Ζητούνι ή Λαμία; Σάλωνα ή Άμφισσα; Φυλή ή Χασιά; Η αλήθεια για τα ελληνικά τοπωνύμια

Ένα από τα θέματα που απασχολεί πολλούς αναγνώστες του protothema.gr όπως βλέπουμε σε σχόλια άρθρων μας είναι τα ελληνικά τοπωνύμια. Ποια είναι η προέλευσή τους, πόσα από αυτά είναι ελληνικά, πόσα ξενικά και άλλα.

Αν και το θέμα των τοπωνυμίων είναι τεράστιο και δεν μπορεί να καλυφθεί σε ένα άρθρο σκεφθήκαμε ν’ ασχοληθούμε σήμερα με αυτό. Έτσι θα δούμε στοιχεία για τα τοπωνύμια που παρουσιάζονται, πιθανότατα, για πρώτη φορά στο διαδίκτυο.

Τι είναι τα τοπωνύμια;

Ως τοπωνύμια (αγγλ. place-names, γαλλ. noms de lieu, γερμ. Ortsnamen) ορίζονται τα ονόματα που έχουν και προσδιορίζονται μέσα στον χώρο, όλοι οι κατοικημένοι και ακατοίκητοι τόποι, δηλαδή πόλεις και χωριά, βουνά, ποτάμια, θάλασσες, λίμνες, λιμάνια, ακρωτήρια, δάση, κάμποι, αγροτικές τοποθεσίες και άλλα.

Η σημασία των τοπωνυμίων είναι μεγάλη καθώς πέρα από την πρακτική τους λειτουργία ως προσδιοριστικών του χώρου όπου ζει ένας λαός, μας διασώζουν πληροφορίες για την ιστορία ενός τόπου, την οικονομική και κοινωνική ζωή του κλπ. Στα τοπωνύμια του ελληνικού χώρου, ανάμεσα στα άλλα, αποτυπώνεται και το πέρασμα αρχαίων και μεταγενέστερων λαών (Ρωμαίοι, Ούννοι, Σλάβοι, Άραβες, Βενετοί, Αλβανοί, Τούρκοι).

Τα τοπωνύμια στο νεότερο ελληνικό κράτος

Από την εποχή του Όθωνα (1833) υπήρξε προσπάθεια για «ανασύστασιν των παλαιών ονομάτων της Ελλάδος» με αντικατάσταση των ονομάτων πόλεων και χωριών με αρχαία. Σημαντικότερος ονοματοθέτης ήταν ο Γερμανός Ludwig Ross (1805-1859) ,έφορος αρχαιοτήτων Πελοποννήσου και πρώτος καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών που ασχολήθηκε κυρίως με τα τοπωνύμια του Μοριά.

Με βασιλικό διάταγμα της 11ης Σεπτεμβρίου 1843 το οποίο υπογράφουν ο Όθωνας και ο Υπουργός Εκκλησιαστικών και Παιδείας Μιχαήλ Σχινάς, διορίστηκε επιτροπή από τους Γ. Αινιάν, Σύμβουλο της Επικρατείας, Κ. Ασώπιο, καθηγητή της Φιλολογίας, Α. Ραγκαβή, υπουργικό σύμβουλο και τον Ιωάννη Νικολαΐδη -Λιβαδέα, καθηγητή και υπουργικό πάρεδρο, για την ανεύρεση, εξακρίβωση και έγκριση ονομάτων «ενδόξων ανδρών της παλαιάς και νεωτέρας ιστορίας του Ελληνικού Έθνους» και «διαφόρων θέσεων της αρχαίας γεωγραφίας» που θα δίνονταν σε νέες πόλεις, χωριά, οδούς ή πλατείες.

Η σπουδή για μετονομασία τόπων οι οποίοι στο πέρασμα των χρόνων πήραν ασήμαντα ή βαρβαρόφωνα ονόματα ήταν δικαιολογημένη, όμως οδήγησε στα πρώτα χρόνια του Όθωνα σε υπερβολές και λάθη.

Έτσι για παράδειγμα, επαρχία της Λακωνίας πήρε το όνομα της «ασήμου» κατά τον Δικαίο Βαγιακάκο, αρχαίας λακωνικής πολίχνης «Επιδαύρου (της) Λιμηράς, η Αρκαδία μετονομάστηκε σε Κυπαρισσία, το Ζητούνι σε Λαμία, η Βοστίτσα σε Αίγιο, τα Σάλωνα σε Άμφισσα, η Τριπολιτσά σε Τρίπολη, η Καλαμάτα σε Καλάμαι, η Κόπραινα σε Χαιρώνεια, οι Σπέτσες σε Τιπαρηνό (ν) κ.ά. Τα περισσότερα από τα νέα ονόματα επικράτησαν ενώ άλλα (Καλαμάτα, Σπέτσες κλπ.) επανήλθαν.

Ένα από τα λάθη που έγιναν στα χρόνια του Όθωνα και έχουμε αναδείξει μέσα από το protothema.gr, είναι η μετονομασία του νησιού (Η)λιοδρόμια ή Χιλιοδρόμια σε Αλόννησο. Το νησί στην αρχαιότητα ονομαζόταν Ίκος. Ως Αλόννησος αναφέρεται από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (1ος μ.Χ. αι.) νησί ανάμεσα στη Σαμοθράκη και την Καλλίπολη ή κατά άλλη εκδοχή ένα από τα μικρότερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ίσως η Κυρά Παναγιά ή η Ψαθούρα. Δυστυχώς το ίδιο λάθος επαναλαμβάνεται ακόμα και στην πιο πρόσφατη έκδοσή του (5η, 2019) το ΛΕΞΙΚΟ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ.

Αργότερα, το Υπουργείο Εσωτερικών ανέθεσε σε επιτροπή από τους Γ. Χατζιδάκι, Δ. Μηλιαράκη και Ν. Πολίτη, να εξετάσει τα ονόματα Δήμων, πόλεων και χωριών και να αποφανθεί για την ορθή γραφή τους.

Λόγω των προβλημάτων που ανέκυψαν όμως, κρίθηκε σκόπιμο να γίνει νέα προσπάθεια. Έτσι στις 31 Μαΐου 1909 δημοσιεύθηκε διάταγμα «Περί συστάσεως Επιτροπείας προς μελέτην των τοπωνυμίων της Ελλάδος και εξακρίβωσιν του ιστορικού λόγου αυτών». Η Επιτροπή είχε πρόεδρο τον Ν. Πολίτη και μέλη τους: Σ. Λάμπρο, Γ. Χατζιδάκι, Γ. Βερναρδάκη, Χ. Τσούντα, Π. Καββαδία, Κ. Παπαμιχαλόπουλο, Δ. Καμπούρογλου, Δ. Βαμπά, Κ. Στεφάνου, Γ. Σωτηριάδη, Μ. Χρυσοχόο, Κ. Ράδο και Γ. Χωματιανό. Σκοπός της ήταν να γνωμοδοτήσει «περί των αλλόγλωσσων ή κακοφώνων ονομάτων όσα δεν συνδέονται προς επίσημόν τι γεγονός της Ελληνικής ιστορίας και «περί των ακαταλλήλων Ελληνικών όσα αντικατέστησαν παλαιότερα και γνωριμότερα Ελληνικά ονόματα».

Μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Κρήτης το Συμβούλιο της Αρχαιολογικής Εταιρείας συνέστησε τοπωνυμική Επιτροπεία με σκοπό να εξακριβώσει ποια από τα τοπωνύμια ήταν αρχαιοελληνικά με βάση μαρτυρίες και ποια «βαρβαρικά».

Έπρεπε ν’ αντικατασταθούν ποιες άλλες αρχαίες ελληνικές ονομασίες που δεν υπήρχαν σε πηγές μπορούσαν να παραμείνουν και ποια ξενικά (σλαβικά, τουρκικά και αλβανικά) τοπωνύμια «δύνανται ευστόχως να εξελληνισθώσιν».

Η Επιτροπή πρότεινε μεταξύ άλλων, τις εξής μετονομασίες: νομός Νεστίδος ή Νέστου (ο νομός Δράμας), Ηδωνίς (η επαρχία Δράμας), νομός Στρυμονίας ή Στρυμόνος (ο νομός Σερρών), Οδομαντική (η επαρχία Σερρών), νομός Αμφαξίτιδος ή Αξιού (ο νομός Θεσσαλονίκης), Μυγδονία (η επαρχία Θεσσαλονίκης), Ελιμία (η επαρχία Κοζάνης), Λυγκηστίς (η επαρχία Φλωρίνης), Μολοσσίς (η επαρχία Ιωαννίνων), Κασσωπία (η επαρχία Πρεβέζης), Χαονία (η επαρχία Αργυροκάστρου, καθώς η Βόρεια Ήπειρος δεν είχε εκχωρηθεί ακόμα στην Αλβανία) κ.ά.

Για τις μετονομασίες υπήρξαν αντιδράσεις. Ένας από τους πρώτους που εξέφρασαν διαφορετική άποψη ήταν ο Α. Μηλιαράκης που έγραψε ότι οποιαδήποτε μεταβολή των ονομάτων χωρίς μελέτη «… ισοδυναμεί προς καταστροφήν ζωντανών μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας και γλώσσης άνευ πρακτικής ή ηθικής ωφελείας…» και ότι «αν τα ονόματα ταύτα είναι ίχνη της διαβάσεως ξένων φύλων τις έχει το δικαίωμα να διαγράφει τα ίχνη ταύτα εκ της ιστορίας;

Αν θεωρεί τα ίχνη ταύτα βάρβαρα, ας υψώσει αυτός παρ’ αυτά τα ένδοξα μνημεία του νεοτέρου πολιτισμού».
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 το Υπουργείο Εσωτερικών επιχείρησε μια πλήρη συλλογή των τοπωνυμίων ολόκληρου του ελληνικού κράτους με στοιχεία που έλαβε από τους προέδρους των κοινοτήτων και τους αγροφύλακες. Αυτά τα στοιχεία αποτυπώθηκαν στην έκδοση «Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των δήμων και κοινοτήτων από της εφαρμογής του Νόμου ΔΝΖ του έτους 1912 και εφεξής».

Λάθη στις αλλαγές των τοπωνυμίων

Η αλλαγή των τοπωνυμίων δεν είναι καθόλου εύκολη. Σαφώς υπάρχει ανάγκη να μεταβληθούν κακόφωνα ονόματα των οποίων η διατήρηση δεν επιβάλλεται από άλλους λόγους. Όταν αλλάζει όμως χωρίς σοβαρό λόγο το όνομα ενός τόπου, «αφαιρείται κάτι από την ζωήν του, διακόπτεται η ιστορική πορεία του και ενίοτε λησμονείται» γράφει ο Δικαίος Βαγιακάκος.

Κάποιες φορές μάλιστα η μετονομασία ενός τόπου άλλαξε την ελληνικότατη ονομασία του που είχε διατηρήσει στη διάρκεια της μακραίωνης ελληνικής ιστορίας. Ο Δικαίος Βαγιακάκος αναφέρει δύο παραδείγματα από τη Μάνη: το Δρυαλί (υποκοριστικό του Δρύαλο <δρυς), μετονομάστηκε σε Δρυμός, ενώ το Γαρμπελέα <αγριαμπελιά, έγινε Κυβέλεια.

Αλλά και η Χασιά θεωρήθηκε ότι είναι ξενικό όνομα το 1915 και μετονομάστηκε σε Φυλή. Όπως έχουμε γράψει και σε παλαιότερο άρθρο μας, το τοπωνύμιο Χασιά είναι χαρακτηριστικό της θέσης της κωμόπολης που είναι αθέατη τόσο από την Αθήνα όσο και την Πάρνηθα και όχι τουρκικό (has=τιμάριο).

Η Γαλάτιστα του νομού Χαλκιδικής, θεωρήθηκε ότι έχει ξενικό όνομα, λόγω της κατάληξης –ιστα και μετονομάστηκε σε Ανθεμούς, τελικά όμως διαπιστώθηκε ότι το Γαλάτιστα είναι όνομα ελληνικής προέλευσης και η κωμόπολη πήρε πάλι το αρχικό της όνομα!

Η προέλευση των νεοελληνικών τοπωνυμίων

Ας δούμε τώρα περιληπτικά από πού προέρχονται τα νεοελληνικά τοπωνύμια:
α) Προελληνικά: όσα λήγουν σε –ασσός, -ηττός, -ησσός, -ισσός, -στος, -νθα, -νθος, -ατα, -αδα, -άνδα, -νδος κ.ά.
β) Αρχαία Ελληνικά
γ) Βυζαντινά
δ) Νεοελληνικά
ε) Σλαβικά
στ) Φραγκικά
ζ) Βενετσάνικα/Ιταλικά
η) Αλβανικά
θ) Τουρκικά
ι) (Κουτσο)βλάχικα

Αναλυτικότερα τις «κατηγορίες» αυτές, θα τις εξετάσουμε σε μελλοντικό μας άρθρο.

Επίλογος

Ο Δημήτριος Καμπούρογλου (1852-1942) ιστοριοδίφης, λογοτέχνης και ακαδημαϊκός ασχολήθηκε ιδιαίτερα και με τα τοπωνύμια. Ανάμεσα στα άλλα, γράφει και τα εξής: «Ο χρόνος κατά την πορεία του και οι βάρβαροι κατά τας επιδρομάς των μεταβάλλουν συνήθως τας τοπωνυμίας της χώρας από την οποία διέρχονται. Άλλας εξαφανίζουν, άλλας αντικαθιστούν, άλλας παραμορφώνουν κατά τρόπον πολλάκις τοιούτον ώστε να παρουσιάζονται προ του ερευνητού ως αινίγματα προς λύσιν. Με το να ατυχήσει όμως μία χώρα ως προς το όνομά της, δεν σημαίνει ότι έχασε και τον φυλετικόν της χαρακτήρα πολύ δε περισσότερον τα αναφαίρετα δικαιώματά της τα οποία έδωσεν εις αυτήν η φύσις, η τύχη, η ιστορία και η δόξα».

Πηγές: ΔΙΚΑΙΟΥ Β. ΒΑΓΙΑΚΑΚΟΥ, «ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΤΟΠΩΝΥΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΩΝΥΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ 1833-1962», ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣ ΔΙΑΔΟΣΙΝ ΩΦΕΛΙΜΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, ΑΘΗΝΑΙ 2005
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Π. ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ, «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ», ΚΕΝΤΡΟ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΥΚΚΟΥ, ΛΕΥΚΩΣΙΑ-ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2009