Πελασγοί-Θεσπρωτία-Τσαμουριά: Οι αλβανικοί (ψευδο)χάρτες και η πραγματικότητα

Είναι αλήθεια ότι τον τελευταίο καιρό αν και είχαμε γράψει κάποια άρθρα για την Αλβανία, δεν είχαμε ασχοληθεί με τους Τσάμηδες και την Τσαμουριά καθώς οι γείτονες δεν μας είχαν δώσει κάποια αφορμή, ούτε και με έλλα ιστορικά θέματα για τη γειτονική χώρα..

Σκεφτήκαμε ότι ίσως λόγω της επιθυμίας για ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι Αλβανοί αποφάσισαν να παραμερίσουν προσωρινά το λεγόμενο «τσάμικο» ένα ψευτοπρόβλημα που υπάρχει μόνο στη φαντασία τους. Δυστυχώς διαψευστήκαμε. Με έκπληξη διαβάσαμε την Παρασκευή 19/11/2021 στο protothema.gr, ότι οργανώθηκε μια έκθεση στην οποία παρουσιάζονται φωτογραφίες και χάρτες με αντικείμενο τη δήθεν γενοκτονία των «Τσάμηδων» από την Ελλάδα και την κατοχή αλβανικών εδαφών από τη χώρα μας!

Αυτό που κάνει ακόμα πιο προκλητικό το συγκεκριμένο γεγονός είναι ότι οι φωτογραφίες και οι χάρτες τοποθετήθηκαν στον εξωτερικό χώρο της Προεδρίας της χώρας ενώ σ’ αυτή ξεναγήθηκε και ο Αλβανός πρόεδρος Ιλίρ Μέτα, γεγονός που οδήγησε την ελληνική Κυβέρνηση να αντιδράσει μέσω διαβήματος στη γειτονική χώρα. Οργανωτές αυτής της έκθεσης είναι το Ίδρυμα «Cameria Hasan Tahsini”(πρόκειται για τον πασά που παραχώρησε τη Θεσσαλονίκη στην Ελλάδα και κατηγορήθηκε από τους Τούρκους ως προδότης) και η Ακαδημία “Albanian Roots” σε συνεργασία με την έκθεση «Ιστορική Εθνοπολιτισμική Επίσκεψη Πελασγίας-Ηπείρου-Θεσπρωτίας-Τσαμουριάς». Σύμφωνα με το himara.gr, η έκθεση αναφέρει πως παρουσιάζει την ιστορία της Ηπείρου από την εποχή της Τροίας ως το 1920. Στους χάρτες περιλαμβάνεται σύμφωνα με τους διοργανωτές, η ιστορία από την Άρτα μέχρι τον Αώο και μερικές φορές μέχρι τη Λέζα, ή κατ’ αυτούς «πελασγική, ηπειρωτική, τσάμικη, αλβανική επικράτεια». Βέβαια δεν υπάρχει στους χάρτες αυτούς καμία αναφορά στην ελληνικότητα όλων όσων παρουσιάζουν.

Η Ήπειρος κατά την αρχαιότητα

Σε ορισμένες φωτογραφίες τις οποίες είδαμε, υπάρχουν και χάρτες ολόκληρης της Ελλάδας, δεν μπορούσαμε όμως να διακρίνουμε περισσότερες λεπτομέρειες. Στις 25/11/2018 είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο με τίτλο «Ιλλυρία και Αλβανοί: Οι αλβανικές αρχαιολογικές ανασκαφές στη Βόρειο Ήπειρο» όπου κάναμε εκτενή αναφορά στα αρχαία ελληνικά φύλα που ζούσαν στη Βόρειο Ήπειρο. Μπορούν να βρουν σ’ αυτό το άρθρο, οι αναγνώστες μας πολλά στοιχεία που καταρρίπτουν τις αλβανικές θεωρίες.

Όπως είναι γνωστό οι Αλβανοί ισχυρίζονται ότι είναι απόγονοι και συνεχιστές των αρχαίων Ιλλυριών. Δεν παρουσιάζουν όμως κανένα γραπτό στοιχείο που να αποδεικνύει τη θεωρία τους. Ο μόνος αρχαίος συγγραφέας που αναφέρει τη λέξη Αλβανία είναι ο Πτολεμαίος (Γεωγραφικά 3,12,20) αναφερόμενος σε κάποια φυλή της περιοχής. Στο κορυφαίο λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας του F. Montanari, υπάρχουν οι λέξεις Αλβανία και Αλβανός. Για την Αλβανία (του Καυκάσου) κάνει μνεία ο Στράβωνας (11.1.5., 11.3.2 κλπ.) και για τους Αλβανούς ο Πλούταρχος που ονομάζει έτσι όσους κατάγονται από την πόλη Άλβα του Λατίου αλλά και όσους κατάγονταν από την αρχαία Αλβανία πάνω από την Κασπία Θάλασσα. Εκτός από τη θεωρία ότι οι Αλβανοί κατάγονται από το σημερινό Αζερμπαϊτζάν, υπάρχει και μια άλλη, ιδιαίτερα αξιόπιστη κατά την άποψή μας που τεκμηριώνει τη θρακοδακική καταγωγή των Αλβανών. Σύντομα θα επανέλθουμε στο θέμα αυτό αφού συγκεντρώσουμε ακόμα μερικά στοιχεία που χρειαζόμαστε.

Αποδόμηση των αλβανικών ισχυρισμών

Κάνουν αναφορά οι Αλβανοί στην «έκθεση» που αναφέραμε για την Πελασγία θέλοντας προφανώς να την οικειοποιηθούν. Στην ηπειρωτική Ελλάδα και βέβαια στην Ήπειρο ο προελληνικός λαός που έρχεται φέρνει μαζί του τη χρήση του χαλκού και δημιουργεί τον λεγόμενο Ελλαδικό πολιτισμό. Δημιουργεί λαμπρά οικοδομήματα, κοσμήματα και σκεύη. Για τον λαό αυτό τίποτα δεν μας είναι γνωστό ιστορικά. Έμειναν όμως στην ιστορία ως Πελασγοί. Παρά τις προσπάθειες πολλών επιστημόνων δεν έγινε εφικτό να βρεθούν περισσότερα στοιχεία. Στην Ήπειρο έφτασαν από τη Μακεδονία. Ο Ησίοδος για την προέλευση των Πελασγών γράφει:

«Το ισόθεον δε Πελασγικόν στα δασωμένα βουνά από τη μαύρη Γης ξεφύτρωσε για να γίνει γένος των ανθρώπων».

Στους Πελασγούς αναφέρεται και ο Αισχύλος στις «Ικέτιδες». Οι Πελασγοί δεν κατοικούσαν μόνο στον γνωστό ελληνικό χώρο αλλά και βορειότερα σε όλα τα μεσογειακά παράλια που εμφανίστηκε αργότερα ο ελληνισμός: Μικρά Ασία, Λιβύη, Ιταλία, Κυρηναϊκή. Γι’ αυτό δίκαια ο Θουκυδίδης αναφέρει πως το πελασγικό όνομα επικράτησε κάποτε στην Ελλάδα σαν όνομα του ελληνικού έθνους. Αρχική εστία των Πελασγών θεωρείται η Αρκαδία ή η Θεσσαλία.

Στα ομηρικά έπη, αναφέρονται αναμνήσεις από παλαιότερο κύκλο δημοτικών τραγουδιών και θεωρούνται ιστορική αναφορά για τη μυθική εποχή του Χαλκού, αναφέρεται ο λαός των Πελασγών στον ελλαδικό και μεσογειακό χώρο.

Αναφορά στους Πελασγούς κάνει και ο «πατέρας της ιστορίας» ο Ηρόδοτος. Όσο για τους Πελασγούς της Ηπείρου, έχουμε αναφορές από τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Αισχύλο, τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη μέχρι και τον Πλούταρχο! Τώρα πώς οι Αλβανοί συνδέονται με τους Πελασγούς, θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να το μάθουμε. Εμείς παρουσιάσαμε ένα σωρό πηγές (έχουμε βέβαια και τα ανάλογα αποσπάσματα). Οι θιασώτες της άλλης άποψης, τι πηγές έχουν;

Κάνουν επίσης αναφορές στους διάφορους χάρτες κ.λπ. οι Αλβανοί, για Θεσπρωτία, παρουσιάζονταν την ως αρχαία αλβανική περιοχή. Και εδώ όμως ατύχησαν. Οι Θεσπρωτοί ήταν οι πρώτοι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στην Ήπειρο. Έλλοπες, Κασσωπαίοι, Δρύοπες, Δωδωναίοι, Ελεάτες, Έλινοι, Έφυροι ή Εφύριοι, Κεστρίνοι, Ουόπερνοι, Φανωτείς, Χειμέριοι, Αίθηκες, Γραικοί και άλλα μικρότερα φύλα που εγκαταστάθηκαν στο νότιο τμήμα της Ηπείρου και τη Θεσσαλία. Όλα αυτά τα γνωρίζουμε από την παράδοση και τα Θεσπρωτικά νομίσματα που διασώθηκαν. Πολύτιμες πληροφορίες για τους Θεσπρωτούς μας δίνουν τα ομηρικά έπη. Πιθανότατα, οι Θεσπρωτοί εγκαταστάθηκαν στην Ήπειρο μεταξύ 2100 – 1900 π.Χ. και σταδιακά εξαπλώθηκαν σε όλη την περιοχή της Ηπείρου. Τη μεγάλη θρησκευτική σημασία που είχε για τους αρχαίους Έλληνες η Θεσπρωτία, μαρτυρά και το γεγονός ότι σ΄αυτή ΄΄τοποθέτησαν΄΄ θρησκευτικούς τόπους, όπως τον Αχέροντα, τον Κωκυτό, την Αχερουσία και το νεκρομαντείο. Για τους Θεσπρωτούς μας δίνει μια πολύτιμη πληροφορία και ο Ηρόδοτος. Ότι ΄΄παρακλάδι΄΄ τους ήταν οι Θεσσαλοί, που έφυγαν από τη Θεσπρωτία (μάλλον ωθούμενοι από τους Δωριείς). Και ο Θουκυδίδης αναφέρεται στις μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών που έγιναν στη Βόρεια Ελλάδα γύρω στο 1500 π.Χ. Η παλαιότερη πρωτεύουσα των αρχαίων Θεσπρωτών, ήταν η Τιτάνη.

Και επειδή ακόμα κάποιοι μπορεί να είναι δύσπιστοι, θα αναφέρουμε ορισμένους ερειπωμένους αρχαίους θεσπρωτικούς οικισμούς, που βρίσκονται στην περιοχή των Φιλιατών, βόρεια του Καλαμά. Η ακρόπολη της Σκάλας του Ζωριανού, κοντά στο χωριό Σίδερη. Ερείπια δύο αρχαίων οικισμών υπάρχουν στο χωριό Βρυσέλα. Αρχαίοι οικισμοί, υπήρχαν κοντά στα χωριά Άγιος Αρσένιος, Ριζό, Ραβενή, Κεραμίτσα και Γαρδίκι. Ατείχιστος αρχαίος οικισμός υπάρχει ανάμεσα στα χωριά Λίστα και Κουρεμάδι.

Στο χωριό Λια, υπάρχει αρχαίο κάστρο με περίμετρο 400μ. και τρείς πύργους. Αρχαίος τειχισμένος οικισμός βρίσκεται μεταξύ των χωριών Βαβούρι και Τσαμαντά. Αριστερά από τον Καλαμά, σε λόφο του χωριού Πέντε Εκκλησίες, βρίσκονται τα ερείπια αρχαίας ακρόπολης, που περιβάλλεται από γκρεμούς και τείχη. Καταστράφηκε από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ., αλλά την ξανάχτισαν οι Βυζαντινοί με το όνομα Οσδίνα.

Δεν ξέρουμε αν ακόμα και τώρα κάποιοι έχουν αμφιβολίες για την ελληνικότητα της Θεσπρωτίας. Τους παραπέμπουμε για περισσότερα στοιχεία στο βιβλίο του Κώστα Ν. Νικολαΐδη ΄΄ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ΄΄. Εκεί σε 70 και πλέον σελίδες (104-176), θα βρουν ακόμα περισσότερες πληροφορίες για τη Θεσπρωτία…

Τσάμηδες και Τσαμουριά

Οι Τσάμηδες και η Τσαμουριά, μας έχουν απασχολήσει σε αρκετά άρθρα μας. Θα ασχοληθούμε και σήμερα με αυτούς, καθώς έχουμε να παρουσιάσουμε πολλά νέα και ενδιαφέροντα πιστεύουμε, ιστορικά και ετυμολογικά κυρίως, στοιχεία. Το 2008, ο Στέφανος Δ. Παππάς εξέδωσε στα Γιάννενα ένα σχετικά μικρό (48 σελίδες), βιβλίο με τίτλο «ΤΣΑΜΗΔΕΣ» ΚΑΙ «ΤΣΑΜΟΥΡΙΑ». Η προέλευση και η σημασία της ονομασίας τους». Στο βιβλίο αυτό, υπάρχουν σχεδόν όλες οι αναφορές που γίνονται στους Τσάμηδες από το 1800 (περίπου), έως πρόσφατα καθώς και σε όλες τις πιθανές ετυμολογίες των λέξεων Τσάμηδες και Τσαμουριά. Ας δούμε, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συντομία γίνεται, τις περισσότερες από τις απόψεις που παρουσιάζει.

Ιστορημένες μαρτυρίες για τις λέξεις Τσάμηδες και Τσαμουριά και τις διάφορες παραλλαγές τους, υπάρχουν μόλις από τις αρχές του 19ου αιώνα.

Ο Δ. Μ Σάρρος, Ηπειρώτης εκπαιδευτικός και εκδότης, παρουσίασε επιστολή των Σουλιωτών προς την Ιόνιο Γερουσία, με ημερομηνία ΄΄1 Αλοναρίου 1800΄΄ (Αλωνάρης και όχι Αλονάρης λέγεται ο μήνας Ιούλιος) , όπου αναγράφεται: «… όλοι η Τζαμουριά επερικύκλωσαν όλον τον τόπον μας και με καθημερινούς πολέμους μας επήραν διάφορα χωριά μας…»

Ωστόσο, στις 27 Μαΐου 1821, ΄΄Αγάδες Τσάμηδες΄΄ και ΄΄Καπετανέοι Σουλιώται΄΄, συνυπογράφουν «επωφελή συνθήκη ειρήνης» τη ΄΄Συνθήκη Γλυκής΄΄, το κείμενο της οποίας διασώζει ο Δ. Φιλήμων.

Στις 26 Ιουνίου 1821, ο Δημήτριος Υψηλάντης, στέλνει επιστολή – κάλεσμα στους Τσάμηδες: ΄΄Ανδρειότατοι αρχηγοί, Πρόνιο και Τζακάρη και πάντες οι Τζάμιδες χαίρετε΄΄. Ο Υψηλάντης έστειλε χρήματα στους Τσάμηδες, ορκισμένους εχθρούς του Αλή πασά, για να πολεμήσουν στο πλευρό των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων. Πραγματικά, συγκεντρώθηκαν 3.000 Τσάμηδες, που μεταφέρθηκαν στη Λευκάδα και τη Ζάκυνθο. Το 1868, ο Zwiedenek, πρόξενος της Αυστρίας στα Γιάννενα, θεωρεί ότι η ΄΄Τσαμουργία είναι μια από τις κυριότερες επαρχίες της Ηπείρου΄΄.

Τον τελευταίο αιώνα της οθωμανικής κυριαρχίας ΄΄Τσαμουριά ονομαζόταν η περιοχή που κάλυπταν στο βιλαέτι Ιωαννίνων: οι καζάδες Παραμυθιάς και Αϊδονάτου και Φιλιατών, του σαντζακιού Ιωαννίνων, ο καζάς Μαργαριτίου του σαντζακιού Πρέβεζας και αρκετά χωριά του καζά Δέλβινου που ανήκε στο σαντζάκι Αργυροκάστρου.

Σε χάρτη του 19ου αιώνα, του C.R. Cockerell, η περιοχή ονομάζεται TZAMOURIA και συνορεύει βόρεια με τη LIAPOURIA. Την τέταρτη δεκαετία του 19ου αιώνα, ο Κοσμάς ο Θεσπρωτός ονομάζει ΤΖΑΜΗΔΕΣ όσους ζούσαν βόρεια του Καλαμά, απέναντι από την Κέρκυρα. Ο Σ.Π. Αραβαντινός, ονομάζει Τσαμουριά την περιοχή που εκτείνεται μεταξύ το Ιονίου Πελάγους και του Φαναρίου, του Σουλίου, της Τσαρκοβίστας, της Παραμυθιάς και των Φιλιατών.

Ξένοι περιηγητές για την Τσαμουριά

Ο A.L. Castellan. Γάλλος σχεδιαστής που ήρθε στην Ελλάδα στα τέλη του 18ου αιώνα, επισκέφθηκε την Πελοπόννησο, τη Ζάκυνθο, στα Κύθηρα και την Ύδρα και στ χρονικό του ΄΄Letters ur la Morees et les iles de Cerigo, Hydra et Zante΄΄, που κυκλοφόρησε το 1808, περιγράφει πως το 1796 συνάντησε στην Πελοπόννησο συμμορίες Αλβανών που ΄΄…τριγύριζαν ασύδοτες διαπράττοντας φριχτά εγκλήματα΄΄ και ισχυρίζεται ότι ΄΄οι Αλβανοί ήταν χωρισμένοι σε δύο κατηγορίες, τους τσάμηδες και τους μπεκιάρηδες΄΄.

Ο F. – C.- H. – L. Pouqueville, στο έργο του΄΄Voyage de la Greece΄΄ (1826) , αναφέρεται στους ΄΄Τσάμηδες ΄΄ και την ΄΄Τσαμουριά΄΄, ενώ και στο έργο του ΄΄Ταξίδια στην Ελλάδα. Ήπειρος΄΄, που κυκλοφόρησε το 1994, αναφέρει την Κεστρίνη, περιοχή μεταξύ Θύαμη και Αχέροντα, την οποία ΄΄οι Έλληνες σήμερα ονομάζουν Τσαμουριά και οι Τούρκοι Τσαμ- σαντζάκ΄΄. Τονίζει δε, πως ίσως με το πέρασμα του χρόνου το τοπωνύμιο Κεστρίνη μετατράπηκε σε Τσαμουριά και Τσαμούρι.

Παραθέτει επίσης μια δική του άποψη, την οποία δεν έχει προβάλλει κανένας άλλος: πως το όνομα ΄΄Τσαμούρι΄΄ ή ΄΄Τσαμουριά΄΄, «… δόθηκε στη Θεσπρωτία από τους Άραβες συγγραφείς, που πιθανόν να μπέρδεψαν τους Καταλανούς, που για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν κύριοι αυτών των διαμερισμάτων της Ηπείρου με τους Πορτογάλους, που ονομάζονταν CHAMOSRIS, απ΄ όπου προήλθε το όνομα CHAMORI ή CHAMOSRIS.

Είναι πρακτικά αδύνατο να αναφερθούμε σε όλους όσους ασχολήθηκαν με τις λέξεις Τσάμηδες και Τσαμουριά. Αναφέρουμε απλά ότι ανάμεσά τους ήταν ο W. M. Leake, o H. Holland ,o I. F. Fallumerayer, ο Αυστριακός πρόξενος I.Gvon Hahn, που παραπέμποντας στον Στέφανο Βυζάντιο, κάνει λόγο για περιοχή της Θεσπρωτίας Καμμανία που αργότερα μετατράπηκε σε Κεστρινία και υποθέτει πως παλαιότερα η περιοχή λεγόταν Τσαμενία.

Με την Τσαμουριά ασχολήθηκαν επίσης η Αγγλίδα περιηγήτρια E. A. Strangford (1863), ο διαπρεπής Ρώσος νεοελληνιστής Gregory L. Ars(1925-2017) και ο μεγάλος Άγγλος μελετητής της αρχαίας Ελλάδας Νίκολας Χάμοντ. Για την ετυμολογία των λέξεων Τσάμηδες και Τσαμουριά, ο Χάμοντ παραθέτει την άποψη του Μητροπολίτη Αθηναγόρα, ότι προέρχεται από τον αρνησίθρησκο Ισάμ και εκείνη του A. Philippson, ότι προέρχεται από το τοπωνύμιο Himare= Χιμάρα.

Πάντως, ο ίδιος πιστεύει ότι το τοπωνύμιο προέρχεται από το τουρκικό camur = λάσπη, άρα Tsamouria = λασπώδεις πεδινές εκτάσεις και οι κάτοικοι της ονομάζονται ΄΄Tsams΄΄ (Τσάμηδες) ή από ένα αλβανικό φυλετικό όνομα, εκδοχή που δέχεται και ο W. M. Leake.

Ο Στέφανος Παππάς, συνεχίζει παραθέτοντας και τις απόψεις των Ελλήνων επιστημόνων για την Τσαμουριά και τους Τσάμηδες. Σε αυτές θα αναφερθούμε αναλυτικά σε μελλοντικό μας άρθρο.

Από πού κατάγονται οι Τσάμηδες;

Η λεγόμενη Τσαμουριά, ονομαζόταν στα βυζαντινά χρόνια Βαγενετία (ή Βαγενητία ή Βαγενιτία κ.λπ.). Πήρε το όνομα της από τους Βαϊονήτες ή Βαιουνίτες, Σλάβους που εγκαταστάθηκαν εκεί στα τέλη του 6ου – αρχές 7ου αιώνα. Μαρτυρίες για τη Βαγενετία, υπάρχουν σε ολόκληρη τη Βυζαντινή περίοδο. Μάλιστα, ενώ μέχρι το 1985 οι παλαιότερες αναφορές γι’ αυτή χρονολογούνται στα τέλη του 15ου αιώνα, η Φ. Ευαγγελάτου- Νοταρά, παραθέτει ένα βιβλιογραφικό σημείωμα του 1625, που γράφτηκε ΄΄… δια χειρός Δανιήλ ιερομονάχου εκ της μεγάλης Βαγενετίας΄΄. Αυτό ανατρέπει, κατά την άποψη μας, τη θεωρία ότι οι Τσάμηδες ήταν ένα από τα αλβανικά φύλα. Στην πραγματικότητα ήταν εξισλαμισμένοι Χριστιανοί Έλληνες σπαχήδες (τιμαριούχοι που είχαν την υποχρέωση να πολεμούν δίπλα στους Οθωμανούς όταν χρειαζόταν), που ασπάστηκαν το Ισλάμ (μετά το 1635) , για να μην χάσουν τα προνόμια τους.

Ίσως ο γενάρχης τους είχε προσωνύμιο Τσάμης (=ψηλός, εύρωστος), κι απ΄ αυτόν η περιοχή ονομάστηκε Τσαμουριά.

Επίλογος

Για τη δράση των Τσάμηδων κατά τον 20ο αιώνα, έχουμε αναφερθεί πολλές φορές. Παραθέτουμε σήμερα ένα πίνακα από το βιβλίο του Αντώνη Μπέζα, ΄΄ΤΣΑΜΗΔΕΣ΄΄ – ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ΄΄, με τις ποινές που επιβλήθηκαν σε Τσάμηδες από το Δικαστήριο Δωσίλογων Ιωαννίνων από το 1945 ως το 1947. Οι Αλβανοί θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι με την Ήπειρο δεν έχουν ιστορικά καμία σχέση. Ας μας παρουσιάσουν τις πηγές που να δείχνουν κάτι τέτοιο. Όσο για την Τσαμουριά , δείξαμε ότι ήταν μια καθαρά ελληνική περιοχή και οι Τσάμηδες εξισλαμισμένοι Έλληνες. Το να ζητούν δε και ελληνικά εδάφη ή επιστροφή στη Θεσπρωτία οι απόγονοι των συνεργατών των φασιστών και των ναζί, αποτελεί την επιτομή του θράσους. Και, πιστεύουμε, ότι καμία ελληνική κυβέρνηση δεν θα δεχθεί κάτι τέτοιο, καθώς θα αποτελεί πράξη έσχατης εθνικής προδοσίας…

Πηγές: (Ενδεικτική αναφορά)

ΣΤΕΦΑΝΟΣ Δ.ΠΑΠΠΑΣ, «ΤΣΑΜΗΔΕΣ ΚΑΙ ΤΣΑΜΟΥΡΙΑ-Η προέλευση και η σημασία του ονόματός τους», ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2008.
ΚΩΣΤΑΣ Ν.ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ», ΓΙΑΝΝΙΝΑ 1995.
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΑΨΙΤΗΣ, «ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΤΣΑΜΗΔΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ(ΙΕ’ ΜΕΧΡΙ Κ’ ΑΙΩΝΑ)»
Κ.Δ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, «Η ΛΑΚΚΑ ΠΩΓΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΨΗΛΟΚΑΣΤΡΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ»,2004.
Επιμέρους στοιχεία αντλήσαμε και από δέκα ακόμα περίπου βιβλία.