Η πολυσημία των λέξεων (Γράφει ο Νίκος Παπαχαρτοφύλης)

Η ΠΟΛΥΣΗΜΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ.

Από τα  «πνευματικά και δύσπεπτα βρώματα στο « πνεύμα όπου θέλει πνεί..» 

Toυ Νίκου Παπαχαρτοφύλη, Φιλολόγου.

Η πολυσημία, το φαινόμενο κατά το οποίο η ίδια λέξη έχει περισσότερες από μία σημασίες.Οι λέξεις αλλάζουν όπως αλλάζουν και οι άνθρωποι που τις χρησιμοποιούν.Οι δυναμικές που μεταπλάθουν  τις ανθρώπινες  κοινωνίες μεταπλάθουν και τις γλώσσες .Στατικές είναι μόνο οι γλώσσες των στατικών κοινωνιών.Οι κοινωνίες π.χ. των ζώων είναι στατικές.Γι αυτό στατικές και αναλλοίωτες είναι και οι γλώσσες τους.Τα αίτια που αλλάζουν τις σημασίες  των λέξεων είναι πολιτιστικά και ψυχολογικά. Κάθε λέξη γεννιέται με μια μονάχα σημασία την αρχική σημασία( κυριολεκτική).Με τον καιρό,όμως με το άνοιγμα στο χρονοχώρο μεταχρωματίζεται,αποκτά διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις  χωρίς να απολέσει το αρχικό της πυρήνα. Σύμφωνα με την θεωρία και ιστορία της γλώσσας (γλωσσολογία) μια λέξη σημασιολογικά : α.πλαταίνει, ανοίγει δηλ. αγκαλιάζει  περισσότερες  από  την  αρχική περιπτώσεις που τυχαίνει να έχουν κάτι κοινό με την αρχική σημασία της.Η λέξη δόντι επεκτείνει την αρχική της σημασιολογική φόρτιση σε  δόντι χτενιού ,φαγάνας, πολιτικό  δόντι=πολιτικό  μέσο.β. Στενεύει , κλείνει δηλ.σημασιολογικά και σημαίνει ένα μόνο από τα πολλά ομοειδή όντα που εξέφραζε.Η λέξη ποιητής κατασκευαστής,τώρα  δηλώνει τον ποιητή των ποιημάτων.γ.χειροτερεύει,φθείρεται δηλ. η σημασία της και δηλώνει κάτι κακό.  Η λέξη αγαθός=αφελής,  παλαβός, ενώ στην αρχαιότητα σήμαινε το γενναίο.Είναι φανερό ότι οι γενναίοι γίνονταν,εξαιτίας της ανωτερότητας τους,  αντικείμενο εκμετάλλευσης … δ.Καλυτερεύει, βελτιώνεται η σημασία μιας λέξης και έχει καλύτερο περιεχόμενο.Η  λέξη  λέσχη = άντρον ληστών, ζητιάνων, σήμερα σημαίνει ο χώρος που συναντώνται τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας.Tσολάκης, Γλωσσικές ασκήσεις για το Λύκειο,ΟΕΔΒ,2004.

Τούτων δοθέντων θα ασχοληθούμε με την πολυσημία της λέξης πνεύμα-spiritus στη διαχρονική εξέλιξη των σημασιών της.Ειδικότερα στην χριστιανική  γραμματολογία λόγω της βαρυσήμαντης ψυχαναλυτικής σπουδαιότητας.ΠΝΕΥΜΑ  απ το πνέω =φυσώ επί ανέμου, αναπνέω, ζώ, αποπνέω. Μέγα πνέω = μεγαλοφρονώ, χαμηλά πνέω=   αισθάνομαι τιποτένιος. Πίνδαρος και το Ομηρικό μένεα  πνέοντες = ορμητικοί στον πόλεμο. Α) Ιατρικός-Ιπποκρατικός όρος:πνεύμα= αναπνοή: πνεύμα αναφέρω=αναπνέω δυνατά. Το πνεύμα έχω άνω= μόλις και αναπνέω. Αφίημι πνεύμα= εκπνέω. Μετέωρον πνεύμα = ταχεία αναπνοή, αραιόν πνεύμα=δύσκολη αναπνοή. προσκόπτον= διακοπτόμενη. Άθροισον πνεύμα=πάρε ανάσα.  Αέρια στο στομάχι ,αναθυμίαση, μυρωδιά: Βρώματα πνευματικά και δύσπεπτα = τροφές δυσκολοχώνευτες με αέρια. Νικόμαχος.   Β)  Φυσικοχημικός: πνοή,φύσημα,άνεμος :πνεύματι λάβρω, με ορμητικό άνεμο Αισχ.Προμ.1086. Κατά πρύμναν ίσταται το πνεύμα  Θουκ.  Πνευματώδης  οίνος= προκαλεί φούσκωμα Αριστ. Προβλ. Σήμερα στην χημεία: πνεύμα+οίνος,ξύλον= πτητικό υγρό που παράγεται  από τη ζύμωση των ουσιών αυτών και άλλων,η αλκοόλη.  Η λέξη πνεύμα συνώνυμη σημασιολογικά με την πτήσις-πτητικός απ το πέτομαι= πετώ,εξατμίζομαι.  Γ) ψυχολογικός-μεταφορικός-θεολογικός:  «θεού πνεύμα σοί μεταβαλόν τύχη» αλλάζοντας διάθεση ο θεός απέναντι σου Ευρ. Μαινόμενος.  Πνοή ζωής, ζωή = εγενόμην ποτε πνεύμα…Ευρ.Ιππόλυτος.1391.Πνεύμα=λαιμός μέσω του οποίου αναπνέουμε..Ευρ. Εκαβ.567.   στο ψευδοπλατωνικό  Αξίοχο: ει μη τι θείον πνεύμα ενήν (υπήρχε κάτι θεικό ) τη ψυχή.370c.  Δ) Γραμματικός: τα πνεύματα ( ο εκπνεόμενος αέρας) δασεία ,ψιλή.

1)Παλαιά Διαθήκη : «Εάν πνεύμα του εξουσιάζοντος αναβή επί  σε  »…αν ένας άρχοντας ξεσπάσει πάνω σου με λύσσα (πνεύμα=άγρια διάθεση) Εκκλησσιαστής,10,4. Στο ίδιο:12,7: «πριν επιστρέψει το χώμα στη γή  απ όπου  ήρθε και πρίν γυρίσει το πνεύμα= η ψυχή γυρίσει στον Θεό που σ’ την έχει δώσει…» Ισαία,12: «και το πνεύμα  του Κυρίου θα αναπαυθεί πάνω του,πνεύμα γνώσης σοφίας,συνέσεως,βουλής,ισχύος, ,ευσεβείας,φόβου…και πατάξαι γήν τω λόγω του στόματος αυτού και πνεύματι=πνοή, φύσημα χειλέων ανελεί= εξοντώσει τον ασεβή.»

Γένεσις,6,17: «Φέρνω τον κατακλυσμό των νερών πάνω στη γή για να καταστρέψω κάθε σάρκα που πάνω της είναι το πνεύμα ζωής= η ίδια η ζωή…» Ψαλμός,104,29,30: « θα τους αφαιρέσεις το πνεύμα= τη ζωτική πνοή= τη ζωή και θα επιστρέψουν στο χώμα…» « θα εξαποστείλεις,Θεέ, το  πνεύμα σου=δημιουργική ενέργεια και θα ανακαινιστεί ξανά ο κόσμος…»

2)Ευαγγέλια :Στο διάλογο Ιησού-Νικόδημου, διαφορετικές σημασίες μέσα σε λίγες γραμμές : « το γεγεννημένον εκ σαρκός σάρξ έστι και το γεγεννημένον εκ του Πνεύματος  πνεύμα έστι» και συνεχίζει ο Ιησούς « μην απορείς που  σου είπα ότι όλοι εσείς πρέπει να γεννηθείτε ξανά με την συμβολή του Αγ. πνεύματος που προέρχεται απ τον ουρανό» «Το πνεύμα= ο άνεμος πνέει όπου θέλει,ακούς τη βοή του αλλά δεν γνωρίζεις από πού έρχεται και πού κατευθύνεται έτσι συμβαίνει  και με τον καθένα που γεννιέται απ το Αγ. Πνεύμα» Χρησιμοποιεί την κυριολεξία άνεμος για να δικαιολογήσει μεταφορικά-αλληγορικά την  θεολογική έννοια Αγ.πνεύμα ως μια μυστηριώδης – ανεξήγητη κατάσταση σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο ίδιος ο Ιωάννης! Ιωάννης, γ,6-8.  Στο Εβρ.α,7 και14. «ο θεός που κάνει τους αγγέλους πνευματικούς υπηρέτες του, ταχείς σαν τους ανέμους…» Αποκάλυψη: « και είδον εκ του στόματος του ψευδοπροφήτου πνεύματα τρία ακάθαρτα ως βάτραχοι…» 16,14.

3)Πράξεις αποστόλων: 19,2-6.και 11-16 ο Παύλος στην Έφεσο ρώτησε κάποιους μαθητές « όταν πιστέψατε, λάβατε το Αγ.πνεύμα; και αυτοί απάντησαν: μα εμείς ούτε  κάν ακούσαμε ότι υπάρχει..» Στη συνέχεια « … έφερναν τα ιδρωμένα ρούχα του Παύλου πάνω στους ασθενείς και απομακρύνονταν οι  νόσοι και αποβάλονταν τα πονηρά πνεύματα …»

4) Επιστολές Παύλου: Σύμφωνα με την Θεολογική προσέγγιση , τα πονηρά σχετίζονται με τους πειρασμούς των αισθήσεων =όλα τα πάθη που απορρέουν απ αυτές: « ο πιστός= αξιόπιστος Θεός που κρατά τις υποσχέσεις του δεν θα σας εγκαταλείψει στο δίχτυ των πειρασμών  παραπάνω απ τις δυνάμεις σας αλλά μαζί με τον πειρασμό θα φέρει και τη διέξοδο ώστε να μπορέσετε να τον αντέξετε…» Α Κορ.10,13 και Ρωμ.η,6-8 : «οι εν σαρκί όντες Θεώ αρέσαι ού δύνανται…Υμείς  ουκ εστέ εν σαρκί αλλ εν πνεύματι..δεν αρέσει στο Θεό να ζήτε σαν άνθρωποι στον υλικό – φυσικό κόσμο… « το γάρ φρόνημα της σαρκός ΘΑΝΑΤΟΣ,το δε φρόνημα του πνεύματος ζωή και ειρήνη…»    Και συνεχίζει ο Παύλος: « και εγώ ,αδελφοί,δεν μπόρεσα να σας μιλήσω σαν να είστε υπό την επίδραση του Αγ.πνεύματος αλλά σας μίλησα σ ανθρώπους που σκέφτονται με τη δική τους ανθρώπινη γνώση ( κατ άνθρωπον περιπατείτε) σαν να είστε νήπια απέναντι στην πίστη του Ιησού.Σας πότισα με γάλα= σας δίδαξα με τα στοιχειώδη και όχι με στέρεη τροφή γιατί σαν νήπια  δεν  μπορείτε και τώρα να τα κατανοήσετε…» Α Κορ.γ,1-4. «κάποτε θα γίνουμε ώριμοι,δεν θα είμαστε νήπια πιά και δεν θα κλυδωνιζόμαστε απ τον άνεμο κάθε διδασκαλίας εδώ κα εκεί…»Kαι η κολακευτική ενθάρρυνση συνεχίζεται: «είστε η συστατική επιστολή γραμμένη απ τον Ιησού με δική μας φροντίδα.Αυτή δεν γράφτηκε με μελάνι αλλά με το πνεύμα του ζώντος Θεού,όχι πάνω σε πέτρινες πλάκες αλλά πάνω στις σάρκινες καρδιές μας…»Β Κορ.γ,3.Στους Εφ.δ,14  « και πάντες το αυτό βρώμα πνευματικόν έφαγον,το αυτό πνευματικόν πόμα έπιον.Επινον εκ πέτρας πνευματικής που τους ακολουθούσε… και η πέτρα είναι ο Χριστός.Α Κορ.ι,3-4 « και μας σφράγισε,μας έκανε  δικούς του, δούς τον αρραβώνα πνεύματος= με εγγυημένο το Αγ. πνεύμα  πάνω μας…» Β Κορ.α,22.Παρα ταύτα  στο 5 και 6 κεφάλαια προς Εβρ.τους καταλογίζει νωθρότητα και το ανεπίδεκτον  μαθήσεως .Ο εκνευρισμός του Παύλου έντονος αλλά και άδικος ,απευθυνόταν σε αναλφάβητους 95% «είναι αδύνατο αυτούς που μια φορά, άπαξ φωτίστηκαν απ το Αγ. Πνεύμα και δέχθηκαν τα χαρίσματα του και παρ όλα αυτά ξέπεσαν (παραπεσόντες) να τους κάνουμε ρεκτιφιέ=ανακαινίζειν  γιατί ξανασταυρώνουν ,διαπομπεύουν  τον υιόν του θεού.Και ποια είναι αυτά τα διάφορα χαρίσματα; : «στον καθένα τα μοιράζει όπως θέλει ο Θεός .Είναι τα κάτωθι ως δεξιότητες-δραστηριότητες: « λόγος  σοφίας,γνώσης,αυτοπεποίθηση της πίστης,ικανότητα θεραπείας ασθενειών,ικανότητα τέλεσης θαυμάτων,μεταβίβασης μηνυμάτων,ικανότητα διάκρισης ψεύτικων και αληθινών πνευμάτων,γνώση διάφορων γλωσσών και διερμηνεία ξένων γλωσσών.Όλα αυτά συμβάλλουν  στην ενότητα,συλλογικότητα της αδελφοσύνης:΄όπως το σώμα δεν είναι ένα μέλος αλλά πολλά και το καθένα χωριστά και με την διαβαθμισμένη λειτουργική αξία έτσι και η κοινότης του Χριστού ως ένα σώμα συνθέτει το αρμονικό σύνολο, δομημένο και οργανωμένο κάθετα απ το Θεό.. κλιμακούμενο στα προσόντα των εκπροσώπων του» όμως με την τελική συμβουλή του Π. «Ζηλούτε, να επιδιώκετε με ζήλο τα κρείττονα πνευματικά χαρίσματα, τα ανώτερα= η Α Γ Α Π Η: Είτε πάσχει και πονεί ένα μέλος πάσχουν μαζί του όλα τα μέλη είτε αγωνίζεται εντίμως και επιβραβεύεται ένα μέλος να χαίρονται όλοι μαζί…»Α Κορ. 12.Ρωμ.ια, « έδωκε  αυτοίς ο Θεός πνεύμα  κατανύξεως =νάρκωσης, οφθαλμούς του μη βλέπειν και ώτα του μη ακούειν έως της σήμερον  ημέρας …» Α Κορ.ε.3: « εγώ ως απών τω σώματι ,παρών τω πνεύματι= με τη σκέψη,φαντασία,νοερά ήδη τον κατέκρινα σαν να ήμουνα παρών αυτόν που διέπραξε αυτό…» Στην ίδια επιστολή:16,18 «ανέπαυσαν το  εμόν πνεύμα= ξεκούρασαν την ψυχική μου διάθεση…» « τώρα η ανθρωπότης είναι μυστηριωδώς βυθισμένη στην διαφθορά και αυτό θα διαιωνίζεται μόνο μέχρις ότου φύγει απ τη μέση η αιτία της ανομίας, τότε  θα αποκαλυφθεί ο άνομος και ο Κύριος θα τον εξαφανίσει με ένα φύσημα (πνεύματι) του στόματος του»Β Θεσσαλ.β,7-8.

               5)  Επιστολή Ιακώβου: 2,26. «το σώμα χωρίς πνεύματος νεκρόν έστιν…»

Τούτων των πηγών υπαρχουσών ,ο Παύλος από πνευματικός μεταμορφώνεται σε σαρκικός: «εάν  σπείραμε σε σας τα πνευματικά χαρίσματα,σας φαίνεται μεγάλη απαίτηση (μέγα εστί) αν θερίσομεν τα σαρκικά σας=διεκδικήσουμε μέρος των υλικών αγαθών σας; έτσι διέταξε ο Κύριος γι αυτούς  που κηρύττουν το Ευαγγέλιο να ζούν από το Ευαγγέλιο…» Α Κορ.θ,11 κ εξ. Επιπρόσθετα τους καθησυχάζει και να μην απογοητεύονται στον κτιστόν τούτο κόσμο γιατί « το Πνεύμα συμπάσχει με μας και μας βοηθεί στις φυσικές και ψυχικές ασθένειες και γιατί δεν γνωρίζουμε με ποιο τρόπο πρέπει να προσευχόμαστε, όμως το Πνεύμα  για μας  με στεναγμούς που δεν εκφράζονται με λέξεις  ως διαμεσολαβητής  μετά του Θεού …και ο Θεός που ερευνά τις διαθέσεις της καρδιάς γνωρίζει τους στεναγμούς του Πνεύματος που μεσολαβεί υπέρ των πιστών…» Ρωμ..8,26,27. Αλλά και το « Πνεύμα ερευνά  τα πάντα και τα βάθη του Θεού… »Α Κορ.β,10.

 Μετά το σταχυολόγημα περί το Π Ν Ε Υ Μ Α επί λαικότερον  ο αέρας και επιστημονικότερον  οξυγόνο 20% ,άζωτο 80% και λοιπά αέρια στοιχεία ,ξεπροβάλλει  το υπομειδίαμα του σύγχρονου πνευματικού=αναπνέοντος  πνευματικά=βιολογικά ανθρώπου με κατανόηση  προς το «μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι,ότι αυτών έστιν η βασιλεία των ουρανών…» Ματθ.ε,3. με τις αμφίσημες αναγνώσεις.Αραγε που θα οδηγούνταν η Οικουμένη αν κυβερνούσαν  άρχοντες- φιλόσοφοι( Πλάτων Μενέξενος) σε συνεργασία με τους βιοχημικούς και ανθρωπολόγους=θεολόγους;; « γνωρίζουμε καλά ότι προερχόμαστε απ το Αγ. Πνεύμα του Θεού,όμως όλος ο κόσμος αιχμαλωτισμένος απ το πονηρό πνεύμα του κακού…» Α,Ιωάννη ,ε,19

Οσο ανέρχεται το πνευματικό επίπεδο του λαού του Θεού τόσο οι βερμπαλισμοί των  μυθοπλασιών   όλων των αποχρώσεων θα μετατίθενται απ τη κορυφή της πυραμίδας  στην θέση που τους αναλογεί:  «Σοφίας κάλλος εστί γνώσις έμπρακτος ή πράξις ένσοφος…»Μάξιμος Ομολογητής,Φιλοσοφικά ερωτήματα.Εκδόσεις,Αποστολικής διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος,1978.Στη γλώσσα της νευροβιολογίας ,αυτή η ομορφιά της έμπρακτης γνώσης είναι η Υ Λ Η ,το σώμα με τον εγκέφαλο =το ψυχικό όργανο και το Π Ν Ε Υ Μ Α το νοητικό, προιόντα λειτουργίας του εγκεφάλου με τα εκατό δισεκατομμύρια κύτταρα, τους έξι τρισεκ. νευρώνες και εξήντα τετράκις εκατ. συνάψεις σε μια πορεία  εξέλιξης του είδους 3.5 με 4 δισεκ.χρόνια.