ΤΟ ΔΑΜΑΤΡΙΟΝ ΣΤΟ ΑΜΑΝΙΟΥ
Γράφει ο Θεοδόσης Διακογιάννης
Εκείνο το βράδυ που έγιναν τα εγκαίνια του Μουσείου της πόλης μας, μόλις
μπήκα στην δεξιά αίθουσα του μουσείου και αντίκρισα τα υπέροχα αγάλματα που
προέρχονται από τον Ναό της Δήμητρας στο Αμανιού, αμέσως μου ήλθαν στο
μυαλό οι δύο επιστολές που είχε γράψει ο Ιταλός αρχαιολόγος Luciano
Laurenzi στον προϊστάμενο του και διευθυντή της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, Allessandro Della Seta, σχετικά με την ανακάλυψη του Δαμάτριου στη θέση Αμανιού στους πρόποδες του Δίκαιου.
Τις επιστολές τις βρήκα στον τόμο που είχε εκδώσει η Ιταλική Αρχαιολογική
Σχολή των Αθηνών με τίτλο: La Presenza Italiana nel Dodecaneso tra il 1912 e
il 1948. Με τη βοήθεια του αγαπητού μου ξαδέλφου Δημήτρη Τριπολίτη, τον
οποίο ταλαιπωρούσα επί τρεις βραδιές για να κάμουμε την μετάφραση των
επιστολών, κατάφερα να μάθω από πρώτο χέρι το ιστορικό της ανακάλυψης του
Δαμάτριου αλλά και να θαυμάσω το πάθος και τη χαρά του αρχαιολόγου, όταν η
τύχη ή η σύμπτωση τον βοηθούν να χαρεί την επιτυχία.
Το 1929 ο Laurenzi θα πάρει κάποιες πληροφορίες από κάποιους Πυλιώτες
γεωργούς, για κάποιες πελεκητές πέτρες που βρίσκονταν σε ένα κτήμα στη θέση
Κυπαρίσσι στο Αμανιού στους πρόποδες σχεδόν του Δίκαιου. Επισκέπτεται την
τοποθεσία και με την πρώτη διερευνητική ανασκαφή ανακαλύπτει κάποια
κεραμικά αγαλματίδια που παρίσταναν ένα γενειοφόρο θεό και κάποια θεά με
καπέλο που υπέθεσε ότι θα πρέπει να ήταν η Δήμητρα και ο Άδης. Σε μικρό
χρονικό διάστημα αποκαλύπτει τα θεμέλια ενός τετράγωνου ναού με διαστάσεις
5Χ5 που οι εξωτερικοί του τοίχοι ήταν χτισμένοι με πέτρινα πελεκημένα
μπλόκα ενώ στο εσωτερικό με ακανόνιστες ακατέργαστες πέτρες. Το κτίσμα
πρέπει να καταστράφηκε από κάποιο σεισμό που οι εξωτερικές πελεκητές
πέτρες παρέσυραν τις εσωτερικές που ήταν στερεωμένες με χωμάτινη λάσπη.
Όμως προτιμώ να αφήσω τον ίδιο τον αρχαιολόγο να σας διηγηθεί με τις
επιστολές του το ιστορικό της ανακάλυψης του.
Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ
Κως 17.7.1929
«Αξιότιμε κύριε Διευθυντά
Στην τελευταία μου (επιστολή) σας ανέφερα τη λύπη μου για την έλλειψη καλών
ευρημάτων στο νησί. Από χτες τουναντίον μία ανακάλυψη έγινε, μεγίστης
αξίας, που γνωρίζω πόση ευχαρίστηση θα σας προξενήσει. Σε ένα σημείο κοντά
στο Πυλί, στους πρόποδες του όρους Δίκαιος πλησίασα το περασμένο έτος στο
να ευρώ τετράγωνες πέτρες με τη σκέψη ότι ανήκαν σε ένα ιερό, ίσως εκείνο
του Κυπαρισσίου που αναφέρεται στην επιγραφή των Paton & Hicks No 43. Την
Τετάρτη της περασμένης εβδομάδας άρχισα το σκάψιμο και παρατήρησα αμέσως με
χαρά ότι ήταν δυνατό να κατέβω σε ένα βάθος σχετικό και υπήρχε ελπίδα να
έχω ευρήματα. Η τύχη υπήρξε γενναία. Βγήκαν μέχρι στιγμής πέντε αγάλματα
από πεντελικό μάρμαρο λεπτοτάτης κατασκευής σε σύγκριση με τα προηγούμενα,
ένα εξ αυτών μεγέθους 1m. δύο άλλα 0,80m.και τα δύο τελευταία 0,50m.
Αναπαριστάνουν τις θεές Δήμητρα και Κόρη, των συμβατικών τύπων της
κλασσικής περιόδου. Το πρώτο άγαλμα με πέπλο και η κόμη αποκομμένη, το
δεύτερο με λεπτό ιωνικό χιτώνα και κομψό ιμάτιο. Για την καταπληκτική
λεπτότητα της Πραξιτελικής τέχνης συγκρινόμενα με τα θραύσματα τα ευρεθέντα
υπό του Herzog κοντά στο βωμό του Ασκληπιού, που ο Ηρώνδας βεβαιώνει ότι
είχαν διακοσμηθεί από τους γιούς του Πραξιτέλη, εγώ ήδη από σήμερα θα
βεβαίωνα ότι τα αγάλματα μου, προήλθαν από τα ίδια χέρια. Οπωσδήποτε μπορώ
να διαβεβαιώσω ότι αυτά τα αυθεντικά ευρήματα είναι μεγίστης αξίας για την
τέχνη, την εποχή και κατάσταση που διατηρούνται. (κάποιο είναι ακέφαλο).
Είμαστε στον Ιούλιο κ. Διευθυντά και οι μαθητές σας άρχισαν τα ταξίδια
τους. Γιατί δεν τους συνοδεύεται στα νησιά μας; σας διαβεβαιώνω ότι η
κούραση του ταξιδιού θα ανταμειβόταν με τη θέα των αγαλμάτων μου, χωρίς να
μετρήσετε τη δική μας χαρά που θα σας ξαναδούμε.
Αφοσιωμένος σας
Δόκτωρ Λαουρένζι».
Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ
5 Αυγούστου 1929
«Αξιότιμε κύριε Διευθυντά,
[…..] Σήμερα δύναμαι να συμπληρώσω την είδηση για τα τελευταία περίφημα
ευρήματα διότι τελείωσε η ανασκαφή. Έφτασα στην ανακάλυψη μέσω των
συνηθισμένων πληροφοριών από τους χωρικούς που με διαβεβαίωναν ότι βρήκαν
πελεκητές πέτρες σε ένα αγρό στους πρόποδες του Δικαίου και σε απόσταση
μισής ώρας ανατολικά του Πυλιού. Ακριβώς ένα χρόνο πριν ακολουθώντας ένα
προαίσθημα βρήκα έναν τοίχο με κανονικά πετρώδη μπλόκα και μερικά θραύσματα
κεραμικών αγαλματιδίων του 4ου αιώνα, που παρίσταναν ένα γενειοφόρο θεό
και μια θεά με κάλυμμα στο κεφάλι, χωρίς αμφιβολία η Δήμητρα και ο Άδης.
Τον ίδιο χρόνο επανέλαβα την ανασκαφή βγάζοντας στο φως, σε μικρό χρονικό
διάστημα, τη θεμελίωση του ιερού. Ένα μικρό εύρημα, απλό περιεχόμενο,
τετράγωνο 5Χ5 m. κατασκευασμένο εξωτερικά με μπλόκα τετράγωνα και στο
εσωτερικό με πέτρες ακανόνιστες, με μια πρόσοψη με λεία επιφάνεια, δεμένες
μεταξύ τους με λάσπη από χώμα. Η σεισμική ενέργεια κατακρήμνισε στο
εσωτερικό τα ψηλότερα μπλόκα που μετακίνησαν τα χαμηλότερα ώστε τα
τοιχώματα να αποκτήσουν μια ελικοειδή γραμμή.
Πολυάριθμα τα κεραμικά που παρουσιάζουν κοριτσάκια με τον πατέρα τους,
υδροφόρες, τον θεό και τη θεά με το κάλυμμα στο κεφάλι και κουροτρόφους.
Πολυάριθμα επίσης λυχνάρια και μικρές υδρίες άδειες. Το υλικό οπωσδήποτε
δεν είναι παλαιότερο του 3ου αιώνα π.Χ. Στο εσωτερικό του ναού κάτω από μια
λεπτή στρώση κεραμιδιών ανακαλύφθηκαν τα αγάλματα που είναι επτά (συν μια
κεφαλή από αλαβάστρινο γύψο) με τις βάσεις τους. Η γνώμη μου για αυτά μετά
τον καθαρισμό είναι πολύ διαφορετική από εκείνη που σας ανέφερα στην
περασμένη μου επιστολή. Μάλλον θα σας περιγράψω εκ νέου και σας αποστέλλω
τις φωτογραφίες, όχι και τόσο καλές, αλλά επαρκείς για να σας δώσω μια ιδέα
της σπουδαιότητας των ευρημάτων. Συμπληρώνω κάποια είδηση:
1. Κεφαλή από αλαβάστρινο γύψο. Είναι χαρακτηριστική για το στέμμα που
αντιμετωπίζεται σαν ένα καπάκι (εκτός αν τοποθετήθηκε μια περούκα από
χρυσό ή ελεφαντόδοντο. Λείπουν μεταξύ άλλων τα άνθη που θα ήταν στερεωμένα)
και το παράξενο χαμόγελο.
2. και 3. Αγαλματίδια 60 cm, τοποθετημένα σε γύψινες βάσεις του 4ου
αιώνα π.χ.
4 Άγαλμα της Κόρης 0,80 cm, η βάση κομψοτάτη, παρουσιάζει μια περιγραφή
ωραίων χαρακτηριστικών της εποχής του Μεγάλου Αλεξάντρου.
5. Άγαλμα της Δήμητρας 0,90 cm. Η επιγραφή με χαρακτήρες ρουστίκ χωρίς
απικατούρα, λίγο πιο αρχαίο από το προηγούμενο. Η κεφαλή
επανατοποθετούμενη.
6. Κεφάλι, χέρια και πόδια από μάρμαρο της Πάρου επανατοποθετούμενα.
Το σώμα από μάρμαρο πιο σκούρο της Νάξου ή της Τήνου. Σας ομολογώ ότι
γιαυτό το άγαλμα έχασα τον ύπνο μου. Έχω την πεποίθηση ότι βρισκόμαστε
έναντι ενός αριστουργήματος μεγίστου διδασκάλου, αλλά δειλιάζω να το
υποστηρίξω. Τα χαρακτηριστικά της τέχνης του Πραξιτέλη είναι λεπτές μορφές,
με αβρότητα, πλαισιωμένες με μαλλιά πλούσια αεράτα, με κυματισμούς
θαυμάσιους πλούσιου με αληθοφάνεια, με αρμονία τέλεια σε σχέση με το σχήμα
του σώματος. Η Κόρη μου, μπορεί να είναι δημιούργημα του μεγάλου τεχνίτη. Η
Φωτογραφία ελάχιστα την παρουσιάζει, αλλά αν εσείς βλέπατε την τελειότητα
αυτών των πτυχών οι οποίες συναθροίζονται στις πλευρές, κατέρχονται καθέτως
επί των μηρών, διπλασιάζονται επί των ώμων. Εσείς θα μένατε ασφαλώς
έκπληκτος. Όμως η βάση δε με βοηθά. Είναι ένα απλό μπλόκο από μάρμαρο
σκαλισμένο χωρίς επιγραφή, αλλά το άγαλμα μιλά μόνο του. Απομένει το
πρόβλημα των διαφόρων μαρμάρων αλλά και η Δήμητρα της Κνίδου είναι στην
ίδια κατηγορία και όχι πιο παλιά.
7. Το άγαλμα του Άδη, περίπου ένα μέτρο. η επιγραφή είναι του δεύτερου
μισού του 3ου αιώνα π.χ.
8. Άγαλμα της Δήμητρας, περίπου 1,20 m. Ο Αφιερωτής μου είναι γνωστός, ο
πατέρας του κάποιος Χάρμηλος οικοδόμησε ένα ηρώο που είναι μεγάλης
σπουδαιότητας για τις αρχιτεκτονικές μελέτες αφού παρουσιάζει μια φορά,
περίεργη σαν πιθάρι με κανονικές πτυχές. Τα αρχιτεκτονικά κομάτια που
βρέθηκαν θυμίζουν το Ερέχθειο. Η επιγραφή έχει χαρακτήρες εκείνης της
εποχής ήτοι της τελευταίας δεκαετίας του Ε΄αιώνα π.χ. Η επιγραφή της βάσης
μου έχει τους ίδιους χαρακτήρες. Το άγαλμα λοιπόν είναι ένα κατασκεύασμα
αρχαϊκό το τέλους του 5ου αιώνα π.χ. [….]
Αφοσιωμένος σας
Dott.Laurinsich».
Αυτές είναι οι δύο επιστολές του παθιασμένου αρχαιολόγου που πέτυχε να
φέρει στο φως το Ελευσήνιο, το Δαμάτριο, ή όπως θα λέγαμε σήμερα τον ναό
της θεάς Δήμητρας, της θεάς της γεωργίας. Η Κως ένα νησί πεδινό με
ανεπτυγμένη τη γεωργική παραγωγή ιδίως στον μεγαλύτερο κάμπο του στη θέση
του αρχαίου δήμου του Άλεντα και της Πέλης (σημερινό Πυλί) εκεί που ο
βουκολικός μας ποιητής ο Θεόκριτος τοποθετεί τον Άλεντα και το σπίτι του
Φρασίδαμου στο υπέροχο 7ο ειδύλλιο του τα «Θαλίσια». Ήταν λοιπόν φυσικό στο
γεωργικό αυτό νησί η λατρεία της θεάς να ήταν διαδομένη αφού και στην
Κέφαλο και στην αρχαία πόλη της Κω βρέθηκαν ναοί της.
Όμως εμείς μένουμε να θαυμάζουμε το πάθος, την αγάπη για τη δουλειά του,
τον ενθουσιασμό του για τις ανακαλύψεις του, αυτού του ανθρώπου που δούλεψε
στην Κω και κατάφερε να την πλουτίσει με τους αρχαιολογικούς χώρους που η
σκαπάνη του έφερε στο φως, του αείμνηστου Luciano Laurenzi.
Υπέροχο!