Ο κρίσιμος ρόλος τους στην διάσωση της Αλβανικής γλώσσας και έθνους – Γιατί σφαγιάστηκαν από τους Οθωμανούς – Η σχέση τους με τους Νεότουρκους – Οι Ελληνες Μπεκτασήδες της Θράκης
Η σέκτα των Μπεκτασήδων (Bektaşi) δερβίσηδων ανήκει στο Σούφι Ισλάμ και αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας του Ισλάμ στη Μέση Ανατολή, τη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περίοδου. Είναι ένα κράμα Μουσουλμανικής πίστης, Χριστιανικού Ορθόδοξου μοναχισμού και Τεκτονικού μυστικιστισμού. Οι πιστοί της αίρεσης είναι μονογαμικοί, τρώνε χοιρινό κρέας και πίνουν αλκοόλ.
Οι Μπεκτασήδες για το Ισλαμ είναι ότι περίπου οι Ιππότες Ναϊτες για τον Χριστιανισμό, δηλαδή ένα αιρετικό, μυστικιστικό τάγμα με κάθετη δομή, ιεραρχεία, με ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής ναούς αλλά και οικονομική δύναμη. Επί αιώνες το τάγμα των Μπεκτασήδων εκμεταλευόταν τα κερδοφόρα ορυχεία αλατιού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μάλιστα το αλάτι από εκείνα τα ορυχεία ονομαζόταν Χατζί Μπεκτάς.
Η αίρεση των φτωχών και των αγροτών
Οι Μπεκτασήδες μαζί με τους Μεβλεβί και τους Νακσμπαντί θεωρούνται ως οι πλέον γνωστές κατευθύνσεις του σουφισμού την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ενώ οι Μεβλεβί και Νακσμπαντί είχαν περισσότερη επιρροή σε αστικές τάξεις τεχνιτών, εμπόρων και ευγενών, οι Μπεκτασί είχαν περισσότερη απήχηση στα φτωχά κοινωνικά στρώματα χωριών και κοινοτήτων της Αυτοκρατορίας τα οποία αποτελούνταν από αγρότες και κτηνοτρόφους.
Οι ιδέες των Μπεκτασήδων συνδέονται με τη φιλελεύθερη σκέψη των φιλοσόφων του 18ου αιώνα στη Γαλλία. Είχαν επαφές με ένα από τα δίκτυα που ανέδειξαν τις ιδέες των φιλοσόφων του 18ου αιώνα, τον ελευθεροτεκτονισμό. Πολλοί ενεργοί πολιτικοί της Κωνσταντινούπολης ήταν συνδεδεμένοι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με τους ελευθεροτέκτονες κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, την περίοδο που καθιερώθηκαν οι γαλλικές και αγγλικές στοές στην Κωνσταντινούπολη. Τα μέλη αυτών των στοών αυξήθηκαν προς το τέλος του 19ου αιώνα και μέσα από αυτές αναδείχθηκε μια ομάδα αντιπάλων του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ (1876-1909) οι γνωστοί μας «Νεότουρκοι».
Ο ιδρυτής και η κοσμοθεωρία του
Ιδρυτής της αίρεσης θεωρείται ο Χατζή Μπεκτάς Βελή, ένας περιπλανώμενος δερβίσης που έζησε τον 13ο αιώνα μ.Χ. Ελάχιστα είναι γνωστά για τη ζωή του. Ορισμένοι μελετητές έχουν μάλιστα υποστηρίξει ότι δεν πρόκειται για υπαρκτό πρόσωπο
Η κοσμοθεωρία που διαμόρφωσε, αντίθετα με ορθόδοξο μουσουλμανικό δόγμα που προωθούσε έναν άκαμπτο και πουριτανικό θρησκευτικό νόμο στον οποίο όλοι όφειλαν να πειθαρχούν τυφλά. Η Αδελφότητα που οραματιζόταν ο Χατζή Μπεκτάς βασιζόταν σε μία αντιιεραρχική αντίληψη της θρησκείας, όπου στο κέντρο θα βρισκόταν ο άνθρωπος.
Όταν ο Άγγλος κλασικιστής Φρέντερικ Γ. Χάσλακ επισκέφθηκε την Τουρκία το 1913 είχε την εντύπωση πως η Τουρκία ήταν σουνιτική. Προς μεγάλη του έκπληξη ανακάλυψε γρήγορα ότι όχι μόνο υπήρχαν πολλοί συνδεδεμένοι με αυτές τις αποκαλούμενες αιρετικές σέκτες, αλλά και ότι αρκετοί ιμάμηδες που λειτουργούσαν σε τζαμιά της επίσημης θρησκείας, τις άλλες μέρες ήταν σαΐκ (σεΐχηδες) σε τεκέδες των δερβίσηδων!
Μυστικισμός
Οι Μπεκτασήδες, ρίζωσαν και αναπτύχθηκαν στα λαϊκά στρώματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στον πυρήνα της ιδεολογίας τους, βρίσκεται το Ισλάμ. Στο βάθος της ιδεολογίας τους, όμως, κρύβονται όλα τα ρεύματα της οθωμανικής ιστορίας, τα ήθη και τα έθιμα που προήλθαν από την εθνική ζωή των διάφορων λαών που ανακατεύτηκαν στις μετατοπίσεις των συνόρων του 13ου αιώνα. Από τούτο το συνονθύλευμα αναπτύχθηκε μια λαϊκή θρησκεία με στόχο της την άμεση επαφή του ανθρώπου με τη γνώση του Θεού.
Οι Μπεκτασήδες δεν έχουν κάποια δημόσια λατρευτική πρακτική. Στην πραγματικότητα, ολόκληρο το τελετουργικό του τάγματος των Μπεκτασήδων είναι καλυμμένο με απόλυτη μυστικότητα, γεγονός που έχει τροφοδοτήσει τους ερευνητές με μεγάλη περιέργεια. Αν μάλιστα προσθέσει κανείς τις πεποιθήσεις τους για την ελευθερία των γυναικών και την κατάργηση του φανατισμού στους θρησκευτικούς ηγέτες, δεν είναι να απορεί κανείς που με επίσημο διάταγμα καταργήθηκαν επίσημα από την τουρκική δημοκρατία εντός των συνόρων του εθνικού κράτους.
Το ιερατείο
Σύμφωνα με τις πηγές τα μέλη του τάγματος χωρίζονται σε έξι κύριες κατηγορίες: Τους Ασίκ, συνδεδεμένα μέλη που δεν έχουν μυηθεί, και τους μουχίμπ, δηλαδή μυημένους Ασίκ που έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν σε ορισμένες τελετουργίες των Μπεκτασήδων.
Κατόπιν έρχονταν οι Ντερβίς (Δερβίσηδες), οι οποίοι δίνουν τον όρκο, αποκτούν ικανότητες στην άσκηση του Δρόμου και έχουν την άδεια να φορούν τελετουργικά ενδύματα και εμβλήματα των Μπεκτασήδων. Ακολουθούν οι Μπαμπά, οι οποίοι κατευθύνουν τον τοπικό τεκκέ και είναι επικεφαλής των τοπικών κοινοτήτων. Ουσιαστικά ασκούν έλεγχο στους Ντερβίς, τους Αχίμπ και τους Ασίκ.
Στα υψηλότερα στρώματα της ιεραρχίας βρίσκονται οι Ντερβίς Μουντζαράντ, οι οποίοι παίρνουν όρκο αγαμίας και μυούνται σε ένα μυστικό τελετουργικό. Ζουν μόνο στους τεκέδες, ξυρίζουν το μουστάκι και τη γενειάδα και φορούν ένα ασημένιο σκουλαρίκι στο δεξί αυτί ως έμβλημα της θέσης τους.
Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκονται οι Καλίφα, ως επικεφαλής των περιφερειακών τεκέδων, ορισμένοι από τον επικεφαλής της έδρας του Ντεντέ-Μπαμπά.
Η πτώση
Το 1789 ανέβηκε στο θρόνο ο Σελίμ ο Γ΄, απόγονος του Μεχμέτ του Β΄. Συναισθανόμενος τον κίνδυνο που απειλούσε για την εξουσία του το ιδιαίτερα συντηρητικό τάγμα των Γενίτσαρων, θεώρησε ότι η επιβίωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν άμεσα εξαρτημένη από την καταστολή τους, όπως και από την καταστολή του τάγματος των Μπεκτασήδων. Λέγεται ότι ο Σελίμ ορκίστηκε να αποκεφαλίσει 70.000 Μπεκτασήδες, και όταν δεν μπόρεσε να βρει τόσους πολλούς για να εκτελέσει, διέταξε να κοπούν τα κεφάλια τους και να μετρούνται, μέχρις ότου συμπληρωθεί ο αριθμός!
Οι Μπεκτασήδες στην Αλβανία
Η ιδεολογία των Μπεκτασήδων πέρασε στην Αλβανία από το νησί της Κέρκυρας από τον Δερβίση Σαρί Σαλτίκ προς το τέλος του δέκατου πέμπτου αιώνα. Ίδρυσε επτά τεκέδες, συμπεριλαμβανομένου ενός στα βουνά πάνω από το Κρουζλ, όπου ο μύθος αναφέρει ότι σκότωσε ένα δράκο. Η σέκτα αυξήθηκε σε όλη τη χώρα, εκτός από στις περιοχές που είχαν ασπαστεί τον Καθολικισμό στο βορρά. Να σημειώσουμε ότι η καταστολή του Μεχμέτ του Β΄ συνδέεται και με το γεγονός ότι ο Αλή Πασάς Τεπελενλής, ο πολέμαρχος της Ηπείρου, άνηκε στην αίρεση των Μπεκτασήδων.
Πολλοί από τους ηγέτες του Αλβανικού εθνικισμού ήταν Μπεκτασήδες, και το τάγμα διαμόρφωσε το «αριστερό» σκέλος του ισλαμικού φάσματος στα Βαλκάνια. Μετά από την καταστροφή των σωμάτων των Γενιτσάρων το 1826, πολλοί Μπαμπά και απλοί Δερβίσηδες Μπεκτασήδες διασκορπίστηκαν σε απομακρυσμένες περιοχές των Βαλκανίων μακριά από το χέρι της οθωμανικής κυβέρνησης. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου -ειδικά μετά την ακύρωση της προγραφής των Μπεκτασήδων το 1860- το τάγμα είχε επεκτείνει αρκετά την παρουσία του στη νότια Αλβανία.
Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, και ειδικά μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-78, ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκονταν σε κατάσταση αποσύνθεσης, εκδηλώθηκε και το αποσχιστικό κίνημα των Αλβανών. Για να ελέγξουν την κατάσταση οι Οθωμανοί επιχείρησαν να επιβάλλουν την Τουρκική γλώσσα στους Αλβανούς όπως και στους Πομάκους.
Αντιδρώντας, οι Αλβανοί σχημάτισαν μυστικές κοινότητες σε γειτονικές βαλκανικές χώρες και ίδρυσαν κρυφά σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης στην Αλβανική γλώσσα. Στη συντήρηση της Αλβανικής γλώσσας συνέβαλε και το τάγμα των Μπεκτασήδων με τη λειτουργία κρυφών σχολείων κατά την ύστερη Τουρκοκρατία. Το 1902, ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ διέταξε το κλείσιμο των σχολείων και την απαγόρευση των βιβλίων στην Αλβανική γλώσσα. Τότε οι τεκέδες των Μπεκτασήδων σχημάτισαν ένα δίκτυο παράνομων σχολείων όπου μορφωμένοι Δερβίσηδες συντηρούσαν τον εθνικό πολιτισμό των Αλβανών.
Το 1922 μια συνέλευση των εκπροσώπων από όλους τους τεκέδες της Αλβανίας διαχώρισε τη σχέση των Μπεκτασήδων με τον Ανώτατο Μπεκτάς, που είχε εγκατασταθεί στη νέα πρωτεύουσα της Άγκυρας, πριν την καταστολή του τάγματος από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Τα Τίρανα έγιναν έδρα του τάγματος και το 1929 αναγνωρίστηκε ως αυτόνομο μουσουλμανικό τάγμα, με νέο καταστατικό.
Στην Ελλάδα
Μοναστήρι (τεκές) των Μπεκτασήδων, με το όνομα Ιρενί Τεκές υπήρχε μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, κοντά στο χωριό Ασπρόγεια Φαρσάλων, στη Θεσσαλία. Σε αυτή μόναζαν Αλβανοί Μπεκτασήδες.
Κοντά στο χωριό Ρούσσα στον Έβρο βρίσκεται ο Τεκές του Σεγίτ Αλή Σουλτάν. 3.500 Ελληνες μουσουλμάνοι ακολουθούν στην Ελλάδα το μυστικιστικό τάγμα. Είναι συγκεντρωμένοι κυρίως σε δέκα χωριά γύρω από τη Ρούσσα, όπου βρίσκεται ο περίφημος τεκές του Σεΐντ Αλί Σουλτάν (Κιζίλ Ντελί). Ο Σεΐντ Αλί Σουλτάν ήρθε στην Θράκη το 1354 και ίδρυσε έξω από τη Ρούσσα τον τεκέ του. Ηταν ο πρώτος εκπρόσωπος του Μπεκτασισμού στα Βαλκάνια και ο τεκές του αποτελεί τον δεύτερο σημαντικότερο ιερό τόπο των Μπεκτασήδων παγκοσμίως, μετά από εκείνον του Χατζή Μπεκτάς Βελί στην Ανατολία.
Η εξωστρέφεια της Έλληνικής κοινότητας ξεκίνησε μόλις πρόσφατα με το πρώτο διεθνές συμπόσιο για τον Αλεβιτισμό – Μπεκτασισμό στην Ελλάδα, με τίτλο «Μπεκτασήδες και Αλεβίτες στα Βαλκάνια και την Ανατολή». Το διοργάνωσε το Ερευνητικό Κέντρο MOHA στο ξενοδοχείο «Ιμαρέτ» στην Καβάλα, που χτίστηκε μεταξύ 1817-1821 και λειτουργούσε ως θρησκευτικό, εκπαιδευτικό και φιλανθρωπικό ίδρυμα. Τα τελευταία χρόνια λειτουργεί ως ξενοδοχείο.
Για τους Έλληνες Αλεβίτες Μπεκτσήδες η θέση της γυναίκας είναι ίση με του άντρα. Πίνουν αλκοόλ, τρώνε χοιρινό και προσεύχονται δίπλα δίπλα άντρες και γυναίκες. Δεν επιτρέπεται η πολυγαμία και οι γυναίκες είναι ελεύθερες να αποφασίσουν ποιον θα παντευτούν.
Στο συμπόσιο, το οποίο διήρκεσε από τις 3 μέχρι τις 5 Νοεμβρίου του 2023, συμμετείχαν Ελληνες και ξένοι καθηγητές, όπως ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, ο οποίος διδάσκει στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, και ο Χιθ Λόρι, καθηγητής Οθωμανικών και Μοντέρνων Τουρκικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, αλλά και μέλη της κοινότητας των Μπεκτασήδων της Θράκης.
O ερευνητής, δημοσιογράφος και συγγραφέας Βαγγέλης Αρεταίος μιλώντας στο ΑΠΕ – ΜΠΕ, με αφορμή το συνέδριο, υπογράμμισε ότι «στόχος αυτής της ιδιαίτερης συνάντησης ανθρώπων ήταν να γίνει ευρύτερα γνωστή η ύπαρξη της κοινότητας, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τον ιδιαίτερο ρόλο που διαδραμάτισαν στην περιοχή».
«Οι Αλεβίτες – Μπεκτασήδες αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας της Θράκης και με ιστορική διάσταση, καθώς βρίσκονται στην περιοχή από τον 14ο αιώνα», υπογραμμίζει ο κ. Αρεταίος και προσθέτει: «αλλά και από ανθρωπολογικής και θρησκειολογικής άποψης η κοινότητα αυτή είναι σημαντική γιατί οι άνθρωποί της διατηρούν παραδόσεις που σε πολλά μέρη τείνουν να χαθούν. Στην Ελλάδα, έχουμε έναν πολύ ζωντανό Αλεβιτισμό, με ανθρώπους που κρατούν ακόμα ζωντανά ήθη, έθιμα, παραδόσεις και πνευματισμό αιώνων που σε άλλες περιοχές των Βαλκανίων, όπου υπάρχουν ανάλογες κοινότητες, κοντεύουν να ατονήσουν ή και να αναδιαμορφωθούν αλλοιώνοντας όμως έτσι την κουλτούρα και την παράδοση».
Οι 3.500 περίπου Αλεβίτες – Μπεκτασήδες μουσουλμάνοι ζουν σήμερα στην ευρύτερη περιοχή της ορεινής Ρούσας, του δήμου Σουφλίου και κατανέμονται σε δέκα μεγάλα χωριά (Γονικό, Μέγα Δέρειο, Μεσημέρι, Πετρόλοφος, Μυρτίσκη, Χλόη, Σιδηρώ, Μικράκιο, Κισσός). «Αυτές οι κοινότητες», υπογραμμίζει ο κ. Αρεταίος, «έχουν μια οργάνωση από τις παλιότερες στο χώρο του Αλεβιτισμού τόσο στην Τουρκία όσο και στη νότιο Βαλκανική. Πρόκειται δηλαδή για διευρυμένες οικογένειες που συγκροτούν μια «οτζάκ» όπως λέγονται στην τουρκική γλώσσα. Σε κάθε ένα από τα χωριά υπάρχουν μια ή δυο μεγάλες οικογένειες και από εκεί και μετά ξεκινάει η διάρθρωση της πυραμίδας. Το κάθε οτζάκ έχει το δικό του χώρο λατρείας (τζεμ-εβί) και υπάρχει ένα συμβούλιο όπου συμμετέχουν όλα τα οτζάκ των χωριών που διαχειρίζεται τα κοινά. Πρόκειται για μια απόλυτα αυθεντική οργάνωση της κοινωνίας, όπου διατηρούν αυτούσια την ιεραρχία της ευρύτερης οικογένειας και που σήμερα δεν συναντάται αλλού σε αυτόν τον βαθμό».
