Η κατάληψη της Βήσσανης από τους Ιταλούς τις πρώτες μέρες του πολέμου – Η ελληνική αντεπίθεση – Το Ανεξάρτητο Τάγμα Δελβινακίου – Η τιτανομαχία της Βήσσανης (19-20 Νοεμβρίου 1940) – Ο ήρωας Τζανής Αλιβιζάτος – Οι εκατέρωθεν απώλειες – Ποιος μετέπειτα βουλευτής και ευρωβουλευτής του ΚΚΕ τραυματίστηκε στη μάχη της Βήσσανης;
Μία από τις σκληρότερες και φονικότερες μάχες που δόθηκαν στα τιμημένα χώματα της Ηπείρου το 1940 ήταν η μάχη της Βήσσανης Πωγωνίου. Πρόκειται για μια σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό μάχη που έγινε στο πλαίσιο της ανακατάληψης εδαφών από τις ελληνικές δυνάμεις. Η φονική μάχη της Βήσσανης (19-20 Νοεμβρίου 1940) θεωρούμε ότι πρέπει να γίνει γνωστή και γι’ αυτό τον λόγο αφιερώνουμε το σημερινό μας άρθρο σ’ αυτήν. Εκείνο που πρέπει να αναφέρουμε αρχικά είναι ότι σχεδόν όλοι όσοι πολέμησαν στη μάχη αυτή κατάγονταν από τα χωριά του ακριτικού Πωγωνίου ενώ υπήρχαν και μερικοί εύζωνες. Οι Πωγωνήσιοι μαχητές πολεμούσαν όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για τον τόπο τους. Για τις οικογένειες τους, τις περιουσίες, τα χωριά τους. Αυτά αποτελούσαν επιπλέον κίνητρα τα οποία είχαν μεγάλη συμβολή στην επικράτηση των Ελλήνων.
Πού βρίσκεται η Βήσσανη;
Η Βήσσανη είναι ιστορικό χωριό του Πωγωνίου που ανήκει στον Δήμο Πωγωνίου (πρωτεύουσα Καλπάκι) του νομού Ιωαννίνων. Ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα και βρίσκεται σε υψόμετρο 754 μέτρων απέχοντας 55 χλμ. από τα Γιάννενα. Το τοπωνύμιο Βήσσα υπάρχει στα ομηρικά έπη και προέρχεται από τη νωπή φύση του εδάφους. Σύμφωνα με τον Vasmer προέρχεται από το σλαβικό Vysane «υψηλός τόπος» ,ενώ κατά τον Zaimov <εδαφωνύμιο Vis<vis «βράχος» ορεινή ή δασώδης περιοχή. Πάντως θεωρούμε ότι πιθανότερο είναι το όνομα της Βήσσανης να προέρχεται από το ελληνικό βήσ(σ)α=δρυμώδης, δασώδης τόπος, κάτι που δικαιολογείται από την τοποθεσία στην οποία βρίσκεται το χωριό. Δυστυχώς η έλλειψη, η ανυπαρξία καλύτερα, γλωσσολόγων ειδικευμένων στην ετυμολογία των λέξεων στη χώρα μας, έχει σαν αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, να θεωρούνται πολλές ελληνικές λέξεις ξενικές.
Η κατάληψη της Βήσσανης από Ιταλούς και Αλβανούς
Η Βήσσανη και τα γύρω υψώματα είχαν καταληφθεί από ιταλικές δυνάμεις μετά τις 28 Οκτωβρίου 1940 καθώς τα ελληνικά στρατεύμτα έκαναν υποχωρητικούς ελιγμούς προς τη γραμμή Ελαίας-Καλαμά. Οι ιταλικές δυνάμεις ανήκαν κυρίως στην 23η Ορεινή Μεραρχία Πεζικού «Φεράρα» με επικεφαλής τον Στρατηγό Ζανίνι και επίστρατους από το Μπάρι και τη γειτονική περιοχή των οροπεδίων Murge. Η δύναμη της Μεραρχίας ήταν 16.000 άνδρες. Ανάμεσά τους βρίσκονταν και 3.500 Αλβανοί (περισσότεροι από το 1/5 των ανδρών της Μεραρχίας). Οι Αλβανοί είχαν υπαχθεί σε ευρύτερο στρατιωτικό σχηματισμό που για λόγους προπαγάνδας είχε ονομαστεί Σώμα Στρατού Τσαμουριάς. Για μία ακόμη φορά όπως κάνουν μέχρι σήμερα οι Αλβανοί, έδειξαν τις εχθρικές διαθέσεις τους απέναντι στη χώρα μας. Έστω κι αν βρίσκονταν υπό ιταλική κατοχή, με δέλεαρ την προσάρτηση όχι μόνο τμήματος της Θεσπρωτίας της λεγόμενης Τσαμουριάς, αλλά και μεγάλου τμήματος της Ηπείρου, σε περίπτωση ιταλικής επικράτησης δεν δίστασαν να συστρατευθούν με τους φασίστες του Μουσολίνι..
Στο τέλος του πολέμου, βρέθηκαν στο στρατόπεδο των νικητών και η Αλβανία δεν πλήρωσε κανένα απολύτως τίμημα για τη συμμαχία της με τις δυνάμεις του Άξονα… Στο σχολείο, το παρθεναγωγείο και τη στέρνα δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου της Βήσσανης, οι Ιταλοί είχαν εγκαταστήσει δυνάμεις ορεινού πυροβολικού και πολυβόλων για τον έλεγχο της περιοχής.
Η ελληνική αντεπίθεση
Όπως έχουμε αναφέρει και σε πρόσφατα άρθρα μας, από τις 14 Νοεμβρίου 1940 δόθηκε η εντολή για την ελληνική αντεπίθεση. Την ανακατάληψη της Βήσσανης ανέλαβε μια διλοχία από το Ανεξάρτητο Τάγμα Δελβινακίου με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Τζανή Αλιβιζάτο από την Κεφαλλονιά. Ο 2ος Λόχος είχε επικεφαλής τον Λοχαγό Κωνσταντίνο Γιαννόπουλο και ο 3ος Λόχος τον Λοχαγό Χρήστο Παπακώστα. Ο 1ος Λόχος έδινε τις ίδιες μέρες μάχες για την ανακατάληψη των χωριών Χαραυγή (τέως Βάλτιστα), Καστάνιανη και Αγία Μαρίνα, της Λάκκας Πωγωνίου (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 29/10/2023).
Παράλληλα συμμετείχαν: μέρος της δύναμης του Ι/40 Τάγματος Ευζώνων με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Αλέξανδρο Χρυσοχόου και ο 6ος Λόχος του 15ου Συντάγματος Πεζικού που είχε έδρα τα Γιάννενα.
Η μάχη της Βήσσανης
Στις 2.00 π.μ. της 19 Νοεμβρίου 1940 ο επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων της περιοχής Αντισυνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής έδωσε εντολή οι άνδρες της περιοχής των δυνάμεων Δελβινακίου να περάσουν τον ποταμό Γορμό, αρχικό ρεύμα του Καλαμά και να ανακαταλάβουν τη Βήσσανη και τα γύρω υψώματα. Στο πλαίσιο αυτής της διαταγής αποφασίστηκε η διέλευση του ποταμού από τα ανατολικά στα δυτικά. Ο 2ος Λόχος του Ι/40 Τάγματος ασχολήθηκε αποκλειστικά με την απελευθέρωση του χωριού Λίμνη (Ζαραβίνα) και συνέχισε την πορεία του μέχρι το χωριό Φαράγγι.
Ο 6ος Λόχος του 15ου Συντάγματος με προπορευόμενες την 1η και 2η διμοιρία υπό τους Ανθυπολοχαγούς Αλέξανδρο Σίτα και Ελευθέριο Οικονόμου ακολουθούμενες από την 3η και την 4η διμοιρία πέρασαν τον Γορμό σε σημείο όπου το βάθος του δεν ξεπερνούσε το ένα μέτρο. Παρά τις ριπές των πολυβόλων και άλλων όπλων, ο 6ος Λόχος κατέλαβε υψώματα που δέσποζαν μπροστά από τη Βήσσανη. Όχι μόνο δεν είχε καμιά απώλεια αλλά συνέλαβε και 15 Ιταλούς αιχμάλωτους. Στο δεξιό τμήμα του 6ου Λόχου εκδηλώθηκε επίθεση από τη διλοχία του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Τζανή Αλιβιζάτο εναντίον της Βήσσανης και των γύρω υψωμάτων. Εκεί, το Τάγμα είχε 4 νεκρούς και γύρω στους 20 τραυματίες. Μετά από σκληρές μάχες και παρά τις δυσκολίες, ο 6ος Λόχος στις 8.30 π.μ. κατέλαβε το ύψωμα Κουγιούνενα που βρίσκεται ΒΑ της Βήσσανης και σύντομα, και άλλα υψώματα γύρω απ’ το χωριό. Οι ελληνικές δυνάμεις είχαν μόνο έναν τραυματία σε αντίθεση με τους Ιταλούς που είχαν 20 νεκρούς, ανάμεσά τους δύο αξιωματικούς και 30 αιχμαλώτους.
Ακολούθησε αντεπίθεση των Ιταλών την οποία απέκρουσε ο 6ος Λόχος. Όμως τέσσερις άνδρες του σκοτώθηκαν και περίπου σαράντα τραυματίστηκαν. Ανάμεσά τους και ο διοικητής του Δ. Καραχάλιος. Η έκκληση για βοήθεια από το Ανεξάρτητο Τάγμα Δελβινακίου δεν εισακούστηκε. Υπήρξε μόνο παρότρυνση για παραμονή στα καταληφθέντα υψώματα. Οι Ιταλοί συνέχιζαν τις αντεπιθέσεις προκαλώντας απώλειες στον 6ο Λόχο, τα πυρομαχικά του οποίου είχαν αρχίσει να λιγοστεύουν επικίνδυνα. Ο 6ος Λόχος παρέμενε αμετακίνητος στη θέση του ιδιαίτερα χάρη στην απίστευτη γενναιότητα του Λοχαγού Καραχάλιου που αν και τραυματισμένος είπε στους στρατιώτες του ότι δεν πρόκειται να εγκαταλείψει το ύψωμα: «Εγώ θα μείνω εδώ και αν θέλετε να αφήσετε τον λοχαγό σας να τον συλλάβουν αιχμάλωτο, φύγετε». Η απάντηση των στρατιωτών ήταν η εξής: «Όχι, δεν θα τον εγκαταλείψουμε, εδώ θα πεθάνουμε» και άρχισαν να πυροβολούν όρθιοι. Κάποια στιγμή ο Διοικητής του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου πήγε στο ύψωμα όπου βρισκόταν ο 6ος Λόχος και είδε ότι είχε ελάχιστα πυρομαχικά. Έδωσε εντολή να δοθούν στον Λόχο 2 οπλοπολυβόλα, οπλοβομβίδες, χειροβομβίδες κ.ά. Επίσης, ο Αλιβιζάτος διέταξε τον Διοικητή του 3ου Λόχου του Ι/40 Τάγματος Ευζώνων Λοχαγό Λέανδρο Δασκαλόπουλο να σπεύσει σε ενίσχυση του 6ου Λόχου. Αυτό έγινε γύρω στα μεσάνυχτα της 19ης Νοεμβρίου. Στη 1.00 π.μ. της 20ης Νοεμβρίου άρχισε η κατάληψη των υψωμάτων νότια της Βήσσανης. Οι συγκρούσεις της δεύτερης μέρας της μάχης ήταν φονικές. Στις 14.00 της 20ης Νοεμβρίου σκοτώθηκε ο Διοικητής του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου Τζανής Αλιβιζάτος. Παρακολουθούσε με διόπτρα τις κινήσεις των ιταλικών δυνάμεων στο ύψωμα απέναντι από το ξωκλήσι του Αγίου Κοσμά όταν δέχθηκε σφαίρα από ριπή πυροβόλου στο αριστερό του μάτι. Η σφαίρα διαπέρασε τον αριστερό αντικειμενικό φακό της διόπτρας και ρίχτηκε από παρακείμενο ακατοίκητο σπίτι στο οποίο ενέδρευαν τρεις Ιταλοί στρατιώτες. Τη διοίκηση του Ανεξάρτητου Τάγματος ανέλαβε ο Λοχαγός Χρήστος Παπακώστας ο οποίος συνέχισε αν και τραυματίας να μάχεται και δεν δέχτηκε να νοσηλευθεί! Η λέξη «ήρωας» είναι πολύ λίγη για τον συγκεκριμένο… Τελικά με τη συνεργασία του ουλαμού του 3ου Λόχου Ευζώνων, καταλήφθηκαν η Βήσσανη, η Λίμνη και τα γύρω υψώματα. Πολλοί Ιταλοί συνελήφθησαν αιχμάλωτοι ενώ άφθονο πολεμικό υλικό των Ιταλών πέρασε στα χέρια των Ελλήνων. Οι εναπομείναντες Ιταλοί για να αποφύγουν περικύκλωση, κατέφυγαν στο γειτονικό χωριό Ποντικάτες.
Το ιταλικό πυροβολικό έβαλε κατά των Ελλήνων ολόκληρη τη διάρκεια της νύχτας της 20ης Νοεμβρίου για να καλύψει την υποχώρηση των φίλιων δυνάμεων. Ο ουλαμός υπό τον Λέανδρο Δασκαλόπουλο κατέλαβε και τα αντερείσματα βόρεια του χωριού Λίμνη, ενώ μέσα στο χωριό συνέλαβε περισσότερους από 100 αιχμαλώτους.
Οι απώλειες της μάχης – Ο Ταγματάρχης Τζανής Αλιβιζάτος
Περίπου 40 Έλληνες έχασαν τη ζωή τους στη φονική αλλά καθοριστικής σημασίας μάχη της Βήσσανης. Οι περισσότεροι κατάγονταν από γειτονικά χωριά του Πωγωνίου ενώ υπήρχαν και κάποιοι από την Άρτα και την Αιτωλοακαρνανία.
Ο Ταγματάρχης Τζανής Αλιβιζάτος γεννήθηκε στα Δαμολιανάτα Κεφαλονιάς το 1899. Από μικρός ήθελε να ακολουθήσει καριέρα στρατιωτικού. Αφού τελείωσε το Γυμνάσιο και μπήκε στο Πολυτεχνείο, εγκατέλειψε τις σπουδές του και κατατάχθηκε στον Στρατό της Εθνικής Άμυνας το 1917. Πήρε μέρος στη μάχη του Σκρα όπου τραυματίστηκε στον δεξιό μηρό από θραύσμα οβίδας. Πριν αναρρώσει επανήλθε στον Λόχο του. Τοποθετήθηκε στο τμήμα στρατού κατοχής Κωνσταντινουπόλεως. Στη συνέχεια ως Υπολοχαγός τοποθετήθηκε στη Μεραρχία Αρχιπελάγους. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες στη Μικρά Ασία και τραυματίστηκε τρεις φορές. Το 1924 προήχθη σε Λοχαγό και μονιμοποιήθηκε. Φοίτησε στη Σχολή Εφαρμογής Πεζικού και στην Ακαδημία Πολέμου. Τον Αύγουστο του 1940 τοποθετήθηκε επικεφαλής του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου. Πήρε μέρος στη μάχη του Καλπακίου και στη μάχη του Προφήτη Ηλία Δολιανών όταν ξέσπασε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος. Όπως αναφέραμε σκοτώθηκε κοντά στη Βήσσανη το μεσημέρι της 20ης Νοεμβρίου 1940 και τάφηκε στα Δολιανά.
Ο βουλευτής και ευρωβουλευτής της ΕΔΑ και του ΚΚΕ Βασίλης Ευφραιμίδης (1915-2000) πήρε μέρος στη μάχη της Βήσσανης όπου και τραυματίστηκε. Η 18χρονη Άννα Χανδάνου του Χρήστου από τη Βήσσανη σκοτώθηκε μέσα στο σπίτι της από οβίδα. Ήταν ξαδέλφη της αξέχαστης ηθοποιού Σαπφώς Νοταρά (1907-1985), που όπως έχουμε γράψει καταγόταν από τη Βήσσανη και το πραγματικό της επώνυμο ήταν Χανδάνου.
In Memoriam…
Ας μου επιτραπεί να κάνω μια ξεχωριστή αναφορά σε δύο από τους στρατιώτες που πολέμησαν στη μάχη της Βήσσανης. Κατάγονταν κι οι δύο από την Καστάνιανη Πωγωνίου. Πρόκειται για τον θείο μου Βασίλειο Στούκα του Σταύρου που έφτασε στη συνέχεια του πολέμου ως το Τεπελένι. Αν και τραυματίστηκε στη διάρκεια του πολέμου, δεν ζήτησε ποτέ κάτι από το ελληνικό κράτος και θεωρούσε ότι απλά έκανε το χρέος του προς την πατρίδα.
Ο άλλος ήρωας που θα ήθελα να μνημονεύσω είναι ο Περικλής Χαλκιάς του Χρήστου. Επάγγελμα: κλαριντζής. Πρόκειται για τον πατέρα του σπουδαίου Πέτρου Λούκα-Χαλκιά που έκανε μεγάλη καριέρα και στην Αμερική. Καθώς δεν υπήρχαν τότε τα σημερινά Μ.Μ.Ε. δεν έγινε τόσο γνωστός όσο του άξιζε. Στο You Tube θα βρείτε τραγούδια στα οποία παίζει κλαρίνο ο Περικλής Χαλκιάς. Πρόλαβα τον μπάρμπα Κλη στα τελευταία χρόνια της καριέρας του. Ερχόταν στην αγαπημένη του Καστάνιανη για να παίξει στο πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου. Είχε μεγάλη αδυναμία στους νέους, ποτέ δεν έπαιρνε «χαρτούρα» από τη νεολαία του χωριού και μας έκανε όλα τα χατίρια… Αιωνία τους η μνήμη…
Αυτοί οι απλοί άνθρωποι και χιλιάδες ακόμα πολέμησαν και κατατρόπωσαν το 1940-1941 τους Ιταλούς. Αν βλέπουν τους απογόνους τους από κάπου θα αναρωτιούνται αν άξιζε τον κόπο να θυσιαστούν για μια πατρίδα σαν την Ελλάδα του σήμερα και για τους απογόνους τους που δεν μπορούν να συγκριθούν ούτε κατά διάνοια μαζί τους…
Αρχική πηγή: Άρθρο του αείμνηστου Γιώργου Μέντζου, στην ομάδα «Vissani Hills» του
Facebook.
Aναδημοσίευση: Vlaxoi.net: «Η θρυλική μάχη της Βήσσανης»
Ευχαριστούμε θερμά τον Βησσανιώτη Πρόεδρο της Ομοσπονδίας Πωγωνησίων κύριο Γρηγόρη Άρμπυρο για τις πληροφορίες που μας έδωσε.
