Τα κυρίαρχα ιστορικά τραύματα στην Ελλάδα και η απουσία ιστορικής αναγνώρισης
Στην συνέχεια του προηγούμενου άρθρου που δημοσίευσα ,θεωρώντας ότι ο περισσότερος χρόνος που διαθέτω για μελέτη πρέπει να είναι παραγωγικός σας παραθέτω κάποιες απόψεις όπως αντιλαμβάνομαι την κατάσταση που βιώνουμε στην χώρα μας με την πεποίθηση ότι θα προκαλέσει προβληματισμό και καταθέσει απόψεων που θα μπορούσαν σε τοπικό επίπεδο να συμβάλλουν στον περιορισμό των ιστορικών τραυμάτων που ταλανίζουν την χώρα μας (μπορεί να ακούγεται ουτοπικό αλλά πιστεύω ότι αξίζει να το προσπαθήσουμε).
Τα κυρίαρχα ιστορικά τραύματα στην Ελλάδα και η απουσία ιστορικής αναγνώρισης .
Η ιστορία ενός λαού δεν αποτελεί μόνο αλληλουχία γεγονότων· είναι το σύνολο των βιωμένων εμπειριών, των πληγών, των σιωπών και των ερμηνειών που διαμορφώνουν την πολιτισμική του ταυτότητα. Στην περίπτωση της Ελλάδας, ο 20ός και ο 21ος αιώνας χαρακτηρίζονται από μια σειρά ιστορικών τραυμάτων, τα οποία δεν έχουν αντιμετωπιστεί με ειλικρινή αυτογνωσία ή ουσιαστική ιστορική αναγνώριση. Η Μικρασιατική Καταστροφή, ο Εμφύλιος Πόλεμος, η Δικτατορία, το Κυπριακό, τα Μνημόνια και το Δημοψήφισμα του 2015 είναι σημεία καμπής που άφησαν ανοιχτές πληγές τόσο στο συλλογικό υποσυνείδητο όσο και στη σύγχρονη πολιτική κουλτούρα.
Η Μικρασιατική Καταστροφή: Το τραύμα της απώλειας
Το 1922 αποτελεί ορόσημο εθνικής ήττας και πολιτισμικής αποδόμησης. Ο ξεριζωμός 1,5 εκατομμυρίου Ελλήνων, η απώλεια της Ιωνίας και η βίαιη κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας διαμόρφωσαν ένα εθνικό τραύμα που βιώθηκε ως συλλογική ταπείνωση (Hirschon, 2003). Αντί να αναλυθούν οι στρατηγικές, πολιτικές και εθνικιστικές αυταπάτες που οδήγησαν στην καταστροφή, η αφήγηση περιορίστηκε σε μια επιλεκτική θυματοποίηση και απώθηση του γεγονότος (Λιάκος, 2001).
Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Το τραύμα του διχασμού
Ο Εμφύλιος (1946–1949) υπήρξε το βαθύτερο και ίσως το πιο αποσιωπημένο τραύμα της νεότερης ιστορίας. Αδέρφια σκοτώθηκαν μεταξύ τους, χωριά χωρίστηκαν σε στρατόπεδα, και για δεκαετίες κυριάρχησε το δόγμα «μη μιλάς» (Μαργαρίτης, 2001). Η κοινωνία επέλεξε να ξεχάσει αντί να επεξεργαστεί. Αυτή η αποφυγή ενίσχυσε τη μεταφορά του τραύματος στις επόμενες γενιές (Καλογερόπουλος, 2017), δημιουργώντας σύγχρονες πολιτικές πόλωσης (Close, 1993).
Η Δικτατορία (1967–1974): Το τραύμα της καταστολής
Η επταετία της Χούντας αποτέλεσε καθεστώς φόβου, λογοκρισίας και πολιτικής στασιμότητας (Κιτρομηλίδης, 2001). Μετά την πτώση της, δεν ακολούθησε ουσιαστική θεσμική κάθαρση. Η απουσία αυτοκριτικής οδήγησε σε λήθη και σε ατιμωρησία, αφήνοντας ελεύθερο πεδίο για την επανεμφάνιση ακροδεξιών ιδεών στο σύγχρονο πολιτικό φάσμα (Panourgiá, 2009).
Το Κυπριακό Ζήτημα: Το τραύμα της προδοσίας
Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974 βιώθηκε από τους Έλληνες και τους Κυπρίους ως εθνική προδοσία και συνεχής απειλή (Mallinson, 2005). Η συλλογική μνήμη εμμένει στο τραύμα, αλλά αποφεύγει τη βαθιά πολιτική ανάλυση για τα λάθη της ελληνικής και κυπριακής πλευράς (Χριστοφίδης, 2004). Ο μύθος της «χαμένης πατρίδας» ενισχύεται χωρίς στρατηγική επίλυσης.
Τα Μνημόνια: Το οικονομικό τραύμα της ταπείνωσης
Η οικονομική κρίση του 2009 και τα τρία Μνημόνια μετέτρεψαν την Ελλάδα σε πεδίο κοινωνικού πειράματος λιτότητας (Varoufakis, 2017). Η κοινωνία αντιμετώπισε απώλεια κυριαρχίας, ανεργία και φτώχεια (Σταθάκης & Μηλιός, 2011). Ο δημόσιος διάλογος εστίασε στους «ξένους εχθρούς», ενώ παραμέρισε τις εσωτερικές αιτίες: διαφθορά, πελατειακές σχέσεις, έλλειψη θεσμικής εμπιστοσύνης (Καζάκος, 2014).
Το Δημοψήφισμα του 2015: Το τραύμα της διάψευσης
Το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015, με την εναλλαγή του «Όχι» σε «Ναι» μέσα σε λίγες ημέρες, δημιούργησε μια αίσθηση συλλογικής εξαπάτησης (Featherstone, 2015). Ο λαός ένιωσε πως η δημοκρατική του βούληση ακυρώθηκε. Η απουσία θεσμικού αναστοχασμού μετά το γεγονός ενίσχυσε τον πολιτικό κυνισμό και την αποστασιοποίηση των πολιτών (Stavrakakis, 2019).
Η ανάγκη για ιστορική αναγνώριση και θεραπεία
Η απουσία αναλυτικής και συλλογικής επεξεργασίας αυτών των τραυμάτων οδηγεί στη διαρκή ανακύκλωσή τους. Όπως τονίζει η Assmann (2010), η συλλογική μνήμη χρειάζεται μηχανισμούς επεξεργασίας για να αποφευχθεί η μετατροπή της σε εργαλείο διχασμού. Η εκπαίδευση, η δημόσια ιστορία και η πολιτική ωριμότητα μπορούν να προσφέρουν το πλαίσιο για την ιστορική αναγνώριση και συμφιλίωση.
Τρόποι ανάκαμψης από την παθητικότητα και την συλλογική κατάθλιψη.
Τα ιστορικά τραύματα που εξετάσαμε δεν αποτελούν μόνο επώδυνες μνήμες· επηρεάζουν ενεργά την ψυχολογία και τη συμπεριφορά της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Η παθητικότητα, η συλλογική απαισιοδοξία και η απομάκρυνση από τη δημόσια ζωή είναι συμπτώματα μιας κοινωνίας που δεν έχει διαχειριστεί συνειδητά το παρελθόν της (Assmann, 2010). Ωστόσο, η ανάκαμψη είναι δυνατή. Παρακάτω παραθέτω προτάσεις για μια ουσιαστική ανασυγκρότηση της συλλογικής ψυχολογίας και πολιτικής συμμετοχής.
🔹 1. Κριτική εκπαίδευση και ιστορικός αναστοχασμός
Η εκπαίδευση πρέπει να ενθαρρύνει την κριτική σκέψη και τη συναισθηματική κατανόηση της ιστορίας, αντί για μηχανιστική αποστήθιση. Μέσω της συστηματικής διδασκαλίας των ιστορικών τραυμάτων με πολλαπλές οπτικές και χωρίς ιδεολογικές προκαταλήψεις, οι νέοι μπορούν να κατανοήσουν και να συμφιλιωθούν με το παρελθόν (Hirsch, 2008).
🔹 2. Αναγέννηση της πολιτικής συμμετοχής
Η πολιτική αδιαφορία και η παραίτηση ενισχύουν την αίσθηση ανημπόριας. Η δημιουργία τοπικών συλλογικοτήτων, κοινωνικών κινημάτων και πρωτοβουλιών βάσης μπορεί να ξαναδώσει φωνή στους πολίτες. Η ουσιαστική συμμετοχή στη δημοκρατική διαδικασία αποτελεί το πρώτο βήμα για την έξοδο από την απάθεια (Stavrakakis, 2019).
🔹 3. Καλλιέργεια μνήμης μέσω πολιτισμού
Το τραύμα μπορεί να εκφραστεί και να αντιμετωπιστεί μέσα από την τέχνη, το θέατρο, τον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία. Πολιτιστικά έργα που προσεγγίζουν ιστορικά γεγονότα με ειλικρίνεια και βάθος λειτουργούν θεραπευτικά για την κοινωνία, ενισχύοντας την ταύτιση και τη συμπόνια.
🔹 4. Ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας
Η συλλογική κατάθλιψη είναι συχνά αποτέλεσμα συνεχόμενης αβεβαιότητας και απώλειας ελέγχου. Η επένδυση σε δομές ψυχικής υγείας, σε σχολές, πανεπιστήμια και κοινότητες, με στόχο την ενδυνάμωση του ατόμου και της κοινότητας, είναι κρίσιμη (Καλογερόπουλος, 2017). Η ψυχοκοινωνική στήριξη πρέπει να αποτελεί μέρος της δημόσιας πολιτικής.
🔹 5. Ανάκτηση εμπιστοσύνης στους θεσμούς
Η συστηματική διαφθορά και η πολιτική αναξιοπιστία έχουν διαβρώσει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Απαραίτητη είναι η ενίσχυση της διαφάνειας, της δικαιοσύνης και της λογοδοσίας. Όταν οι πολίτες βλέπουν δίκαιο και αποτελεσματικό κράτος, ανακτούν την πίστη στη συλλογική δράση (Featherstone, 2015).
🔹 6. Ανάπτυξη συλλογικής ταυτότητας βασισμένης στη μνήμη και όχι στον διχασμό.
Η ταυτότητα του «θύματος» ή του «προδομένου λαού» μπορεί να μετατραπεί σε ταυτότητα ανθεκτικότητας και αυτογνωσίας. Μέσα από τη συμφιλίωση με το παρελθόν, η κοινωνία μπορεί να διαμορφώσει μια ώριμη εθνική συνείδηση που δεν στηρίζεται σε μύθους, αλλά στην εμπειρία και στην πράξη.
Καταληκτικά
Η ανάκαμψη από την παθητικότητα και την κοινωνική παραίτηση δεν είναι εύκολη διαδικασία, αλλά είναι αναγκαία. Απαιτεί θεσμικές αλλαγές, πολιτική βούληση και κυρίως, ενεργούς πολίτες με συνείδηση της ιστορίας τους. Μια κοινωνία που έχει αναγνωρίσει τα τραύματά της μπορεί να τα μετατρέψει σε γνώση, σε δράση και τελικά, σε πρόοδο.
Βιβλιογραφία
Assmann, A. (2010). Re-framing memory: Between individual and collective forms of constructing the past. In Performing the Past. Amsterdam University Press.
Close, D. H. (1993). The Greek Civil War, 1943–1950: Studies of Polarization. Routledge.
Featherstone, K. (2015). The Greek Referendum: A Political Earthquake with Institutional Cracks. LSE European Institute Blog.
Hirschon, R. (Ed.). (2003). Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey. Berghahn Books.
Καζάκος, Π. (2014). Η Ευρωπαϊκή Πορεία της Ελλάδας 1945–2010. Αθήνα: Παπαζήσης.
Καλογερόπουλος, Φ. (2017). Η σιωπή του Εμφυλίου: Το τραύμα και η μνήμη. Αθήνα: Θεμέλιο.
Κιτρομηλίδης, Π. (Επιμ.). (2001). Η Δικτατορία, 1967–1974. Αθήνα: Θεμέλιο.
Λιάκος, Α. (2001). Πώς στοχάστηκαν το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο;. Αθήνα: Πόλις.
Mallinson, W. (2005). Cyprus: A Modern History. I.B. Tauris.
Μαργαρίτης, Γ. (2001). Αντάρτης, Αρματολός, Καπετάνιος: Ο Εμφύλιος Πόλεμος 1943–1949. Αθήνα: Βιβλιόραμα.
Panourgiá, N. (2009). Dangerous Citizens: The Greek Left and the Terror of the State. Fordham University Press.
Stavrakakis, Y. (2019). Populism and the Greek Crisis: Discourse, Politics and the People. Routledge.
Σταθάκης, Γ., & Μηλιός, Γ. (2011). Η Ελληνική Οικονομία και η Κρίση. Αθήνα: Κριτική.
Varoufakis, Y. (2017). Adults in the Room: My Battle with Europe’s Deep Establishment. Bodley Head.
Χριστοφίδης, Π. (2004). Η Κύπρος και η τουρκική εισβολή 1974. Λευκωσία: Εστία.
Hirsch, M. (2008). The Generation of Postmemory. Poetics Today, 29(1), 103–128.
Assmann, A. (2010). Re-framing memory: Between individual and collective forms of constructing the past. Amsterdam University Press.
Βασίλης Γιαουρδήμος
