Διαβάστε στο Α’ μέρος: Πώς οριζόταν η οικονομική συνεργασία με τους κατακτητές; – Πολιτικοί μηχανικοί, εργολάβοι, έμποροι, βιομήχανοι και βιοτέχνες, συνεργάτες των Αρχών Κατοχής – Οι μαυραγορίτες – Οι επενδύσεις των «ματωμένων» χρημάτων σε ακίνητα
Οι οικονομικές σχέσεις Ελλάδας και Γερμανίας πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο
Η οικονομική, όπως και κάθε άλλου είδους συνεργασία με τους κατακτητές εμφανίστηκε σε όλες τις κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες. Στην ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια η κατοχή αυτή ήταν πιο σκληρή σε σχέση με τις υπόλοιπες κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες, κάτι που οφείλεται στις προτεραιότητες του γεωστρατηγικού σχεδιασμού των Ναζί.
Η Ελλάδα, με εξαίρεση την Κρήτη λόγω γεωγραφικής θέσης, αποτελούσε κατάκτηση δευτερεύουσας σημασίας. Πάντως οι οικονομικές σχέσεις Ελλάδας – Γερμανίας ήταν ανεπτυγμένες από τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Μάλιστα, η Γερμανία εκμεταλλευόμενη τη συμφωνία εμπορικών συμψηφισμών (κλίρινγκ), που είχε υπογραφεί το 1932, πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ενίσχυσε την οικονομική της παρουσία στην Ελλάδα, εισάγοντας αγροτικά προϊόντα από τη χώρα μας (κυρίως καπνό) και εξάγοντας βιομηχανικά προϊόντα, κυρίως οπλικά συστήματα στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά τη συμφωνία του Ιωάννη Μεταξά με τους Ναζί το καλοκαίρι του 1936. Κεντρικό ρόλο σε αυτό το σχέδιο έπαιξε ο Πρόδρομος Μποδοσάκης Αθανασιάδης που είχε συγκεντρώσει στα χέρια του το σύνολο σχεδόν της ελληνικής πολεμικής βιομηχανίας και είχε αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με τις μεγάλες γερμανικές εταιρείες του κλάδου. Θυμίζουμε, ότι κορυφαία εταιρεία κατασκευής πολεμικού εξοπλισμού για τις γερμανικές ένοπλες δυνάμεις, ήδη από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν η Krupp.
Σε διδακτορική διατριβή του (2014), με θέμα «Οικονομία και πολιτική στην Ελλάδα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου», ο Βασίλειος Μανουσάκης αναφέρει ότι το 1938, το 38,5% των ελληνικών εξαγωγών είχαν ως προορισμό τη Γερμανία, ενώ το 29% των εισαγωγών της χώρας μας προερχόταν από αυτή. Πριν τον Β’ ΠΠ συνεπώς είχαν αναπτυχθεί στενές οικονομικές σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Γερμανίας. Μετά το 1941, αρκετοί από τους Έλληνες που συνεργάζονταν προπολεμικά με τη Γερμανία συνέχισαν τις οικονομικές συναλλαγές με τους Ναζί. Ιδιαίτερα, εμπορικοί αντιπρόσωποι γερμανικών εταιρειών στην Ελλάδα συνέχισαν στα χρόνια της Κατοχής, την αγαστή προπολεμική οικονομική συνεργασία τους… Πώς όμως μπορεί να οριστεί η «οικονομική συνεργασία» αναρωτάται εύλογα ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης;
Σύμφωνα με τη συντακτική πράξη υπ’ αριθμ. 6, άρθρο 1, εδάφιο ια’, που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 12/20 Ιανουαρίου 1945 τεύχος Α’, «Περί κυρώσεων κατά των συνεργασθέντων μετά του εχθρού», ως οικονομικοί συνεργάτες διώκονταν όσοι «εκμεταλλευθέντες την μετά του εχθρού οικονομικήν αυτών συνεργασίαν προκάλεσαν ζημίας εις τον Ελληνικόν Λαόν ή Έλληνας Πολίτας ή υπεβοήθησαν οπωσδήποτε (με κάθε τρόπο ενν. εδώ) την πολεμικήν του εχθρού προσπάθειαν ή απεκόμισαν ασυνήθιστα οικονομικά ωφελήματα».
Όσο για τα κριτήρια με τα οποία καταδικάζονταν κάποιοι από τα Ειδικά Δικαστήρια ήταν ο πλουτισμός των συνεργατών των Γερμανών με αγορά ακινήτων και πολυτελή διαβίωση και η άσκηση βίας και πιέσεων στους εργαζόμενους τους για επιτάχυνση και αύξηση της παραγωγής. Προφανώς, σε αυτή την κατηγορία δεν ανήκαν ο ιδιοκτήτης ενός εστιατορίου όπου έτρωγαν οι Ναζί ή ενός κινηματογράφου ή άλλου χώρου όπου ψυχαγωγούνταν.
Έτσι, οι βασικοί κατηγορούμενοι ως συνεργάτες των Ναζί ήταν πολιτικοί μηχανικοί και εργολάβοι που ανέλαβαν κατασκευαστικά έργα για τους κατακτητές, έμποροι και προμηθευτές που τροφοδοτούσαν τους κατακτητές με διάφορα είδη και τέλος, βιομήχανοι και βιοτέχνες οι παραγωγικές μονάδες των οποίων επιτάχθηκαν από τους κατακτητές ή ανέλαβαν την εκτέλεση συμβολαίων για λογαριασμό τους.
Πολιτικοί μηχανικοί και εργολάβοι – Συνεργασίες με τους κατακτητές
Η Ελλάδα αποτελούσε βασική οδό τροφοδοσίας των γερμανικών στρατευμάτων στη Βόρεια Αφρική. Έπρεπε λοιπόν να ανακατασκευαστούν οι κατεστραμμένες από τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο υποδομές, να βελτιωθούν οι ήδη υπάρχουσες και να κατασκευαστούν νέες, να γίνουν οχυρωματικά έργα κ.ά. Η κυβέρνηση Τσολάκογλου με νομοθετικό διάταγμα τον Ιούνιο του 1941 ενέκρινε την προκαταβολή ποσού 18.470.840 δραχμών για οδικά έργα που εκτελούσαν για λογαριασμό των Ναζί, στις εταιρείες «ΕΡΘΑ Μύλλερ και Σία», «Κύκλωψ» κ.ά.
Στο άρθρο 3, το σχετικό Διάταγμα όριζε ότι αυτού του είδους οι πληρωμές «εξαιρούνται πάσης κρατήσεως ή φορολογίας». Ως την 1η Απριλίου 1943, στα μητρώα της Επιτροπής Ελέγχου Προμηθειών Αρχών Κατοχής ήταν εγγεγραμμένοι 750 εργολάβοι στην Αθήνα και 170 εργολάβοι και προμηθευτές στον Πειραιά. Ως τα τέλη Ιουνίου 1944 πληρώθηκαν για έργα που έγιναν απευθείας, χωρίς διαγωνισμό από τις Αρχές Κατοχής, 2.000 προμηθευτές και εργολάβοι.
Υπήρχαν βέβαια και τα πρόσωπα σε θέσεις κλειδιά, που κανόνιζαν τις σχετικές αναθέσεις έργων. Ένας από αυτούς ήταν ο πολιτικός μηχανικός Παναγιώτης Ξανθόπουλος, που είχε σπουδάσει στη Γερμανία στις αρχές της δεκαετίας του 1930, είχε παντρευτεί Γερμανίδα, μιλούσε άπταιστα Γερμανικά και, σύμφωνα με φήμες ήταν μέλος της Οργάνωσης Todt (Tot). Επρόκειτο ουσιαστικά για μια εταιρεία με επικεφαλής τον Υπουργό Εξοπλισμού και Πολέμου των Ναζί Fritz Todt που εκτελούσε οχυρωματικά έργα και κατασκεύαζε δρόμους στην κατεχόμενη Ευρώπη. Ο Ξανθόπουλος φαίνεται ότι πριν τον Β’ ΠΠ ήταν ενταγμένος στα γερμανικά δίκτυα κατασκοπείας. Μάλιστα φέρεται να συμμετείχε, σύμφωνα με μάρτυρες σε μεταπολεμικές δίκες, στην απόπειρα ανατίναξης του βρετανικού πλοίου «ΣΑΜΙΡ» στο λιμάνι του Πειραιά τον Αύγουστο του 1940. Γι’ αυτό, το καθεστώς Μεταξά τον εξόρισε στην Ικαρία. Ωστόσο, στα χρόνια της Κατοχής, ο Ξανθόπουλος βρέθηκε προϊστάμενος στις τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου Πειραιά και, φυσικά, ανέλαβε σύνδεσμος μεταξύ του Γερμανικού Φρουραρχείου Πειραιά και του Δήμου Πειραιά.
Σταδιακά ήρθε σε επαφή με τη γερμανική υπηρεσία που εγκαταστάθηκε στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων υπό τον Ταγματάρχη Ζελ. Σύμφωνα με τον Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου, ο Ξανθόπουλος υπέδειξε στον Ζελ την Ανώνυμη Εργοληπτική Εταιρεία Θαλασσίων και Υδραυλικών Έργων «ΕΡΘΑ», τη Γενική Εταιρεία Τεχνικών Εκτελέσεων «ΓΕΤΕ», την Ανώνυμη Οικοδομική Εταιρεία «ΤΕΚΤΩΝ», την εταιρεία «Μιχαήλ Αβέρωφ και Σία» και την εταιρεία «ΕΡΓΩΝ» ως τις κατάλληλες εταιρείες που θα μπορούσαν να αναλάβουν τεχνικά έργα για λογαριασμό των Γερμανών. Σταδιακά, ο Ξανθόπουλος επέκτεινε τη δράση του σε όλη την Ελλάδα και έπαιξε σημαντικό ρόλο σε κάθε είδους δραστηριότητα των Ναζί: έργα οδοποιίας στον άξονα Αθήνα-Θεσσαλονίκη-Ελληνοβουλγαρικά σύνορα, κατεδάφιση σπιτιών στο Ελληνικό (τότε Χασάνι), για την επέκταση του αεροδιαδρόμου, συμμετοχή στην κατασκευή τσιμεντόπλοιων στο Πέραμα, έργα στη Λαμία και το αεροδρόμιο της Τανάγρας. Ο Ξανθόπουλος έφτασε στο σημείο να συστήσει εταιρεία που έκανε παράνομη υλοτομία σε δάση της Μακεδονίας!
Μετά τον Β’ ΠΠ καταδικάστηκε ερήμην σε ισόβια, σε δύο δίκες. Τελικά, τον Μάιο του 1947 παρουσιάστηκε στην τρίτη δίκη και «έπεσε στα μαλακά», καθώς τιμωρήθηκε μόνο με ποινή φυλάκισης τριών ετών! Επίσης διατάχθηκε η άρση της συντηρητικής κατάσχεσης της περιουσίας του και του επιστράφηκαν τα ακίνητα που είχε κατασχέσει το Κράτος! Τιμωρήθηκε ακόμα, με ποινή ισόβιας στέρησης των πολιτικών του δικαιωμάτων, τα οποία όμως «ανέκτησε» τον Μάρτιο του 1951. Από τότε, ο Ξανθόπουλος δεν είχε πλέον τίποτα απολύτως σε βάρος του…Μια σχετική με την υπόθεση Ξανθόπουλου δίκη, που αφορούσε κατασκευαστικά έργα αφορούσε οκτώ κατηγορούμενους από τη μεγαλοαστική τάξη της Αθήνας και έμεινε γνωστή ως «δίκη του Κολωνακίου», γιατί οι επτά από τους οκτώ κατηγορούμενους έμεναν στο Κολωνάκι. Την 1η Σεπτεμβρίου 1945 ξεκίνησε στο Ειδικό Δικαστήριο Αθηνών η δίκη επτά πολιτικών μηχανικών και ενός βιομηχάνου. Πιο ηχηρό όνομα, αυτό του Μιχαήλ Αβέρωφ, αδελφού του Ευάγγελου Αβέρωφ. Σύμφωνα με τον «Ριζοσπάστη» της 5ης Ιουλίου 1945 από την υπόθεση αυτή, οι παρεμβάσεις του Γενικού Επιτρόπου Χ. Τσιαμπάση προκάλεσαν στη διάρκεια της προανάκρισης την παραίτηση ενός ανακριτή και την απομάκρυνση ενός άλλου. Ο Μ. Χαραλαμπίδης αναφέρει τα επώνυμα των μαρτύρων κατηγορίας μόνο με το αρχικό τους γράμμα (Κωνσταντίνος Λ., Αχιλλέας Κ. κ.λπ).
Παρά το βαρύ κατηγορητήριο, ο Μιχαήλ Αβέρωφ αθωώθηκε καθώς παρουσίασε στο Ειδικό Δικαστήριο τρία έγγραφα βρετανικών στρατιωτικών και διπλωματικών Αρχών τα οποία πιστοποιούσαν ότι δρούσε για λογαριασμό του «Συμμαχικού αγώνα» και ότι ανέλαβε την εκτέλεση των έργων μετά από έγκριση των «Συμμαχικών Αρχών» με στόχο «την οργάνωσιν κατασκοπείας και σαμποτάζ κατά του εχθρού». Τελικά το Ειδικό Δικαστήριο δέχτηκε ότι ο Μ. Αβέρωφ εκτέλεσε και υλοποίησε τα έργα του κατηγορητηρίου «τα οποία ασφαλώς απέβησαν και προς όφελος των Αρχών Κατοχής», αλλά τον αθώωσε καθώς τα πραγματοποίησε υπέρ του «Συμμαχικού Αγώνα».
Έξι ακόμα συγκατηγορούμενοί του αθωώθηκαν, ενώ ένας μόνο τιμωρήθηκε με ποινή φυλάκισης 4 ετών, αλλά αποφυλακίστηκε σε έναν χρόνο…Είναι χαρακτηριστικό, ότι ένας από τους κατηγορουμένους, ο Ζαχαρίας Αργυρόπουλος είχε αγοράσει δύο διώροφες κατοικίες στο Παγκράτι, το 50% ενός οικοπέδου ενός στρέμματος στην οδό Στησιχόρου, πίσω από το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο, το 24% κατοικίας στο Κολωνάκι, στην οδό Πλουτάρχου και ένα «γήπεδο» 812 τ.μ. στην οδό Ναυπλίου στην Ακαδημία Πλάτωνος. Το ίδιο έκαναν και άλλοι από τους κατηγορουμένους, αλλά το Ειδικό Δικαστήριο δεν ασχολήθηκε με το θέμα, όπως φαίνεται…
Στον Πειραιά, σύμφωνα με έγγραφο της Επιτροπής Ελέγχου Προμηθειών Αρχών Κατοχής Πειραιώς από 6/8/1941 έως 1/12/1942 εκτελέστηκαν έργα στα οποία συμμετείχαν 62 πολιτικοί μηχανικοί, εργολάβοι, αρχιτέκτονες και τοπογράφοι. Στο παραπάνω χρονικό διάστημα επισκευάστηκαν «μερικώς ή ολικώς» 514 οικήματα με συνολική δαπάνη 1.129.430.612 δραχμές. Οι ανακριτές που ανέλαβαν την υπόθεση κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι 62 που προαναφέραμε δεν έπρεπε να παραπεμφθούν σε δίκη γιατί τα έργα που έγιναν στον Πειραιά για λογαριασμό των κατακτητών ήταν μικρής αξίας, συνεπώς δεν βοήθησαν το έργο των κατακτητών και δεν έβλαψαν τον ελληνικό λαό.
Αντίθετα, το ΔΣ της Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας «ΤΕΚΤΩΝ» και ο Διευθύνων Σύμβουλός της δικάστηκαν για μια σειρά από έργα που κατασκεύασαν για λογαριασμό των κατακτητών. Ο «ΤΕΚΤΩΝ» είχε ιδρυθεί το 1920 με την έμπρακτη στήριξη του τότε Διοικητή της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας Αλέξανδρου Διομήδη και του Συνδιοικητή της Ιωάννη Δροσόπουλου. Πρόεδρος του ΔΣ της Εταιρείας ήταν ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου (πέθανε το 1939). Το 1942 πέθανε και η Γερμανίδα σύζυγός του Auguste Blume. Σύμφωνα με όσα γράφει ο Μ. Χαραλαμπίδης σε υποσημείωση του βιβλίου του (σελ. 111), ο Διευθύνων Σύμβουλος της Εταιρείας καταδικάστηκε για κάποια από τα έργα που είχε εκτελέσει η εταιρεία επί Κατοχής και αθωώθηκε για άλλα.
Ο κύριος Χαραλαμπίδης δεν αναφέρει το όνομά του. Πάντως, Γενικός Διευθυντής του «Τέκτονα» τότε ήταν ο πολιτικός μηχανικός Γεώργιος Φ. Ζωιόπουλος, αρχικά Συνδιευθυντής της εταιρείας. Περίεργο είναι το γεγονός, ότι η Εθνική Τράπεζα, από τους βασικούς μετόχους της εταιρείας απέσυρε όλες τις μετοχές της από αυτήν μεταξύ 1943-1944. Να σημειώσουμε ότι ο «ΤΕΚΤΩΝ» διαλύθηκε το 1946 και δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τυχόν εταιρεία που είχε το ίδιο όνομα τα επόμενα χρόνια.
Οι έμποροι προμηθευτές του στρατού Κατοχής
Εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες, Γερμανοί και Ιταλοί, στην Ελλάδα χρειάζονταν φυσικά πολλούς τόνους τροφίμων. Από το ξεκίνημά της η συνεργασία των Αρχών Κατοχής με τους Έλληνες εμπόρους και προμηθευτές χαρακτηρίστηκε από κατάφωρη παραβίαση της ελληνικής νομοθεσίας. Εξασφαλίζονταν έτσι εύκολα κέρδη για τους Έλληνες εμπόρους αλλά και για τους Γερμανούς και Ιταλούς αξιωματικούς που συναλλάσσονταν μαζί τους. Όταν όμως οι (και πανούργοι…) Έλληνες έμποροι άρχισαν να εξαπατούν ακόμα και τους Γερμανούς, αυτοί, τον Αύγουστο του 1941 ακύρωσαν όλες τις εντολές και πιστοποιήσεις που είχαν δοθεί σε εμπόρους και θέσπισαν αυστηρότερους κανόνες στην αγοραπωλησία αγαθών. Και στον τομέα «τρόφιμα» όμως η κυβέρνηση Τσολάκογλου θέσπισε απαλλαγές, φορολογικές και άλλες για τους προμηθευτές.
Ο κατοχικός λιμός έχει συνδυαστεί σε μεγάλο βαθμό με τη στέρηση λαδιού. Η κυβέρνηση Τσολάκογλου αδυνατούσε να ελέγξει την κατάσταση και μια χώρα γεμάτη ελαιόδεντρα έφτασε να μην έχει λάδι! Οι μαυραγορίτες αγόραζαν και αποθήκευαν τεράστιες ποσότητες λαδιού με σκοπό να εκτινάξουν την τιμή του στα ύψη και να αποκομίσουν μεγάλα κέρδη. Παράλληλα, οι Έλληνες προμηθευτές που συγκέντρωναν τμήμα της παραγωγής, το πουλούσαν σε Γερμανούς και Ιταλούς κατακτητές. Μέρος του κατέληγε στη Γερμανία!
Ένα από τα κυκλώματα που οδηγήθηκαν στο Ειδικό Δικαστήριο είχε επικεφαλής τον Νικόλαο Τερζόγλου και δρούσε κυρίως σε Κρήτη και Λέσβο. Ο Κρητικός έμπορος Γρηγόριος Δασκαλογρηγοράκης είπε στη δίκη, ότι το κύκλωμα του πλήρωνε 42 δραχμές την οκά(μία οκά, μονάδα μέτρησης βάρους στη χώρα μας ως τις 31/3/1959 ισοδυναμούσε με 1.282 γραμμάρια) το λάδι και το πουλούσε 310 δραχμές την οκά στην Αθήνα! Το Δικαστήριο έδειξε και πάλι επιείκεια. Από τους 20 κατηγορουμένους, οι 14 αθωώθηκαν (!), 5 καταδικάστηκαν σε ποινές από 7 μήνες ως 2 χρόνια και ο Τερζόγλου, ερήμην, σε 15 χρόνια. Η ιστορία του είναι κωμικοτραγική. Υποτίθεται ότι δεν έλαβε τις κλήσεις για τρεις δίκες που έγιναν ερήμην του(11/1/1946, 8/8/1946 και 29/9/1947), καθώς πήγαιναν σε λάθος διεύθυνση (άλλης ενορίας). Πού κατοικούσε ο Τερζόγλου; Σε κάποιο απομονωμένο ερημητήριο;
Όχι…Στην οδό Μαρασλή, στο Κολωνάκι… Τη μοναδική φορά που έλαβε γνώση, για τη δίκη της 5/3/1946 ισχυρίστηκε ότι είχε σοβαρή καρδιακή πάθηση. Δεν παρουσίασε όμως κάποια ιατρική βεβαίωση, αλλά δύο, προφανώς άσχετους με την Ιατρική μάρτυρες, που βεβαίωσαν στις καταθέσεις τους, τους ισχυρισμούς του Τερζόγλου… Τελικά, ο Τερζόγλου παρουσιάστηκε στη νέα δίκη που έγινε τον Μάρτιο του 1951. Το αδίκημά του (λόγω πενταετίας) είχε παραγραφεί και ο… λαδέμπορας ήταν πλέον και με τον Νόμο ελεύθερος, καθώς είχε καταδικαστεί ερήμην, έλειπε δηλαδή από τη δίκη. Εντυπωσιακό είναι το στοιχείο, ότι τα μέλη του κυκλώματος είτε συνοδεύονταν από ένοπλους Γερμανούς ή Ιταλούς, όταν πήγαιναν να πάρουν το λάδι των παραγωγών ή απειλούσαν τους τελευταίους ότι θα τους κατέδιδαν στους κατακτητές ως «σαμποτέρ».
Τραγικότερο όλων είναι ότι η συγκεκριμένη ομάδα διακίνησε στους κατακτητές 30.000 τόνους λαδιού. Αν το λάδι αυτό είχε διοχετευτεί στην ελληνική αγορά, τα χιλιάδες θύματα του λιμού στην Αθήνα και τις άλλες ελληνικές πόλεις, σίγουρα θα ήταν πολύ λιγότερα…
Καθώς το θέμα του σημερινού άρθρου είναι τεράστιο και θέλοντας να αναφέρουμε όσο το δυνατόν περιπτώσεις σαν τις παραπάνω είναι εφικτό, θα συνεχίσουμε και θα ολοκληρώσουμε το άκρως ενδιαφέρον, ακόμα και σήμερα, αυτό ζήτημα, την ερχόμενη εβδομάδα.
Πηγή: Μενέλαος Χαραλαμπίδης, «ΟΙ ΔΩΣΙΛΟΓΟΙ», Ε’ έκδοση, ΕΚΔΟΣΕΙΣ αλεξάνδρεια, Απρίλιος 2024.
