Ποιοι παράγοντες επέφεραν τη σημερινή κρίση, με απογυμνωμένους αμπελώνες και αποδόσεις που δεν ξεπερνούν τα 1-2 κοφίνια ανά στρέμμα, ενώ το μέλλον διαγράφεται ζοφερό
Αμπέλια στα όριά τους
Η κρίση του αμπελώνα δεν προέκυψε ξαφνικά, σχολιάζει ο Στέφανος Κουνδουράς, καθηγητής Αμπελουργίας στο ΑΠΘ. «Οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην πολυετή παραμέλησή του. Μια βόλτα στο νότιο κομμάτι του νησιού μέχρι το Ακρωτήρι αποκαλύπτει εικόνες απογοήτευσης: παλιές καλαθιές που για δεκαετίες έμειναν χωρίς ουσιαστική φροντίδα, χωρίς κλαδέματα ενδυνάμωσης, χωρίς ανανέωση ή επενδύσεις», εξηγεί.
Οταν λοιπόν προστέθηκαν τρεις συνεχόμενες χρονιές με παρατεταμένη ξηρασία και χαλαζόπτωση, τα ιστορικά κλήματα δεν άντεξαν. Σήμερα βλέπουμε αμπελώνες απογυμνωμένους, με αποδόσεις που συχνά δεν ξεπερνούν τα 1-2 κοφίνια ανά στρέμμα, όταν παλαιότερα έδιναν πολλαπλάσιες ποσότητες.
Η οικονομική διάσταση είναι εξίσου δραματική. Οι τιμές των σταφυλιών από €0,85 /κιλό το 2010 έφτασαν φέτος στα €10-12 /κιλό και ίσως φτάσουν και τα 15. Μια φιάλη 750 ml Σαντορίνης απαιτεί περίπου 1,4 κιλά σταφύλια, με αποτέλεσμα οι οινοποιοί να δυσκολεύονται πλέον να σταθούν εμπορικά στις διεθνείς αγορές.
Ο φαύλος κύκλος είναι προφανής: οι αμπελουργοί ανέβασαν δικαιολογημένα έως ένα σημείο τις τιμές για να επιβιώσουν και οι οινοποιοί μπήκαν σε ένα δημοπρατικό παιχνίδι προσφέροντας γη και ύδωρ στους αμπελουργούς. O δε κατακερματισμένος κλήρος (κατά μέσο όρο 5 στρέμματα ανά αμπελουργό) επιτείνει το πρόβλημα, καθώς η επένδυση στο αμπέλι παραμένει δυστυχώς μικρή και από ελάχιστους οινοποιούς. Ο ανταγωνισμός «για μια χούφτα σταφύλια» γίνεται ολοένα πιο σκληρός.
Η θεσμική αδράνεια
Ομως η κρίση δεν είναι μόνο φυσική ή οικονομική. Είναι και θεσμική. Οπως επισημαίνει ο Πέτρος Βαμβακούσης, πρόεδρος του Συνδέσμου Οινοποιών Σαντορίνης, που απαριθμεί αυτήν τη στιγμή 10 οινοποιεία σε σύνολο 18 στο νησί, η σημερινή εικόνα της αμπελοοινικής Σαντορίνης «οφείλεται κυρίως στην ολιγωρία των οινοποιών και στην ανικανότητά τους να λειτουργήσουν σε συλλογικό επίπεδο, σε έναν αμπελώνα συγκεντρωμένο και οριοθετημένο ως προς τις ποικιλίες που καλλιεργούνται».
Ηδη από το 1993, ο νεοσύστατος τότε Διεπαγγελματικός Σύνδεσμος Οινοποιών-Αμπελουργών είχε εντοπίσει τις μελλοντικές αδυναμίες της ΠΟΠ Σαντορίνη. Ομως η προσπάθεια δεν μακροημέρευσε και διαλύθηκε, χάνοντας πολύτιμο χρόνο. Το 2010 έγινε νέα απόπειρα συλλογικής δράσης, αλλά και πάλι ο Σύνδεσμος έμεινε ανενεργός επί μία δεκαετία, μέχρι την επανεκκίνηση του 2023. Οπως τονίζει ο κ. Βαμβακούσης, «μέσα σε τρεις δεκαετίες οι θεσμικές αστοχίες και η απουσία ενιαίας στρατηγικής συνέβαλαν καθοριστικά στην αποδυνάμωση του αμπελώνα».
Στο μεταξύ, ο αμπελουργός μοιράστηκε ανάμεσα σε άλλες δραστηριότητες (ξενοδόχος, ταβερνιάρης, εργολάβος, ακόμη και βαρκάρης), ενώ η εκτός σχεδίου δόμηση μετέτρεψε τμήματα του αμπελώνα σε οικόπεδα. «Τα αυθαίρετα κτίσματα δεν είδαν ποτέ την μπουλντόζα, αλλά νομιμοποιήθηκαν με συστήματα fast track, μετατρέποντας εύφορα αμπελοχώραφα σε βίλες και οικίες βραχυχρόνιας μίσθωσης», συμπληρώνει.
Η ευθύνη των οινοποιείων
Στο ίδιο πνεύμα, ο Ματθαίος Αργυρός, επικεφαλής του Κτήματος Αργυρού που καλλιεργεί 1.200 στρέμματα στο νησί, στέκεται με πικρία απέναντι στη γενικότερη στάση των οινοποιών: «Τα περισσότερα οινοποιεία δεν έχουν ασχοληθεί πραγματικά με τα αμπέλια, ούτε έχουν επενδύσει σε αυτά. Στην πραγματικότητα είναι απολύτως εξαρτημένα από τους αμπελουργούς, με το ποσοστό των ιδιοπαραγόμενων σταφυλιών να παραμένει πολύ μικρό. Η αλήθεια είναι απλή: αν κάθε οινοποιός είχε επενδύσει σε 100-150 στρέμματα, δεν θα είχαμε φτάσει στη σημερινή κατάσταση».
Παράλληλα, τονίζει το ζήτημα του αθέμιτου ανταγωνισμού μεταξύ οινοποιών που έχει εκτοξεύσει τις τιμές: «Το σταφύλι που θα έπρεπε να κοστίζει γύρω στα 6 ευρώ, σήμερα έχει φτάσει στα 10-12. Αντί αυτό το επιπλέον ποσό να δοθεί απευθείας ως κίνητρο στους αμπελουργούς με ένα πρόγραμμα αναδιάρθρωσης, καταναλώνεται σε έναν φαύλο κύκλο υπερπροσφορών. Η ποιότητα δεν αναβαθμίζεται όταν ο οινοποιός βλέπει τα σταφύλια μια μέρα πριν τον τρύγο».
Καταλήγει με σαφήνεια ότι πρέπει να στηρίξουμε τον αμπελουργό και όχι να τον κατηγορούμε άδικα. «Εμείς στο Κτήμα Αργυρού έχουμε μπολιάσει πάνω από 500 στρέμματα αμπελώνων παραγωγών και έχουμε φυτέψει περισσότερα από 200 στρέμματα για λογαριασμό τους. Αυτή είναι η κατεύθυνση που χρειάζεται το νησί και ο ιστορικός αυτός αμπελώνας».
«Ουδείς αναμάρτητος»
Σε αυτό το σημείο, ο Στέφανος Κουνδουράς υπενθυμίζει ότι «ο αμπελώνας της Σαντορίνης ήταν πάντοτε σε κίνδυνο, και ειδικά με την κλιματική αλλαγή ξέραμε όλοι ότι θα είναι από τους πρώτους που θα δοκιμαστούν». Οπως τονίζει, η Σαντορίνη είναι μια περίπτωση όπου όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς -οινοποιοί, αμπελουργοί, επιστήμονες, κράτος- ολιγώρησαν. «Και μόλις πρόσφατα καταλάβαμε το μέγεθος του προβλήματος και το δυσοίωνο μέλλον. Ολοι αδιαφόρησαν. Ουδείς αναμάρτητος: όλοι έχουμε τις ευθύνες μας, αναλογικά», σημειώνει.
Ωστόσο, για τον ίδιο το ζητούμενο δεν είναι οι διαπιστώσεις, αλλά η δράση: «Στο τώρα, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι αυτό που έπρεπε να είχε γίνει εδώ και πολλά χρόνια: να δημιουργηθεί μια ευρεία ομάδα επιστημόνων, παραγωγών και ανθρώπων που ενδιαφέρονται πραγματικά για το νησί».
Αυτό ακριβώς το κενό επιχειρεί να φωτίσει το παρόν άρθρο, δίνοντας βήμα σε διαφορετικές φωνές του χώρου και ανοίγοντας μια συζήτηση που έπρεπε να είχε ξεκινήσει εδώ και χρόνια. Αν η Σαντορίνη χρειάζεται κάτι, αυτό είναι ένας ειλικρινής διάλογος και μια συντονισμένη προσπάθεια· όχι αποσπασματικές κινήσεις.
Κίνδυνος ερημοποίησης
Το μεγαλύτερο όμως διακύβευμα είναι ορατό στον ορίζοντα: η ερημοποίηση του αμπελώνα. Από περίπου 30.000 στρέμματα πριν από λίγες δεκαετίες, σήμερα απομένουν στα χαρτιά περίπου 12.000, στην πραγματικότητα μάλλον λιγότερα από 10.000. Αν η τάση συνεχιστεί, δεν αποκλείεται σε πέντε χρόνια να μιλάμε για έναν αμπελώνα μόλις 5.000 στρεμμάτων, με τεράστια απώλεια πολύτιμου γενετικού υλικού του Ασύρτικου, που διαθέτει πολύ μεγάλη παραλλακτικότητα με ύπαρξη πολλών βιοτύπων στο νησί. Παρομοίως ανάλογο πλήγμα θα υποστούν και οι υπόλοιπες σαντορινιές ποικιλίες.
Η εικόνα του μέλλοντος ίσως να μη θυμίζει το σημερινό τοπίο με τις κουλούρες, αλλά να περιλαμβάνει λιγότερες παραδοσιακές καλαθιές και περισσότερες φυτεύσεις με σύγχρονα κλαδευτικά σχήματα, πιο πυκνά «κυπελλάκια» που υπόσχονται καλύτερη διαχείριση νερού και υψηλότερη παραγωγικότητα. Το ερώτημα είναι αν αυτή η μετάβαση θα γίνει οργανωμένα και με σχέδιο ή θα προκύψει χαοτικά, ως αποτέλεσμα ανάγκης.
Ποιότητα σε σταγόνες
Το παράδοξο είναι ότι, ενώ η ποσότητα καταρρέει, η ποιότητα παραμένει προς το παρόν εξαιρετική. Οι χαμηλές αποδόσεις χαρίζουν συγκλονιστική ένταση και συμπύκνωση, με το Ασύρτικο να εκφράζει το μοναδικό terroir του νησιού με καθαρότητα και δύναμη. Δεν είναι όμως καθόλου βέβαιο ότι αυτή δεν θα επηρεαστεί με τα συνεχόμενα ακραία στρες που βιώνουμε λόγω κλιματικής αλλαγής. Επιπρόσθετα, αυτή η «ποιότητα σε σταγόνες» δεν μπορεί να συντηρήσει την αγορά, ούτε να κρατήσει ζωντανή την οικονομία του κρασιού.
Η Σαντορίνη δεν περνά απλώς μια δύσκολη χρονιά, βρίσκεται σε σημείο καμπής. Αν και έχει αποδείξει πολλές φορές ότι μπορεί να αντέξει, το brand από μόνο του δεν αρκεί. Χρειάζονται στρατηγικές αποφάσεις και συντονισμένες παρεμβάσεις τώρα – από την αναμπέλωση και την ενίσχυση των αμπελώνων, μέχρι την ουσιαστική πολιτική για ισορροπία ανάμεσα στον τουρισμό και την καλλιέργεια.
Δεν υπάρχει ένα μόνο «στοιχείο» που θα δώσει τη λύση, όπως για παράδειγμα το νερό για το οποίο υπάρχει μεγάλη συζήτηση τον τελευταίο καιρό – απαιτείται αλλαγή νοοτροπίας και φιλοσοφίας σε ένα ολιστικό μοντέλο διαχείρισης. Διαφορετικά, ο μοναδικός αυτός αμπελώνας, σμιλεμένος από φωτιά, άνεμο και θάλασσα, κινδυνεύει να περάσει από τη συμβολική παραγωγή στην πλήρη εξαφάνιση.
Γιάννης Καρακάσης MW, ένας από τους 418 Masters of Wine στον κόσμο και ιδρυτής της πλατφόρμας επικοινωνίας του ελληνικού κρασιού Great Greek Wines
Φωτογραφίες: Shutterstock, Νίκος Κουστένης
