Γεωδίφης: Το «Τσουνάμι του Αγαθία»

«ΤΣΟΥΝΆΜΙ ΤΟΥ ΑΓΑΘΊΑ»

​«Τότε η θάλασσα με την ακάθεκτον και σφοδρά ορμήν της επιστροφής της οπίσω εις τον πόντον συμπαρέσυρε βιαίως πάν το προστυχόν προ της αποδαιμονισμένης φοράς αυτής, και κατέστρεψεν ανθρώπους και οικοδομάς» Ι.Ζαρράφτης [Ιστορία της Κω, 1922]

Ο 6ος αιώνας σηματοδοτεί το τέλος της Κλασικής Αρχαιότητας και την αρχή του Μεσαίωνα. Το 536, μία δραματική ηφαιστειακή έκρηξη προκαλεί ασυνήθιστα κρύο καιρό για πολλά χρόνια, φέρνει τη μαζική πείνα στην Ευρώπη συμπίπτοντας με μια εποχή γενικής κρίσης και τοπικών καταστροφών με περίπου 25 εκ. θύματα. Το 541-542 συμβαίνει η πρώτη πανδημία της βουβωνικής πανώλης [του Ιουστινιανού] που πλήττει την Κωνσταντινούπολη και την υπόλοιπη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τα δεινά παθήματα του 6ου αιώνα δεν αφήνουν ανεπηρέαστη την Κω όπου κυρίαρχη πλέον θρησκεία είναι ο χριστιανισμός. Από τα μέσα του 3ου αιώνα έχει διαδοθεί η νέα θρησκεία στο νησί. Πολλά αρχαία κτίρια έχουν ήδη μετατραπεί σε εκκλησίες και σε αυτό βοήθησε ο σεισμός του 469 μ.Χ που προήλθε από τον υποθαλάσσιο χώρο μεταξύ Κνίδου και Νισύρου. Με την οικοδομική περίοδο που ακολουθεί η πόλη χάνει τον ρωμαϊκό χαρακτήρα και αποκτά χριστιανική ταυτότητα. Στην θέση των αρχαίων ναών ξεφυτρώνουν μεγάλες και πολλές βασιλικές. Όλα έδειχναν ότι μία περίοδος οικονομικής ευμάρειας και πλούτου ξεδιπλωνόταν σε μία «αναγεννημένη» Κω.

Έκτοτε η Κως μένει κατακαθισμένη;

Το ημερολόγιο ίσως έλεγε Μεγάλη Παρασκευή του 554 μ.Χ,γιά άλλους 9/7/551 ή 552 ή 556. Ξαφνικά, ένας τρομερός σχεδόν επιφανειακός σεισμός με μέγεθος 7+ εκδηλώνεται στον βυθό της Λεκάνης Κω, νότια από την Χαλκήπετρα σε απόσταση 4 χλμ. από την ακτή.
Σε ελάχιστο χρόνο η πόλη της Κω μετατρέπεται σε έναν τεράστιο χωμάτινο σωρό, πάνω στον οποίο βρίσκονταν σκορπισμένες πέτρες, κομμάτια απο μαρμάρινους κίονες και σπασμένα ξύλα. Σύνεφα σκόνης σηκώνονται πάνω από τους σωρούς των κτιρίων και θαμπώνουν τον αέρα. Ελάχιστα σπίτια μένουν όρθια χωρίς ζημιές και μάλιστα, όχι απο εκείνα πού ήταν χτισμένα με κονίαμα και πέτρες ή άλλο στέρεο και πιο ανθεκτικό υλικό, όπως θα ήταν φυσικό, αλλά μόνο κάποια παλιά, χτισμένα με άψητους πλίνθους και πηλό. Ελάχιστοι κάτοικοι εμφανίζονταν σποραδικά, πολύ λυπημένοι και απελπισμένοι για αυτό που τους έτυχε. Ομως τα παθήματα τους δεν τελειώνουν εκεί.
Ο Ι.Ζαρράφτης ως σύγχρονος γεωεπιστήμονας, προσεγγίζει λογικά το αδιανόητο συμβάν και το περιγράφει με μοναδικό τρόπο: «Οι σεισμοί εκείνοι [του 554] οι καταστρεπτικότεροι για όλη την Κω ανέτρεψαν με ανίζηση και καθίζηση όλες τις παράλιες πόλεις της και κατερήμωσαν πολλά μέρη αυτής, ελάχιστα μέρη σώθηκαν. Διότι με τις τρομερές δονήσεις των εκρήξεων αυτών οι σεισμοί επέφεραν καθίζηση, κατά την οποία η θάλασσα ξαφνικά εμφανίστηκε και όρμησε και ως επι το πλείστον τραβήχτηκε, και κατέκλυσε τα παράλια των οικημάτων όλα διαμιάς. Αμέσως μετά μια άλλη σεισμική δόνηση προκάλεσε ανάλογη ανίζηση στο έδαφος, ανάγκασε την θάλασσα που είχε εισχωρήσει, να επιστρέψει…Έκτοτε η Κως μένει κατακαθισμένη για ένα μέτρο, ως φαίνεται από τα θεμέλια των τωρινών οικιών, όπου βρίσκονται τα αρχαία σε βάθος 3-4μ. πολλές φορές δε και 5μ. Φαίνεται δε τούτο στα Κούμπουρνα, στο Ψαλίδι και λοιπούς παραλίους πεδινούς τόπους του νησιού….Η καταστροφή ήταν ανεπανόρθωτη. Οι μεγαλύτερες οικοδομές ήσαν σωροί λίθων. Τα περίφημα πλούσια οικοδομήματα του ξακουστού Ασκληπιείου έγιναν βουνά αρχαίων μαρμάρων. Κατέρρευσαν όλα. Το Γυμνάσιο, το Θέατρο και τόσες άλλες δημόσιες οικοδομές. Από παντού και πάλι έσπευσαν οι φιλάνθρωποι να βοηθήσουν.Αλλά οι άνθρωποι έλειπαν. Ήταν όλοι φονεμένοι. Εχάθησαν οι κάτοικοι αυτής».
Λίγα λεπτά μετά το κύριο σοκ, μια σειρά από τρομερά κύματα ανυψώνονται σε ύψη από 3-35 μέτρα και αρχίζουν αλύπητα να χτυπάνε τις ακτές του νησιού και τις γύρω παράλιες περιοχές του Κεραμεικού Κόλπου για τουλάχιστον 6 ώρες. Τα κύματα εισχωρούν στις χαμηλές πεδιάδες του νησιού, φτάνουν έως το Ασκληπιείο [3,5 χλμ. από την ακτή], ενώ στην Καρδάμαινα εισχωρούν τουλάχιστον 1,5 χλμ. από την ακτογραμμή. Τα μεγάλα κύματα κατέκλυσαν τις επίπεδες παραθαλάσσιες τοποθεσίες και κάλυψαν με ιζήματα ιδίως κατά την επιστροφή τους τα ερείπια από τις παλαιοβασιλικές της Κω [Αγ.Γαβριήλ, Σκανδάριο, Αγ.Φωκά;] της Καρδάμαινας [Αγ.Βαρβάρα, Δωροθέου;, Αγ.Θεότητα], του Ζηπαριού [Αγ.Παύλος και ίσως του Καππαμά] του Μαστιχαριού και του Όρμου της Κεφάλου. Τα νερά της Κω από καθαρά και πόσιμα γίνονται αλμυρά από την δράση του τσουνάμι και ακατάλληλα προς πόση.
«Παντού επικρατεί καταστροφή και ερήμωση, έτσι πού να μην απομένει κανένα στολίδι στην πόλη πέρα από το δοξασμένο όνομα των Ασκληπιαδών και η υπερηφάνεια για τον Ιπποκράτη» αναφέρει ο Αγαθίας ο Σχολαστικός ο οποίος έτυχε να περάσει από την Κω λίγο μετά την τραγωδία.
Από το συμβάν του 554 οι περισσότεροι κάτοικοι της Κω βρίσκουν το θάνατο. Οι ελάχιστοι τυχεροί που επιβίωσαν, βρέθηκαν αντιμέτωποι με την υφαλμύρωση του νερού των πηγών που υδροδοτούσε την πόλη και ισχυρούς μετασεισμούς [με μεγάλυτερο 6+] που διήρκεσαν τουλάχιστον δύο μήνες. Σε συνδιασμό με την επιδημία πανώλης του Ιουστινιανού, που είχε πλήξει προηγουμένως το νησί, είναι το «κερασάκι της τούρτας» και θα συμβάλλει στην δημογραφική και οικονομική παρακμή της Κω.
Οι εναπομείναντες κάτοικοι εγκαταλείπουν τη Συνοικία του Λιμανιού, το Ασκληπιείο, τις Δυτικές Θέρμες, κά. Μαζί τους ο Δαμόχαρις ο τελευταίος Κώος ποιητής της αρχαιότητας, φεύγει από το νησί για την Κων/πολη ή Σμύρνη. Οσοι μένουν στο νησί, πάνε στα βουνά. Για χρόνια ο πληθυσμός της πόλης μειώνεται δραματικά.

Πόσο διήρκησε ο σεισμός;

Αξίζει να τονιστεί ότι ο Υπερμέγιστος του Κεραμεικού δεν έχει σχέση με το φονικό γεγονός που είχε επίκεντρο βορειοανατολικά της Προύσας, [12χλμ. ΒΔ από την Λίμνη Iznik] το οποίο έπληξε την Κωνσταντινούπολη και την Νικομήδεια τον Αύγουστο του 554 μ.Χ, με μέγεθος 7.0 βαθμών.
Ο σεισμός από το Ρήγμα Κω έγινε αισθητός στην Κων/πολη, Παλαιστίνη, Αίγυπτο, Κύπρο αλλά δεν προξένησε τις μακρινές καταστροφές που του αποδίδονται. Άλλωστε το ρήγμα που τον προκάλεσε δεν βρίσκεται στα όρια των πλακών και η δραστηριότητα του επηρεάζει μόνο όμορες περιοχές με τον Κεραμεικό Κόλπο.
Επίσης κάποιοι τον συγχέουν με τον σεισμό του 551 μ.Χ με μέγεθος 6.8 βαθμών που ανέφερε ο Προκόπιος Καισαρεύς. Ενα επεισόδιο που επίσης προκάλεσε τσουνάμι και άφησε πίσω του αρκετά θύματα, όμως είχε επίκεντρο μεταξύ Λουτρών της Αιδηψού και Καμένων Βούρλων του Βόρειου Ευβοϊκού Κόλπου.
Όταν εκδηλώθηκε ο υποθαλάσσιος σεισμός του 554 τα σεισμικά κύματα διαδόθηκαν μακριά από το επίκεντρο που εξακολουθούσε να δονείται. Το σπάσιμο του Ρήγματος Κω έγινε από διάδοση σεισμικών κυμάτων που σε φυσιολογικές συνθήκες μεταφέρονται περίπου 2 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Δηλαδή η αναμενόμενη ρήξη για το Ρήγμα Κω, με μήκος τουλάχιστον 60 χλμ.,θα έπρεπε να ήταν λιγότερη των 30 δευτερολέπτων. Όσο μεγαλύτερη είναι η περιοχή του ρήγματος που σπάει, τόσο μεγαλύτερη είναι η διάρκεια του σεισμού. Αλλά, παρατηρήσεις από τις ακτές του νησιού όσο και από συνσεισμικές παράλιες καθιζήσεις στην Τέλενδο, Μύνδο και αλλού υποδηλώνουν ότι η διάρκεια ανακίνησης στο έδαφος μάλλον διήρκησε πολύ περισσότερο από το αναμενόμενο.
Ο σεισμός προκάλεσε τρομερές κατολισθήσεις, πτώσεις μεγάλων βράχων, καταστροφές στη θάλασσα, παράκτια καθίζηση αλλά και εδαφική ροή μεγάλων εκτάσεων, από ρευστοποίηση εξαιτίας της κίνησης των χαλαρών εδαφών πάνω σε μη συμπαγείς σχηματισμούς από θαλάσσιο πηλό, αμμοχάλικο και ρευστοποιημένο υλικό από αρχαία σεισμικά επεισόδια. Μεγάλα παραθαλάσσια τμήματα γης ρευστοποιήθηκαν. Οι καταστροφικές επιπτώσεις του σεισμού έκαναν επιθετικότερη τη διείσδυση των κυμάτων του τσουνάμι που ακολούθησε στις πεδιάδες του νησιού.
Το σεισμικό περιστατικό συνέβη σε βαθιά λεκάνη από ηφαιστειοϊζηματογενή υλικά, και αυτό από μόνο του θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις, όπως για παράδειγμα γιατί ενισχύθηκε και διήρκησε περισσότερο από 30 δευτερόλεπτα, ίσως 2 έως 3 λεπτά. Μήπως έγιναν πολλές ανακλάσεις και συντονισμοί κοντά στο σεισμικό επίκεντρο και για αυτό η ανακίνηση διήρκησε περισσότερο;
Ακόμη και έτσι, δεν πείθει η προσέγγιση ότι το σεισμικό γεγονός εκείνης της ημέρας εκδηλώθηκε με κανονικούς όρους. Κάτι έγινε από ένα μεγάλο σεισμό ή ακολουθία σεισμών που είχε μεγάλη διάρκεια και από το οποίο προέκυψε ένα τεράστιο σε ύψος τοπικό τσουνάμι.

Τι συνέβη την μοιραία μέρα;

Το «Τσουνάμι του Αγαθία» έκανε χρόνο να φτάσει στις ακτές και το ύψος του πιο δυνατού κύματος ήταν πολύ μεγάλο για να είναι το άμεσο αποτέλεσμα του σπασίματος του Ρήγματος Κω. Προκάλεσε σοβαρές ζημιές στο βόρειο τμήμα της Κω και στις πεδιάδες της Καρδάμαινας και Κεφάλου, λίγα λεπτά μετά την εκδήλωση του κύριου σεισμού.
Η δημιουργία του μπορεί να αποδοθεί σε υποθάλασσια κατολίσθηση [ή ολισθήσεις] που συνέβη λίγο χρόνο, ίσως 13-15 λεπτά, μετά το κύριο σοκ. Βυθομετρικά δεδομένα δεν έχω στην διάθεση μου, ωστόσο εκτιμώ ότι άφησε πίσω του μια υποθαλάσσια αμφιθεατρική δομή κοντά στο επίκεντρο που συμφωνεί με την κατολίσθηση.
Οι παράγοντες που καθόρισαν το ύψος και την καταστροφικότητα του τσουνάμι ήταν το μέγεθος του σεισμού, ο όγκος του εκτοπισμένου νερού μετά την κατολίσθηση, η τοπογραφία του θαλάσσιου βυθού που φτάνει τα 700μ. και τα φυσικά εμπόδια. Ο μεγάλος όγκος του νερού απλώθηκε κυρίως προς τα βόρεια και άνοιξε σαν βεντάλια όπου συνάντησε τα χαμηλά βάθη του πλατώ Κω-Σάμου.Τότε τα πράγματα έγιναν πολύ σοβαρά και πήραν ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η μεγάλη πεδιάδα της Κω, άν και μικρότερη τότε, αποδείχτηκε άλλη μια φορά φιλική για την επέλαση του τσουνάμι.
Τα αποτελέσματα του σεισμού ακόμη σήμερα είναι ορατά στις βόρειες και τις νότιες ακτές του νησιού επιβεβαιώνοντας τις εύστοχες παρατηρήσεις του Ζαρράφτη. Η ισχυρή δόνηση έτεινε να ενισχύει την κίνηση σε περιοχές με χαλαρό έδαφος σε σύγκριση με τις βραχώδεις θέσεις.Τα σεισμικά κύματα του 554 είχαν αργή εξασθένηση. Δεν είναι απίθανο να υπήρξε υπολειπόμενη δόνηση που διαδιδόταν πολύ αργά με το χρόνο και ο ρυθμός της εξασθένησης των κυμάτων να ήταν ανεξάρτητος από τις θέσεις της σεισμικής πηγής. Δηλαδή, ίσως συνέβη κάτι ανάλογο που παρατηρείται όταν πυροβολείς με όπλο σε ένα δωμάτιο. Η ηχητική ενέργεια παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα λόγω των πολλαπλών ανακλάσεων σε άκαμπτο τοίχο, οροφή και πάτωμα του δωματίου. Αυτός ο υπολειπόμενος ήχος έχει μια πολύ σταθερή και ανθεκτική φύση, παρόμοια με τα σεισμικά κύματα, ανεξάρτητα από τις θέσεις πυροβόλησης με όπλο ή από όπου ακούτε τον ήχο στο δωμάτιο.
Ο κύριος σεισμός ενισχύθηκε από υποθαλάσσια κατολίσθηση ή μπορεί να συνοδεύτηκε από δεύτερο γεγονός που συνέβαλε στην αστοχία της λεκάνης από την οποία προήλθε η μεγάλη λασποολίσθηση. Αυτή η ιδιαιτερότητα προκάλεσε τις μεγάλες ζημιές του Υπερμέγιστου όχι μόνο στην Κω αλλά στην Κάλυμνο, Τέλενδο, Ψέριμο, Νίσυρο,Τήλο, Νότια Λέρο, Κάβο Κριός, Μύνδο, Αλικαρνασσό και σε άλλες πόλεις του Κεραμεικού Κόλπου, ιδίως όσες βρίσκονταν σε μία ακτίνα τουλάχιστον 50 χλμ. από το σεισμικό επίκεντρο.

Επιπτώσεις του τσουνάμι στους κατοίκους της βυζαντινής Κω;

Σχετικά με την ένταση του τσουνάμι εάν επιχειρούσαμε να το κατατάξουμε στην 6βάθμια κλίμακα Sieberg-Ambraseys [όπως αυτή τροποποιήθηκε από τον Νικόλαο Αμβράζη το 1962] τότε πρόκειται για ένα γεγονός από πάρα πολύ δυνατό έως καταστροφικό με ολική ή μερική καταστροφή των κτιρίων που είχαν κάποια απόσταση από την παραλία. Κατ΄εκτίμηση ήταν της τάξης των 5+ βαθμών.
Με βάση τις ιστορικές αναφορές δεν είναι παράτολμο να υποθέσουμε ότι το τσουνάμι αφαίρεσε περισσότερες ζωές από το σεισμικό γεγονός που το προκάλεσε. Όλο το νερό από την σειρά κυμάτων που πλημμύρισε τις πεδιάδες του νησιού τελικά επέστρεψε στη θάλασσα μεταφέροντας συντρίμμια και πτώματα μαζί του. Κατέστρεψε ιδιοκτησίες και τα περισσότερα έργα υποδομής. Η απώλεια ζωής προκλήθηκε από την αρχική επίδραση του ίδιου του κύματος του τσουνάμι, όσο και από την ακολουθούμενη ταχεία υποχώρηση του νερού. Επηρέασε τους κατοίκους οδηγώντας σε μακροπρόθεσμα προβλήματα υγείας που σχετίζονταν με το μολυσμένο νερό, την έκθεση και την αυξημένη εξάπλωση νόσων. Οι επιζώντες υπέφεραν από μετατραυματική διαταραχή τουλάχιστον για δύο χρόνια μετά την εκδήλωση. Το τσουνάμι επίσης αποδεκάτισε τα οικοσυστήματα τόσο στις πεδιάδες όσο και στη θάλασσα. Στους κάμπους της Κω, τα ζώα σκοτώθηκαν και φυτά ξεριζώθηκαν. Η πλημμύρα του αλμυρού νερού προκάλεσε και την απώλεια της γονιμότητας του εδάφους στις παράκτιες γεωργικές εκτάσεις περιπλέκοντας ακόμη περισσότερο την κατάσταση. Μετέφερε τεράστιες ποσότητες άμμου, αναμορφώνοντας τις παραλίες. Ισως μετά από αυτό το συμβάν να δημιουργήθηκε ο αμμώδης βραχίονας στο Κούμπουρνο που παρατηρείται σε ιστορικούς χάρτες του νησιού. Η δύναμη των κυμάτων μπορεί να έσκισε ακόμη και βραχώδεις βυθούς, καταστρέφοντας ολόκληρες κοινότητες ζωτικών αλιευτικών πόρων. Ακόμη και η ακατάλληλη καύση μπορεί να είχε προκαλέσει δευτερογενή ζημιά στους κατοίκους και το περιβάλλον της Κω.
Καθώς τα θαλασσινά νερά έφθαναν στην ξηρά, τα πηγάδια πόσιμου νερού μπορεί να μολύνθηκαν από μικροοργανισμούς [βακτήρια, ιούς, παράσιτα] και επηρέασαν αρνητικά την ανθρώπινη υγεία. Τα θαλάσσια άλατα που συνδέονται με την πλημμύρα αλμυρού νερού των παράκτιων πηγών πόσιμου νερού δεν αποτελούν άμεση απειλή για την υγεία. Λόγω της δυσάρεστης γεύσης του αλμυρού νερού, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ήπιαν νερό. Ωστόσο, οι μικροοργανισμοί που προκαλούν ασθένειες και διαδίδονται από την πλημμύρα δεν παράγουν συνήθως ισχυρή γεύση. Νερό με επιβλαβείς μικροοργανισμούς που έχει προσληφθεί ακόμη και σε μικρές ποσότητες, μπορεί να προκαλέσει ασθένειες όπως χρόνια διάρροια, χολέρα και σοβαρές λοιμώξεις. Είναι άμεση απειλή για τη ζωή και ίσως προξένησε σοβαρά προβλήματα υγείας σε όσους επέζησαν.Η χρήση μολυσμένου νερού για τον καθαρισμό μικρών και ανοιχτών πληγών επίσης πρέπει να προκάλεσε σοβαρές λοιμώξεις.
Τα πηγάδια για να υποχωρήσει μεγάλο μέρος της αυξημένης αλατότητας τους έπρεπε να καθαριστούν σωστά και να ξαναγεμίσουν με καθαρό βρόχινο νερό τον υδροφόρο ορίζοντα. Τα ρηχά πηγάδια επηρεάστηκαν περισσότερο από τα βαθύτερα λόγω της υψηλότερης φόρτωσης αλμυρού νερού στο ανώτερο στρώμα του εδάφους. Αν και η ανάκτηση των ρηχών κοιλοτήτων μπορεί να ήταν βραδύτερη από αυτή των βαθύτερων, η αλατότητα των ρηχών πηγαδιών πρέπει να μειώθηκε με την πάροδο του χρόνου. Ομως, πρέπει να πέρασαν αρκετά χρόνια για να επανέλθουν οι υδροφόροι ορίζοντες του νησιού στην προσεισμική κατάσταση.
Κατά τη διάρκεια της ανάκαμψης, οι κάτοικοι πρέπει να έδωσαν προτεραιότητα στην εξασφάλιση καθαρού πόσιμου ύδατος και στα τρόφιμα ιδίως για τους τραυματίες. Πέρα από την άμεση βοήθεια, το κόστος της ανασυγκρότησης αποτέλεσε μακροπρόθεσμο βάρος. Η εξωτερική βοήθεια μάλλον ήταν ελάχιστη. Το συμβάν έπληξε αρκετά κατοικημένα νησιά και πολλές σημαντικές πόλεις της Χερσονήσου της Αλικαρνασσού μία χρονική περίοδο που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αντιμετώπιζε μεγάλα προβλήματα. Οι υποδομές έπρεπε να επισκευαστούν πριν από την ανάκαμψη της οικονομίας της περιοχής και αυτό έγινε ως επι το πλείστον από ίδιες δυνάμεις.

Ηταν το μεγαλύτερο γνωστό τσουνάμι που έπληξε τον Κεραμεικό Κόλπο τα τελευταία 1500 χρόνια. Ακολούθησε ο μέγιστος σεισμός του 1493 μ.Χ, πάλι από το Ρήγμα Κω, που έδωσε τσουνάμι και προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στην πόλη αλλά σε καμία περίπτωση δεν είχε, σε ισχύ και μέγεθος τα χαρακτηριστικά που μας περιέγραψε ο Αγαθίας.
Γεγονότα όπως αυτό παρατηρούνται κάθε 900-1000 χρόνια. Ωστόσο, εκτός από τοπικά υπάρχουν και απομακρυσμένα τσουνάμι που μπορούν να κάνουν μεγάλες ζημιές. Οι τοπικές κοινωνίες πρέπει πάντα να είναι έτοιμες, να μην επαναπαύονται και εφησυχάζουν, καθώς τέτοια φαινόμενα είναι βέβαιο ότι θα επαναληφθούν σε ανύποπτο χρόνο, χωρίς καμία προειδοποίηση.

Γεωδίφης

Πηγές

1.Ιστορίαι -Αγαθία Σχολαστικού
2.Κώια-Ι.Ζαρράφτης,1921
3.Scavi e ricerche a Coo[1935-1943]-L.Morricone
4.Η Κάλυμνα της ιστορίας- Γιώργης Ν. Κουκούλης
5.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου,1990
6.Η αρχιτεκτονική γλυπτική της Κω κατά την παλαιοχριστιανικη περιοδο [4-7 αι.]- Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά,2008
7.Γεωλογικός Χάρτης Κω-ΙΓΜΕ
8.Σεισμοί της Ελλάδας-Β.Παπαζάχος
9.Ετοιμότητα σώζει ζωές-Γεωδίφης, 2011
10.USGS,Γεωλογικό Ινστιτούτο ΗΠΑ