιμοποιημένου φορητού ασυρμάτου.Ενεκεν τούτου συνελήφθει υπό των Γερμανών και μετά πολλους βασανισμούς,απηγχονήσθει τέλος εν Κω,κατόπιν διαταγής του γερμανού διοικητη λοχαγού Κελλερ,εις κατάστασιν παραφροσύνης,λόγω του βασανισμού του την 16.4.1945,παρά την πλατείαν Πλατάνου του Ιπποκράτους..»
Αγνοήθηκε όμως τέλος και ο Γιώργος Κουτσουράδης ,που ως δικηγόρος, πληροφορηθείς από τον συμπατριώτη(εκ Καρδαμένης) και συνάδελφο του Μήτσο Χατζηαντωνιου ,δικηγόρο Αθηνών και δραστήριο πολιτικό στέλεχος της Αριστεράς, για την δυνατότητα καταβολής αποζημιώσεων με βάση το Ν.Δ 4178,ανελαβε τις πρώτες υποθέσεις, όπως αυτή, των θυγατέρων του Θεόκριτου Κώστογλου και του γιού του Στεφάνου Κώστογλου αλλά και άλλες στη συνέχεια, εντελώς δωρεάν ,ενώ αργότερα το δικαστήριο επιδίκαζε στους παρασταθέντες δικηγόρους αμοιβή ύψους 3% επί της επιδικαζόμενης αποζημίωσης στους συγγενείς των θυμάτων.
Αχιλλέας Γ.Κουτσουράδης
1 . Ένα επιφανές θύμα της κατάστασης αυτής, υπήρξε από γερμανικής πλευράς, το ιστορικό στέλεχος του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος Γερμανίας και γνωστός αντιχιτλερικός αγωνιστής και τρόφιμος στρατοπέδων συγκέντρωσης στη πατρίδα του, Otto-Ernst Lang, που υπηρετούσε ως βοηθητικός στη Κω στη μονάδα ανεπιθύμητων 999. Πνίγηκε στις 6 Μαΐου 1945 στα νερά της Κω, στη προσπάθεια του να διαφύγει στη Τουρκία. Η περίπτωση του Otto-Ernst Lang δεν υπήρξε μοναδική. Πολλοί γερμανοί στρατιώτες ,ιδίως μάλιστα εκ των πολιτικών αντιπάλων του ναζιστικού καθεστώτος, έβλεπαν την προσχώρηση στις ελληνικές αντιστασιακές ομάδες, ιδίως στο ΕΑΜ, αν βρίσκονταν στην ηπειρωτικής Ελλάδα, ή την διαφυγή τους στην «ουδέτερη» Τουρκία, ως διέξοδο από τον μάταιο πλέον πόλεμο.
2 . Η συζήτηση στη συνέχεια διεξήχθει στα Ιταλικά και μεταφράζονταν από γερμανό στρατιώτη στα Γερμανικά. Σημειωτέο ότι ο αρχιμανδρίτης Φιλήμων δεν γνώριζε ούτε Ιταλικά.
3 . Ο Γιώργο Κουτσουράδης είχε φυλακισθεί προηγουμένως στα κρατητήρια που διατηρούσαν οι Γερμανοί στη σημερινή πλατεία Κωνστ.Παλαιολόγου (Piazza Rotonda) για υπόνοια κατασκοπίας και αφεθεί ελεύθερος στη συνέχεια ,αφού ο πεθερός του Αχιλλέας Μουζάκης κατέβαλε, με την μεσολάβηση κώου δικηγόρου ,που είχε επαφές με τις γερμανικές Αρχές ,γνωστού στην οικογένεια μας,ένα σεβαστό ποσό.
4 .Την υπόθεση επιδίκασης αποζημίωσης στις αδελφές του ανέλαβε πάλι ο Γιώργος Κουτσουραδης,δωρεάν.Βλ.την υπ αριθμ.60/18.12.1961 απόφαση του προέδρου Πρωτοδικών Κω ,η οποία όμως απέρριψε την σχετική αίτηση.
