Γράφει ο Χρήστος Μπάρδας

Την στιγμή που η Κως κλείνει άλλη μια τουριστική περίοδο, όπου οι αφίξεις μπορεί να σπάσουν τα ρεκόρ, ο κόσμος του νησιού δείχνει να αντιλαμβάνεται τις χρόνιες παθογένειες του παραγωγικού μοντέλου της Κω, το οποίο εδώ και δεκαετίες φαίνεται να έχει επικεντρωθεί στην μονοκαλλιέργεια του μαζικού τουρισμού.

Παρόλα αυτά είναι σημαντικό να μη δαιμονοποιηθεί ο τουρισμός γενικότερα.

Η Κως έχει μικρή εσωτερική αγορά και η πρόσβαση σε εξωτερικές αγορές είναι δύσκολη λόγω νησιωτικότητας, ακριτικής θέσης κοκ. Για όλες τις επιχειρήσεις του νησιού  ο τουρισμός αποτελεί μια νέα, μεγαλύτερη αγορά που θεωρητικά είναι εύκολο να προσεγγίσουν. Για όλες αυτές τις επιχειρήσεις, οι επισκέπτες είναι αυτοί που εξασφαλίζουν την βιωσιμότητα τους.

Το πρόβλημα με το σημερινό μοντέλο τουρισμού, πέρα από την επιβάρυνση που έχει στο περιβάλλον και στους φυσικούς και τεχνητούς πόρους, είναι ότι η δραστηριότητα έχει επικεντρωθεί στα υψηλά νούμερα αφίξεων, τις  ανταγωνιστικές προσφορές,  την  επικράτηση των μεγάλων «all inclusive» ξενοδοχειακών μονάδων και την, σχεδόν ολική, εξάρτηση από τους  tour operators (σ.σ. μεγάλους διεθνείς τουριστικούς οργανισμούς).

Αποτέλεσμα αυτού του μοντέλου είναι ότι πολλές από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις του νησιού δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τις μεγάλες «all inclusive» τουριστικές μονάδες.

Θα μπορούσαμε μάλιστα, να πούμε ότι έχει δημιουργηθεί ένα είδος άτυπου «ολιγοπωλίου», το οποίο χρόνο με χρόνο αποκλείει, όλο και περισσότερο, την πρόσβαση των μικρομεσαίων τουριστικών επιχειρήσεων σε ένα μεγάλο κομμάτι της τουριστικής αγοράς. Με απλά λόγια, οι επισκέπτες ξοδεύουν όλο και λιγότερα χρήματα στην τοπική αγορά και οι αυξήσεις των αφίξεων δεν αντικατοπτρίζονται στα έσοδα των επιχειρηματιών της Κω.

Οπότε η διαφαινόμενη απόρριψη του ισχύοντος μοντέλου του μαζικού «all inclusive» τουρισμού, από την τοπική κοινωνία, θα πρέπει να συνδυαστεί και με την ανάπτυξη ενός νέου, δικαιότερου και βιώσιμου παραγωγικού μοντέλου.

Ποιο όμως θα είναι αυτό;

Ποιοτικός τουρισμός

Κάποιες προτάσεις έχουν συζητηθεί και στο παρελθόν. Πρώτο και μάλλον πιο δημοφιλές είναι ένα μοντέλο βιώσιμου τουρισμού με ανάπτυξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων του νησιού, εντός ενός πλαισίου δίκαιης ανάπτυξης.

Η συνήθης επιλογή, όταν φτάνουμε σε αυτή την κουβέντα, είναι η προσέγγιση «ποιοτικότερου τουρισμού».

Αυτό όμως δεν σημαίνει απαραίτητα ότι πρέπει να προσεγγίσουμε πλουσιότερους τουρίστες. Εξάλλου οι πλούσιοι επισκέπτες τείνουν να προτιμούν τα πολυτελή ρεζορτ και τις ιδιαίτερα επιβαρυντικές εγκαταστάσεις όπως τα γκολφ, τα οποία και πρέπει να αποφύγουμε.

Αυτό που θέλουμε είναι τουρίστες που έρχονται στην Κω – για την Κω και όχι γιατί είναι το φθηνότερο πακέτο με θάλασσα και ήλιο, που τους έδωσε ο τουρ οπερέιτορ.

Η ταυτότητα του νησιού ως προορισμός δεν μπορεί να είναι κάτι που το συναντάς σε κάθε άλλο νησί στη Μεσόγειο, δηλαδή θάλασσα – ήλιος – παραλία – πισίνες – μπαρ.

Γι’ αυτό το λόγω πρέπει να ενισχύσουμε και να εκμεταλλευτούμε τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του νησιού, να αναδείξουμε τις δυνάμεις μας και να επενδύσουμε στην τοπική επιχειρηματικότητα, η οποία διατηρεί τα κέρδη εντός του νησιού.

Η αναζωογόνηση πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα και η διαφοροποίηση του τριτογενούς τομέα (υπηρεσίες) είναι σημαντική, ώστε να αναδείξουμε τοπικά χαρακτηριστικά όπως τα ντόπια προϊόντα, φρέσκα ή και μεταποιημένα, η κωακή κουζίνα, τα ειδικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος, του πολιτισμού, της ιστορίας, του ανθρώπινου κεφαλαίου κοκ.

Ένα παράδειγμα συγκριτικού πλεονεκτήματος

Έχουμε ένα νησί που συνδυάζει έναν ψηλό, για το μέγεθος του, καταπράσινο ορεινό όγκο, κυριολεκτικά λίγα μέτρα από τις παραλίες.

Έχουμε και μικρές ανεξάρτητες ομάδες πολιτών, οι οποίες οργανώνουν δραστηριότητες σε αυτόν τον όγκο, όπως mountain biking (ορεινή ποδηλασία), πεζοπορία, ορειβασία, airsoft κ.α.

Αυτές οι ομάδες με προσωπικό κόπο και χωρίς ιδιαίτερη στήριξη, καταφέρνουν να προσελκύσουν  στο νησί μας ομοϊδεάτες τους από όλη την Ελλάδα και την Ευρώπη αλλά και ειδικό Τύπο/influencers που διαφημίζουν την Κω οργανικά και  δωρεάν.

Ό συνδυασμός όλων των παραπάνω, του δραστήριου, ανεξάρτητου και εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, με τα ξεχωριστά φυσικά χαρακτηριστικά του νησιού, είναι ένα δυνητικό συγκριτικό πλεονέκτημα που συνήθως αγνοείται από όσους χαράζουν πολιτική, παρότι οι επισκέπτες που προσελκύει είναι ακριβώς αυτοί που χρειαζόμαστε. Ανεξάρτητοι, με όρεξη να «ζήσουν» το νησί, που προτιμούν μικρότερα «μπουτίκ» ξενοδοχεία (αν γίνεται και με ειδικές υποδομές για το ενδιαφέρον τους) και όχι να κλειστούν στα μεγάλα ρεζορτ, ενώ ξοδεύουν το μπάτζετ τους στην τοπική αγορά ανάλογα και με τα ενδιαφέροντα τους.

Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που θα πρέπει να εκμεταλλευτούμε δεν χρειάζεται να αφορούν μόνο εντυπωσιακά σχέδια, μεγάλου βεληνεκούς, που αντιμετωπίζουν μεγάλο ανταγωνισμό από κάθε άλλο τουριστικό προορισμό στον κόσμο (πχ. Συνεδριακός τουρισμός).

Αντίθετα, πρέπει να επικεντρώνονται στις μικρές ιδιαιτερότητες του νησιού που μας κάνουν να ξεχωρίζουμε από άλλους προορισμούς και να αναπτυσσόμαστε σε αγορές όπου δεν υπάρχει μεγάλος ανταγωνισμός.

Ο καθηγητής του Πανεπιστήμιου της Οξφόρδης κος Καλύβας το θέτει πολύ καλύτερα από εμένα σε άρθρο του στην Καθημερινή (06.10.2024) όπου λέει: «Το «κλειδί» είναι η ανάδειξη όλων εκείνων των χαρακτηριστικών που μας καθιστούν όσο πιο μοναδικούς γίνεται και η στόχευση (και καλλιέργεια) μιας πελατείας που θα θεωρεί την Ελλάδα αναντικατάστατο αγαθό.»

Γραφείο στήριξης επιχειρηματικότητας

Η πρόταση για την ανάδειξη αυτών των συγκριτικών πλεονεκτημάτων, αφορά την δημιουργία ενός οικοσυστήματος στην Κω που θα στηρίζει όλες αυτές τις δραστηριότητες, είτε αφορά επιχειρηματικές δραστηριότητες, είτε εγχειρήματα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, είτε απλές ομάδες πολιτών.

Η αρχή και η βάση ενός τέτοιους οικοσυστήματος πρέπει να είναι ένα γραφείο στήριξης της επιχειρηματικότητας (συμβατικής και κοινωνικής) στην Κω με την ΚΩ.ΑΝ. να αποτελεί τον καταλληλότερο φορέα ίδρυσης.

Το γραφείο αυτό θα:

• Φέρνει κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη σε επαφή με ευκαιρίες χρηματοδότησης και προγράμματα επιδοτήσεων
• Θα διασυνδέει φορείς για συνεργασίες ή mentoring
• Θα πραγματοποιεί δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης σε σχετικά θέματα με ανθρώπους τις Κω (και όχι μόνο) που θέλουν να μοιραστούν τις εμπειρίες τους
• Θα προτείνει δραστηριότητες προώθησης των τοπικών προϊόντων
• Θα προσφέρει υπηρεσίες υποστήριξης στις διαδικασίες ίδρυσης και λειτουργίας επιχειρήσεων /εγχειρημάτων
• Θα αποτελέσει μια βάση όπου ιδέες και γνώση θα αναπτύσσονται οργανικά και θα προωθούνται τοπικές συνεργασίες και η επιχειρηματικότητα κάθε μορφής.

Αν αυτό το γραφείο λειτουργήσει σωστά, θα δώσει το έναυσμα σε άλλες παράλληλες δράσεις, ανεξάρτητες από τον Δήμο και την ΚΩ.ΑΝ., να αναπτυχθούν συμπληρωματικά και περιφερειακά, ώστε να δημιουργηθεί το απαραίτητο οικοσύστημα που θα στηρίζει με πολλούς τρόπους το ντόπιο δυναμικό.

Αλλά η πρόταση μέχρι εδώ είναι διατυπωμένη μόνο κατά το ήμισυ.

Μια θερμοκοιτίδα για την Κω

Αυτό που θα κάνει πραγματικά την διαφορά, είναι η συμπερίληψη στο πλάνο του γραφείου, μιας θερμοκοιτίδας νεοφυών επιχειρήσεων, επαγγελματιών και κοινωνικών εγχειρημάτων.

Ουσιαστικά, η βασική προσφορά των Θερμοκοιτίδων (αγγλ. Incubators) είναι ένας χώρος όπου, ένας νέος επαγγελματίας, μια νεοφυής επιχείρηση ή ένα υπό ίδρυση εγχείρημα της ΚΑΛΟ, μπορούν να χρησιμοποιήσουν ως έδρα, νομική και φυσική.

Εκεί τους προσφέρεται ένα αποκλειστικό γραφείο αλλά και κοινόχρηστοι χώροι (συνεδριάσεων, υποδοχής κοκ) για να χρησιμοποιήσουν μέχρι να μπορέσουν να σταθούν στα πόδια τους και να μεταφερθούν σε άλλο χώρο δικής τους επιλογής.

Στον ιδιωτικό τομέα των νεοφυών επιχειρήσεων καινοτομίας και τεχνολογίας, το αντίτιμο για αυτές τις υπηρεσίες συνήθως είναι ποσοστό επί του μετοχικού κεφαλαίου της επιχείρησης, ή ποσοστό από τα μελλοντικά κέρδη, μέχρι την συμπλήρωση ενός ποσού.

Με τα δεδομένα της Κω, στο πλαίσιο της στήριξης της τοπικής κοινωνίας και έχοντας υπόψη το μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα της όλης δράσης, το αντίτιμο θα μπορούσε να είναι η παροχή δωρεάν υπηρεσιών προς την Δήμο όσων φιλοξενούνται στην θερμοκοιτίδα.

Για παράδειγμα:

• Ένας νέος επαγγελματίας γραφίστας, μπορεί να δημιουργεί και να υποστηρίζει δωρεάν (μέχρι ενός σημείου φυσικά) ιστότοπους του Δήμου, ή των νομικών του πρόσωπων ή άλλων κοινωφελών φορέων.
• Μια νεοφυής επιχείρηση που θα δημιουργήσει ένα καινοτόμο λογισμικό που είναι χρήσιμο για τον Δήμο, μπορεί να προσφέρει δωρεάν «άδειες λειτουργίας» στις υπηρεσίες του Δήμου.

Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται ότι δεν υπάρχει αθέμιτος ανταγωνισμός με όσους αναπτύσσονται εκτός της θερμοκοιτίδας.

Το καλό με την παραπάνω πρόταση είναι ότι υπάρχουν ήδη φορείς των ΟΤΑ στην Ελλάδα που «τρέχουν» παρόμοια εγχειρήματα. Η αναπτυξιακή του Δήμου Τρικάλων «E-Trikala» έχει τον «Κόμβο Καινοτομίας & Επιχειρηματικότητας GI.SE.MI» ενώ η αναπτυξιακή του Δήμου Καρδίτσας ΑΝ.ΚΑ. υλοποιεί ένα ολόκληρο οικοσύστημα της κοινωνικής οικονομίας με θερμοκοιτίδα συνεργατισμού, η οποία ήδη στηρίζει αρκετά από τα τοπικά εγχειρήματα.

Διαφοροποίηση από τον τουρισμό

Η αλήθεια είναι ότι ο τουρισμός θα είναι πάντα το μεγαλύτερο κομμάτι του παραγωγικού μοντέλου της Κω, είτε άμεσα, είτε έμμεσα. Ακόμη όμως και αν πετύχουμε την μετάβαση σε ένα πιο βιώσιμο μοντέλο, θα πρέπει πάντα να έχουμε στο νου μας ότι πρέπει να αποφύγουμε την μονοκαλλιέργεια αυτού.

Είναι απαραίτητο δηλαδή να δημιουργηθούν διαφοροποιήσεις, έστω και σε μικρότερη κλίμακα, που θα «χτίσουν αναχώματα» στην τοπική οικονομία απέναντι σε πιθανές μελλοντικές κρίσεις του τουριστικού κλάδου. Ταυτόχρονα, θα προσφέρουν ευκαιρίες για δραστηριοποίηση σε νέους εργάτες, επαγγελματίες και επιστήμονες που δεν θέλουν να φύγουν από τον τόπο τους (το λεγόμενο brain drain).

Ήδη υπάρχουν στην Κω επιχειρηματικά εγχειρήματα στον χώρο της τεχνολογικής καινοτομίας, τα οποία, εκτός του τουρισμού, προσπαθούν να δραστηριοποιηθούν και σε κεντρικές αγορές. Το ίδιο βλέπουμε με άλλες τοπικές επιχειρήσεις του δευτερογενούς τομέα, οι οποίες μεταποιούν ντόπιες πρώτες ύλες, για να παραγάγουν συσκευασμένα προϊόντα και να τα πουλάνε, όχι μόνο στους τουρίστες, αλλά και σε μεγάλες αγορές της κεντρικής Ελλάδα και όλης της Ευρώπης.

Αν αυτά συμβαίνουν από ντόπιους επιχειρηματίες χωρίς να υπάρχει ένα σύστημα υποστήριξης, τι θα συμβεί ένα δημιουργηθούν οι  κατάλληλες υποδομές;

Δεν λέω ότι θα γίνει ξαφνικά η Κως, Silicon Valley της Μεσογείου, όμως, όπως είπαμε και νωρίτερα στο θέμα του τουρισμού, οι ανάπτυξη πολλών, μικρών πόλων παραγωγικής δραστηριότητας, μπορεί να προσφέρει πολλά στην τοπική κοινωνία και οικονομία, αφού τα χρήματα αυτά θα μένουν στην Κω, θα επανεπενδύονται εδώ, θα κρατάνε τους ανθρώπους στον τόπο τους και θα προσφέρουν ευκαιρίες και επιλογές που τώρα λείπουν.

Χρήστος Μπάρδας – MSc Κοινωνικής & Αλληλέγγυας Οικονομίας
Μέλος του κινήματος πολιτών «Βιώσιμη Κως/Sustainable Kos»
https://socialbard.medium.com/