Ο «καυγάς» περί… Ασπονδίου (Ασφενδιού) – Γράφει ο Θεοδόσης Ν. Διακογιάννης

ΘΕΟΔΟΣΗΣ Ν. ΔΙΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ

                  Κ Ω Σ

Ο ΚΑΥΓΑΣ

Στον 3^ο τόμο των «Κωακών» που εκδόθηκαν το 1989 κάνει την πρώτη του παρουσία ο Μιχάλης Παξινός με μια εργασία του «Συμβολή στην ετυμολογία τοπωνυμίων της Νήσου Κω». Μεταξύ των τοπωνυμίων με τα οποία ασχολήθηκε ήταν και το του «Ασφενδιού» για το οποίο όπως λέει, «Πολλοί ερευνητές Έλληνες και ξένοι, έχουν ασχοληθεί τα τελευταία εκατό χρόνια».

Για το τοπωνύμιο λοιπόν του Ασφενδιού, ο Παξινός διατείνεται ότι έχει την ρίζα του από την αρχαία ελληνική λέξη «συφεός» ή τον σπάνιο τύπο της «συφός», που σημαίνει το στάβλο, ή το μαντρί των χοίρων και προσθέτει ότι οι αρχαίοι Έλληνες όταν ήθελαν να δηλώσουν κίνηση σε τόπο, πρόσθεταν το μόριο «δε». Έτσι η λέξη με την προσθήκη αυτού του «δε» έγινε «συφεόνδε» ή «συφόνδε». Προχωρεί και μας πληροφορεί ότι κατά τον μεσαίωνα, αλλά και σήμερα ακόμα, η προσθήκη του ουδετέρου πληθυντικού άρθρου «τα» ήταν πολύ συνηθισμένη για τον χαρακτηρισμό τοποθεσιών και έτσι προήλθε ο τύπος «τα σφοντίου» που αναφέρεται στους κώδικες της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου της Πάτμου, και καταλήγει λέγοντας ότι η εξέλιξη του τοπωνυμίου κατά διαδοχική σειρά έγινε κατά πάσαν πιθανότητα ως εξής: συφόνδε> σφόνδε> τα Σφονδίου>  τ’ Ασφενδίου> τ’ Ασφενδιού. Παρακάτω παραθέτει ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Ιακώβου Ζαρράφτη «Αρχαία Τοποθεσία της Κω’, που λέει: Αλλά τούτο το αρχαίον μονύδριον (η Παναγία των Σπονδών) φαίνεται ως να ήτο εκτισμένον επί θεμελίων αρχαίου ναού του Απόλλωνος. Οι συμβολισμοί φαίνονται επί τινος ερυθρομέλανος πωρολήθου … εφ’ ου ανάγλυφον χοίρου ένθα ίσως ετελούντο σπονδαί», και τελείως υποθετικά αναφέρει ότι έχοντας κανείς υπ’ όψη όλα τα παραπάνω μπορεί να οδηγηθεί αβίαστα στο συμπέρασμα ότι τα «χοιροσφάγια» το παμπάλαιο αυτό έθιμο των Ασφενδιανών, ανάγει τις ρίζες του σε κάποια ανάλοφη αρχαία εορτή που ίσως ονομαζόταν Συοφόντια, δηλαδή χοιροσφάγια.

Στον επόμενο τόμο των Κωακών, τον 4^ο, ο γλωσσολόγος καθηγητής Αναστάσιος Καραναστάσης, για το ίδιο τοπωνύμιο αναφέρει ότι προέρχεται από το όνομα κάποιου κτηματία που λεγόταν Ασπένδιος, πράγμα που αναφέρει και ο Ιάκωβος Ζαρράφτης, προσθέτει δε ότι «θα ήταν κρίμα να μετατρέψουμε σε χοιροστάσι το γραφικότερο χωριό της Κω.

Έτσι πάνω-κάτω άρχισε ένας φιλολογικός καυγάς, (μακάρι να γινόντουσαν πιο συχνά τέτοιοι καυγάδες) που τη συνέχεια του έχουμε στον 5^ο τόμο πάλι των Κωακών. Εκεί ο Μιχάλης Παξινός επανέρχεται με τη θεωρία του για την προέλευση του τοπωνύμιου και προσθέτει: «Συνεπώς το μεσαιωνικό τα Σφοντίου από το οποίο προήλθε το Ασφενδιού, δεν παραπέμπει οπωσδήποτε και αυτομάτως σε κυριώνυμο Σφόνδιος και πολύ λιγότερο στον ανύπαρκτο Ασπένδιος» Επιμένει ο Παξινός ότι το «Σφόντιος» ως τοπωνύμιο μπορεί εννοιολογικά να συνδεθεί με το εντοιχισμένο ανάγλυφο του χοίρου και καταλήγει: «ο Ασπένδιος ποια σχέση μπορεί να έχει μ’ αυτό;».

Κι ερχόμαστε τώρα στον 6^ο τόμο των Κωακών. Εδώ έχουμε ένα νέο πρόσωπο που έρχεται να προστεθεί στην παρέα, τον Μιχάλη Σκανδαλίδη ο οποίος υιοθετεί τις θέσεις του μακαρίτη πλέον Τάσου Καραναστάση και γράφει σχετικά: «Πράγματι το όνομα του χωριού φαίνεται να προέρχεται από το κτήμα κάποιου Ασπενδίου, που είναι όνομα εθνικό, (Άσπενδος Παμφυλίας)» και παρακάτω «έτσι οι Βυζαντινοί συγγραφείς (αναφέρεται σε μια παρατήρηση του Χρ. Παπαχριστοδούλου, ότι η μονή Ασπενδίου έγινε μονή των σπονδών) την περιοχή ή το κτήμα τ’ Ασπενδίου ή Ασφενδίου το έγραψαν Ασφένδιον – Σφονταί -Σπονδαί. Μας διαβεβαιώνει ότι και ο Τσοπανάκης συμφωνεί και παρατηρεί ότι το σημερινό όνομα Ασφενδιού μας οδηγεί μάλλον προς τον τύπο τα Σπονδίου -Ασπονδίου – Ασπενδίου, αν όμως σκεφτούμε την Άσπενδο και το εθνικό Ασπένδιος θα καταλήξουμε στ’ Ασφενδιού, και πως η επωνυμία των σπονδών φαίνεται μάλλον λογία».

Στα γραφόμενα του Μιχάλη Σκανδαλίδη απαντά στον ίδιο τόμο ο Μιχάλης Παξινός ο οποίος αναφέρει ότι ο Μιχάλης Σκανταλίδης δεν παραθέτει τίποτα δικό του και τίποτα καινούργιο και μόνο ασπάζεται τις θέσεις του Τάσου Καραναστάση και του Ζαρράφτη, ότι δηλαδή το Ασφενδιού παράγεται από το Ασπένδιος το οποίο παραδέχεται ως εθνικό επώνυμο και συνεχίζει ότι δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στον Μεσαίωνα το εθνικό Ασπένδιος για τον απλούστατο λόγο ότι η Άσπενδος είχε αλλάξει όνομα και ονομαζόταν τώρα σύμφωνα με το Συνέκδημο του Ιεροκλέους  Πριμούπολις. Και καταλήγοντας μας δίνει μια πληροφορία ότι στην Κω έζησε και ευεργέτησε την πατρίδα μια οικογένεια με το όνομα Σπέδιοι ή Σπένδιοι ή Σπέντιοι.

Παρακολούθησα τον «καυγά» από την αρχή του, με πραγματικό ενδιαφέρον και κάθε φορά πρόστρεχα στα λεξικά μου ή στα βιβλία μου για να «τσεκάρω» τα λεγόμενα από τον καθένα τους. Δυστυχώς μέσα στα κακά αυτού του τόπου, έχουμε και το πιο μεγάλο που μπορούσε να μας συμβεί, το να μην έχουμε μια βιβλιοθήκη, πράγμα για το οποίο όλοι μας είμαστε υπεύθυνοι. (Εκείνη την εποχή που έγραψα αυτό το άρθρο δεν είχε ακόμα ιδρυθεί η Δημοτική βιβλιοθήκη) Παρά τη φτώχια  μου λοιπόν σε βιβλιογραφία μάζεψα ορισμένα στοιχεία τα οποία παρουσιάζω με την ελπίδα ότι ίσως φανούν χρήσιμα στους ερευνητές μας που με τόσο ζήλο θυσιάζουν το χρόνο τους, τουλάχιστον, για να πλουτίσουν τις γνώσεις μας, παρουσιάζοντας τις απόψεις τους ο καθένας με το δικό του τρόπο.

Τα στοιχεία λοιπόν που συνέλεξα είναι τα παρακάτω.

Μια αρχαία Κωακή επιγραφή από το βιβλίο των Paton ant Hicks, The inscriptions of Cos, στη σελίδα 192, υπ’ αριθμ. 258.

ΝΕΑΡΧΙΣ ΖΗΝΟΦΑΝΟΥ

ΑΣΠΕΝΔΙΑ

ΧΡΗΣΤΗ ΧΑΙΡΕ

Να λοιπόν μια μαρτυρία αδιαμφησβήτητη ότι στην αρχαιότητα τουλάχιστον το ΑΣΠΕΝΔΙΑ χρησιμοποιήθηκε σαν εθνικό όνομα. Η Νεαρχίς, η κόρη του Ζηνοφάνου θα ήταν μια από τους πολλούς μετοίκους που φιλοξένησε η Κως, ιδίως στα χρόνια της ακμής της, κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους. Από τους ποιητές μας Θεόκριτο και Ηρώνδα αλλά και από τις επιγραφές που βρέθηκαν και δημοσιεύτηκαν έχουμε πολλούς Μύνδιους, Κνήδιους, Αλικαρνασσείς, Αντιοχείς και Αλεξανδρείς που αναφέρονται ότι έζησαν και θάφτηκαν σ’ αυτό το νησί.

Έχουμε όμως και άλλες δύο επιτύμβιες επιγραφές, πάλι από τους Paton ant Hics που περιέχουν το όνομα Σπένδιος, την υπ’ αριθμ. 306

ΣΠΕΔΙΟΥ ΕΠΑΦΡΟΔΕΙΤΟΥ ΟΦΕΛΙΑΝΟΥ

Και την υπ’ αριθμ. 309

ΜΑΡΚΟΥ ΣΠΕΔΙΟΥ ΝΑΣΣΩΝΟΣ ΠΟΡΦΥΡΟΠΩΛΟΥ

Το όνομα Ασπένδιος σαν εθνικό όνομα υποδηλώνει ότι το έφερε κάποιος που καταγόταν από την Άσπενδο. Ποια όμως σχέση θα μπορούσε να έχει ο κτηματίας αυτός ο επονομαζόμενος Ασπένδιος με την απεικόνιση του χοίρου που βρέθηκε εντοιχισμένη στην εκκλησία της Παναγίας  στη Ζηά;  Άραγε ο Ασπένδιος ή η πατρίδα του είχε καμιά σχέση με χοίρους και χοιροσφάγια;

Ας δούμε λοιπόν τι μας λένε τα λεξικά.

ΑΣΠΕΝΔΟΣ. Είναι μια πόλη της Παμφυλίας κτισμένη πάνω στον ποταμό Ευρυμέδοντα, ο οποίος ήταν πλωτός μέχρι το σημείο που ήταν κτισμένη η πόλη. «Πόλη ευανδρούσα, Αργείων κτίσμα» μας λέει ο Στράβων που βρισκόταν κτισμένη εις «γεώλοφα χωρία».

Ο Θουκυδίδης την αναφέρει: «Ο Τισσαφέρνης με 47 τριήρεις και ο Αλκιβιάδης με 13 έφτασαν εκεί (στην Άσπενδο) για συνεννοήσεις με τους πρέσβεις της Σάμου των τετρακοσίων).  

Και ο Ξενοφώντας την αναφέρει. «Ο Θρασύβουλος ο Στειρέας πλέοντας ολοταχώς με 40 τριήρεις μετά την επιτυχία που είχε στη Λέσβο εναντίον της Ρόδου που ήταν φίλη πόλη των Σπαρτιατών, λεηλατούσε τις πόλεις που δεν προσχωρούσαν σ’ αυτόν, για να χρηματοδοτεί τους στρατιώτες του».

Ο Διόδωρος μας πληροφορεί ότι «τα ίδια πήγε να κάμει και με τους Ασπενδίους  οι οποίοι εξεγέρθηκαν και κατά την  διάρκεια της νύχτας τον κατέσφαξαν μέσα στη σκηνή του».

Ο Αρειανός μας λέει ότι «οι Ασπένδιοι είχαν υποσχεθεί στον Μέγα Αλέξανδρο εισφορά σε ίππους και σε χρήμα, όμως μετάνιωσαν και διέθεσαν τα χρήματα για να επισκευάσουν τα τείχη τους. Έκλεισαν τότε τις πύλες τους και ετοιμάστηκαν να αντισταθούν. Ο Αλέξανδρος όμως που τα πληροφορήθηκε αυτά εξορμά από τον ποταμό και σπέρνει τον πανικό στις τάξεις των Ασπενδίων οι οποίοι τότε αναγκάστηκαν να διπλασιάσουν την εισφορά σε ίππους και χρήμα και του παρέδωσαν και ομήρους».

Παρά ταύτα οι Ασπένδιοι ήταν καλοί πολεμιστές και κατά τον Ξενοφώντα αποτελούσαν την φρουρά της βασίλισσας Επύαξας που ήταν φίλη του Κύρου.

Ο Διονύσιος στο έργο του «Οικουμένης Περιήγησις» αναφέρει ένα περίεργο έθιμο των Ασπενδίων, «τας συοκτονίας» δηλαδή τα «χοιροσφάγια». Αφορμή αυτού του εθίμου ήταν η εξής: Ένας αδέξιος κυνηγός, ο Μώψος, έταξε στη θεά Αφροδίτη να της προσφέρει θυσία το πρώτο ζώο που θα συναντούσε στο κυνήγι. Ένας κατοικίδιος χοίρος ήταν το πρώτο θύμα που συνάντησε, το οποίο προσφέρθηκε για τη θυσία. Από τότε λόγω του περιστατικού το έθιμο των χοιροσφαγιών επικράτησε.

Λέτε λοιπόν αυτός ο Ασπένδιος που ίσως να έζησε στην Κω και πιο συγκεκριμένα στο Ασφενδιού, να ήταν αυτός που μας κουβάλησε και το έθιμο των χοιροσφαγιών; Πάντως σε έρευνα που κάναμε δεν υπάρχει το έθιμο της διανομής του κρέατος σε κανένα άλλο νησί της Δωδεκανήσου.

Την Βυζαντινή εποχή η Άσπενδος αλλάζει ονομασία και ονομάζεται Πριμόπολις  (Συνέκδημος του Ιεροκλέους). Το νέο όνομα έχει Ελληνολατινικό χαρακτήρα. Το εμπόριο της ακμάζει. Αυτό μαρτυρούν τα χρυσά και αργυρά της νομίσματα, που εικονίζουν τρισκελίδα και τοξότη. Διατηρείται μέχρι σήμερα (είχα την τύχη να το επισκεφθώ) το υπέροχο θέατρο της, ξακουστό για την καλλιγραμμία του. Ξακουστό είναι και το κτιστό υδραγωγείο της μήκους 1.449 μέτρων και ύψους 57 μέτρων. Τα λείψανα της πόλης σώζονται γύρω από τον λόφο Μπαλκίζ, πολύ κοντά στον ποταμό Μπάλκε-Σου ή Κιοπρού-Σου, του Ευρυμέδοντα των αρχαίων Ελλήνων.

Είχα είδη τελειώσει το χειρόγραφο μου, όταν συνάντησα στην Κω στο σπίτι της ξαδέλφης μου Χρύρως Διακογιάννη-Γκίκα. τον γέροντα γιατρό φίλο μου, Ελπιδοφόρο Παπαντωνίου (είχε έλθει στην Κω για κάποιο γάμο) και ο οποίος ήταν καλός γνώστης της ιστορίας της Κω. Επωφελήθηκα να τον ρωτήσω τη γνώμη του για το τοπωνύμιο του Ασφενδιού και εκείνος με παρέπεμψε σε ένα βιβλιαράκι του, που είχε εκδώσει η Ένωση των Κώων της Αθήνας, όταν πρόεδρος της ήταν ο Φίλιππος Καλλούδης, με τίτλο «Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΚΑΣΤΡΙΑΝΩΝ ΚΩ ΣΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΗΣ ΠΑΤΜΟΥ» Το βιβλιαράκι εκδόθηκε για τον εορτασμό των 900 χρόνων από την ίδρυση της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου της Πάτμου. Στην σελίδα 59 υπάρχει το κείμενο ενός χρυσόβουλου του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ’ του Παλαιολόγου που χρονολογείται από το 1326 και το οποίο σε ένα σημείο αναφέρει: … Ωσαύτως και τα εις την νήσον την Κω τρία μετόχια το τε Ασποντίου επιλεγόμενον, το του Δεσπότου και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού και το Άλσος μετά των προσόντων αυτοίς υδρομυλώνων τε και χωραφίων και του ποταμού… κλπ.

Εδώ για πρώτη φορά στα βυζαντινά έγγραφα της μονής της Πάτμου συναντούμε τον τύπο ΑΣΠΟΝΤΙΟΥ, αντί των Σπονδών που είχαμε από την «Υποτύπωση του Οσίου Χριστοδούλου» το 1091 μέχρι και το έγγραφο του Πατριάρχη Αθανασίου το 1304, πράγμα που μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι αυτός ο τύπος του τοπωνυμίου χρησιμοποιούνταν την περίοδο αυτή, τύπος που είναι πιο κοντά στον Ασπένδιο και την Άσπενδο, πιο κοντά στην γνώμη του Ζαρράφτη, του Καραναστάση και του Σκανδαλίδη.