Η ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΚΩ
Του Θεοδόση Διακογιάννη
(Για την μελέτη αυτή συμβουλεύτηκα κείμενα από τους 10 τόμους του
Emile Littre, και διάφορα έργα του Charles Daremberg)
Η ιατρική σχολή της Κω δεν ήταν η μοναδική ιατρική σχολή στην αρχαία
Ελλάδα. Προϋπήρχαν, η σχολή της Κυρήνης, η σχολή του Κρότωνα, η σχολή
της Ρόδου και η σχολή της Κνίδου. Παράλληλα, από την Αρχαϊκή εποχή
ιδρύθηκαν στην Ελλάδα πολλά Ασκληπιεία προορισμένα για την λατρεία του
θεού Ασκληπιού και για την προσφορά υγείας στους ασθενείς. Συγχρόνως
όμως, στα Ασκληπιεία διδασκόταν και η τέχνη της ιατρικής. Μετά την
ίδρυση της σχολής της Κω υπήρξε ένας ανταγωνισμός μεταξύ των σχολών
της Κω και της Κνίδου. Η σχολή της Κω έφτασε στο σημείο να επισκιάσει
τις άλλες σχολές ακόμα και αυτή της Κνίδου αφού είχε την τύχη να έχει
για αρχηγό τον Ιπποκράτη, ο οποίος κατάφερε με τον καθαρό ιατρικό του
πνεύμα και με βοηθό την παρατήρηση να ανυψώσει το επίπεδο της ιατρικής
και να αποκτήσει πολυάριθμους και καλούς μαθητές. Έτσι η φήμη του
μεγάλου γιατρού σημάδεψε τη φήμη και τη δόξα της Σχολής της Κω.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει τις δύο σχολές που υπήρχαν την εποχή του, τις
σχολές της Κυρήνης και του Κρότωνα, δεν κάνει καμιά αναφορά στις
υπόλοιπες σχολές. Αυτό είναι φυσικό αφού ο Ηρόδοτος έζησε και έγραψε
πριν την εμφάνιση αυτών των σχολών.
Το νησί της Κω που ανήκει στις Σποράδες του Αιγαίου Πελάγου βρισκόταν
σε μικρή απόσταση από τις ακτές της Καρίας, απέναντι από την
Αλικαρνασσό και σχεδόν απέναντι από την πόλη της Κνίδου, και οι δύο
στην ασιατική ήπειρο. Ο Στράβων αποδίδει στην Κω έκταση 550 σταδίων **
(Γεωγραφ. XIV,11) και κάνει αναφορά για το εύφορο έδαφος της και για
τα κρασιά της, τόσο φημισμένα όσο και τα κρασιά της Λέσβου και της
Χίου. Η πόλη της Κω δεν ήταν πολύ μεγάλη αλλά ήταν «τοις καταπλέουσιν
ηδίστη) και πολυπληθέστερη από άλλες πόλεις. Το Ασκληπιείο της ήταν
διάσημο, κτισμένο στο προάστειο της πόλης. Ο περίβολος του ήταν
γεμάτος με αναθήματα και αφιερώματα μεταξύ των οποίων ο Αντίγονος, η
Αναδυομένη Αφροδίτη, και τα δύο, έργα του διάσημου Κώου ζωγράφου
Απελλή. Η εικόνα της Αναδυομένης Αφροδίτης είχε μεταφερθεί στη Ρώμη με
αντάλλαγμα τη διαγραφή των φόρων της Κω που δεν ήταν λιγότεροι από 100
τάλαντα, ποσό σημαντικό για την εποχή. Στην πόρτα του ναού του
Ασκληπιού ήταν χαραγμένη η συνταγή για το περίφημο αντίδοτο του
Εύδεμου για τα δαγκώματα των φιδιών και άλλων άγριων ζώων.
Οι ναοί του Ασκληπιού, που οι πιο γνωστοί ήταν της Επιδαύρου, της
Τρίκκης, και της Κω ήταν χτισμένοι σε τοπία φιλόξενα που προξενούσαν
ευχάριστη διαμονή περιτριγυρισμένα από άλση με κυπαρίσσια και με πηγές
που ανάβλυζε μεταλλικό καθαρό νερό. Ο Γαληνός στο βιβλίο του Hygien
11. 7 επαινεί το κλίμα της Κω ως προνομιούχο με εύκρατο χειμώνα και
καλοκαίρι.
Το Ασκληπιείο της Κω το αγκάλιαζε ένα ιερό άλσος με ψηλά δέντρα για τα
οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ο Ρωμαίος στρατηγός Turulius υπασπιστής
του Αντωνίου, λατόμησε τα δέντρα του ιερού άλσους για να ναυπηγήσει
καράβια με τα οποία θα ενίσχυε τον ρωμαϊκό στόλο[1]. Από μαρτυρίες του
Στράβωνα την εποχή του Αυγούστου και του Τιβέριου, ο ναός του
Ασκληπιού στην Επίδαυρο ήταν πάντα γεμάτος από αρρώστους και υπήρχαν
αναθηματικές πινακίδες στις οποίες χαρασσόταν το είδος των ασθενειών
και το όνομα του ασθενή όπως γινόταν και στην Τρίκκη και στην Κω. Ο
Παυσανίας που επισκέφτηκε την Επίδαυρο το 170 μ.Χ. προχωρεί σε
περισσότερες λεπτομέρειες, μας λέει ότι παλαιότερα υπήρχαν πολυάριθμες
στήλες από τις οποίες εκείνος είδε μόνο έξι, πάνω στις οποίες ήταν
χαραγμένα τα ονόματα των αρρώστων, ανδρών και γυναικών, που ο θεός
είχε θεραπεύσει. Όλα ήταν γραμμένα στην Δωρική γλώσσα. Οι άρρωστοι,
τουλάχιστον στην Επίδαυρο, περνούσαν τη νύχτα στο άβατο ακολουθώντας
τις εντολές του θεού αφού πρώτα έκαναν θυσία και έπιναν ένα ποτό που
θα τους προκαλούσε ύπνο. Οι ιερείς γιατροί ήταν οι λειτουργοί του
θεού[2].
Σχετικά με την Κω, δεν γνωρίζουμε αν οι γιατροί της Σχολής είχαν άμεση
εξάρτηση με το Ασκληπιείο ή λειτουργούσαν εκτός του ιερού. O Emile
Littre δέχεται ότι υπήρχε σχέση Ασκληπιείου-Σχολής αφού οι γιατροί
ήταν σε πολλές περιπτώσεις ιερείς, ακόμα και μόναρχοι, όπως μαρτυρούν
τα νομίσματα της εποχής. Στους πιο παλιούς χρόνους οι Ασκληπιάδες
σχημάτισαν μια ιδιαίτερη κάστα η οποία είχε το αποκλειστικό προνόμιο
της ιατρικής πρακτικής και του ιερατείου του Ασκληπιού. Ασκούσαν την
τέχνη τους με κάποιο μυστικισμό συγκεντρωμένοι γύρο από τον ναό του
θεού. Το άνοιγμα της ιατρικής εκτός οικογένειας έγινε από τον
Ιπποκράτη, αυτόν τον γενναίο μεταρρυθμιστή, που όπως λέει ο Πλάτωνας
στον Πρωταγόρα, δίδασκε την ιατρική σε μαθητές. Αυτό υποδειλώνει και ο
Όρκος. Και ενώ οι προγενέστεροι του Ιπποκράτη γιατροί-ιερείς
περιόριζαν την ιατρική γνώση στον ιερό περίγυρο του ναού και της
οικογένειας αποφεύγοντας να την παραδώσουν στα « βέβηλα χέρια των
χυδαίων»[3], οι Ασκληπιάδες της Κω δίδαξαν την ιατρική με συμβόλαιο
και αμοιβή και σε πρόσωπα που δεν ανήκαν στην οικογένεια.
Στην εποχή που έδρασε ο Ιπποκράτης επισημαίνονται περισσότερες
καινοτομίες. Οι Ασκληπιάδες της Σχολής έπαψαν να είναι εγκλωβισμένοι
στις παλαιές αρχές. Δεν διάλεγαν τους μαθητές τους από το στενό
περιβάλλον της οικογένειας. Ήταν πια η ανάγκη να ικανοποιηθούν οι
διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες του πολιτισμού. Η Σχολή άνοιξε τις αγκάλες
της και σε ξένους, το λέει ο Πλάτωνας, όμως ο θεσμός διατήρησε τον
ιερό του χαρακτήρα όπως διαβάζουμε στον Νόμο. Της μύησης του νέου
μαθητή θα προηγηθεί ένας όρκος στο όνομα του Απόλλωνα του Ασκληπιού
της Υγείας και της Πανάκειας, και καλούσε όλους τους θεούς μάρτυρες.
Δεν έπρεπε να αποκαλύψει ποτέ τα μυστήρια της τέχνης παρά μόνο στα
παιδιά του δασκάλου του και σε εκείνους που θα δεσμευτούν με τον ίδιο
όρκο.
Η Σχολή της Κω ήταν μια ορκισμένη εταιρία η οποία διακρίθηκε για τη
διδασκαλία της μεταξύ των άλλων αντιπάλων σχολών. Πως σχεδιάστηκε και
πως επικράτησε, ο όρκος μας παρέχει πολύτιμες ενδείξεις. Ο όρκος έχει
μεταφραστεί από γιατρούς και φιλολόγους πολλές φορές, με κριτικές που
δεν είναι της ώρας να ασχοληθούμε, μου φαίνεται όμως ότι είναι δυνατό
να καταλήξουμε σε μια άποψη πολύ απλή και φυσική. Ο όρκος περιέχει τη
φράση: «Παραγγελίης τε και ακροήσιος και της λοιπής απάσης μαθήσεως
μετάδοση ποιήσασθαι» κλπ. Αυτές είναι γενικές επαγγελματικές και
ηθικές αρχές. Στην Ιπποκρατική Συλλογή υπάρχει ένα βιβλίο το Περί
Ευσχημοσύνης που ασχολείται με τους γενικούς επιστημονικούς κανόνες,
αναφέρεται στη συμπεριφορά του γιατρού και στην άσκηση της τέχνης του.
Ο Littre και o Daremberg, αυτοί οι δύο μεγάλοι μελετητές του
Ιπποκράτη, συμφωνούν με αυτή την άποψη που είναι εξ ολοκλήρου στο
Ιπποκρατικό πνεύμα για την φροντίδα της αξιοπρέπειας της ιατρικής
τέχνης και του γιατρού. Σε κανένα βιβλίο του ο Ιπποκράτης δεν
παραμέλησε την ηθική πλευρά του γιατρού και της τέχνης. Πρέπει να
παραδεχτούμε ότι η Σχολή της Κω είχε μια ανωτερότητα στα θέματα αυτά
της ηθικής. Σήμερα αναρωτιόμαστε ποιος καθηγητής ενδιαφέρεται να
μεταδώσει στους φοιτητές του τις ηθικές αρχές της Ιπποκρατικής
διδασκαλίας που ήταν τόσο καλά σχεδιασμένη για να εξυψώσει το μυαλό
και την καρδιά των μαθητών;
Θα ασχοληθούμε με μια σειρά από βιβλία της Ιπποκρατικής Συλλογής, τον
Νόμο, τις Παραγγελίες, το περί Ιητρού που ήταν η βάση της προφορικής
διδασκαλίας που οι δάσκαλοι-γιατροί έδιναν στους μαθητές τους για τις
διάφορες βαθμίδες της επιστήμης, είτε σχολιάζοντας ένα βιβλίο είτε
αναπτύσσοντας το δικό τους δόγμα.
Οι Ασκληπιάδες φαίνεται ότι είχαν καθιερώσει, όπως και οι Αιγύπτιοι
ιερείς, κάποια διάκριση μεταξύ των μαθητών τους, όπως και στις σχολές
των φιλοσόφων, μετέδιδαν τις απλές γνώσεις στους μαθητές που δεν είχαν
μυηθεί, ενώ στα βαθύτερα μυστήρια γίνονταν κοινωνοί οι μυημένοι
μαθητές της σχολής. Στον «Νόμο» ο Ιπποκράτης το λέει καθαρά: δεν
επιτρέπεται να μοιράζεται ο μαθητής με τους βέβηλους τα μυστήρια της
τέχνης, θα το κάνει μόνο με τους ορκισμένους μαθητές της σχολής. Αυτές
οι απαγορεύσεις δεν θα είχαν λόγο ύπαρξης αν δεν αναφέρονταν σε μια
σειρά βιβλίων με φιλοσοφικές κατευθύνσεις, όπως το περί Φύσιος
Ανθρώπου, το περί Ιεράς Νόσου, περί Ανέμων υδάτων τόπων και το περί
Αρχαίας Ιητρικής.
Είναι ανάγκη να κατανοήσουμε το συμπλήρωμα της διδασκαλίας της σχολής
το οποίο ήταν καθαρά ιπποκρατική μέθοδος. Ο μαθητής έπρεπε να ασκηθεί
στη γενική πρόγνωση της ασθένειας με την μελέτη των συμπτωμάτων, με τα
στοιχεία της ιατρικής γεωγραφίας και κλιματολογίας και ακόμα από τους
κανόνες της διαιτολογίας, που παρέχει στην ιατρική ένα από τα ισχυρά
μέσα για τη θεραπεία των ασθενών. Και ακόμα με το να μην
πολλαπλασιάζει τον αριθμό των ειδών των ασθενειών όπως έκαναν οι
γιατροί της σχολής της Κνίδου αλλά με το να παρέχει την σύγκριση των
συμπτωμάτων ανάλογα με τις αιτίες τους. Αυτή ήταν η κλινική της σχολής
της Κω.
IΠΠΟΚΡΑΤΙΚΌ IΑΤΡΕΊΟ
Είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε τις συμβουλές του βιβλίου «περί Ιητρού»
για την καταλληλότητά του χρόνου, τη χρήση κάθε μέσου και τη
χρησιμότητα της γνώσης που καταγράφεται στα βιβλία. Αυτή η συμβουλή
επαναλαμβάνεται συχνά στα γραπτά του Ιπποκράτη. Διαβάζουμε στο περί
Άρθρων: «Δεν αρκεί να γνωρίζεις την ιατρική θεωρητικά, είναι
απαραίτητο να εξασκηθείς στην τέχνη με την πράξη.
Το ιατρείο ήταν ένας χώρος όπου ο γιατρός εξέταζε και θεράπευε τους
αρρώστους. Ο γιατρός είχε στη διάθεση του μια συσκευή που
χρησιμοποιούσε για τα κατάγματα και τα εξαρθρώματα, τα χειρουργικά
εργαλεία, τους επιδέσμους, διάφορα υλικά για την Παρασκευή των
φαρμάκων. Οι μαθητές παρακολουθούσαν εκεί τα μαθήματα κάτω από το
άγρυπνο μάτι του δασκάλου. Εκπαιδεύονταν στην παρασκευή των φαρμάκων
στην εφαρμογή των επιδέσμων στις θεραπευτικές ασκήσεις όπως
αναφέρονται στο σύγγραμμα «Μοχλικός».
Για το θέμα της ανατομίας ο Γαληνός αναφέρει ότι οι αρχαίοι
Ασκληπιάδες δεν είχαν γράψει τίποτα για την ανατομία. Αιτία ήταν η
θρησκευτική απαγόρευση της τομής του ανθρωπίνου σώματος ακόμα και
νεκρού. Έκαναν όμως τομές σε σφαγμένα ζώα και είχαν γνώσεις για
διάφορα σημεία των κλειδώσεων και της λειτουργίας των μυών. Το πρώτο
βιβλίο για την ανατομία είναι αυτό που μας άφησε ο Διοκλής. Ακολουθούν
οι Αλεξανδρινοί γιατροί οι οποίοι με την άδεια των Πτολεμαίων
μπορούσαν να κάμουν ανατομία όχι μόνο σε νεκρούς αλλά και σε ζωντανούς
ανθρώπους που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο.
Ορισμένοι όμως Ασκληπιάδες είχαν την ευκαιρία να παρατηρήσουν και να
μάθουν, όταν έβρισκαν κόκκαλα στα χωράφια ή όταν σε ένα απομακρυσμένο
μέρος έβρισκαν το πτώμα κάποιου άτυχου ταξιδιώτη που είχε σφαγιαστεί
από αδίστακτους ληστές ή κάποιου στρατιώτη που είχε σκοτωθεί σε κάποια
μάχη. Ο Γαληνός μας πληροφορεί ότι είχε δει μερικές φορές, κατά την
υπερχείλιση ενός ποταμού ένα πτώμα που παρασύρθηκε μακριά σε μια
κατάσταση που ήταν ευκολοπαρατήρητα τα οστά και οι αρθρώσεις. Ο
Ιπποκράτης στο βιβλίο του περί άρθρων φαίνεται ότι είχε αρκετές
γνώσεις σχετικά με τα οστά και τις αρθρώσεις, και αυτός είναι ο λόγος
που κάνει τον Emile Littre να βεβαιώνει ότι ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος
που αναφέρεται στην ανατομία. Ο Γαληνός έγραψε ένα έργο σε 6 βιβλία
για την ανατομία του Ιπποκράτη. Είναι λυπηρό που το έργο αυτό χάθηκε,
από το οποίο θα μαθαίναμε πολλά πράγματα που μας είναι άγνωστα.
Οι Ασκληπιάδες γνώριζαν τη θέση των οστών και των αρθρώσεων,
διαφορετικά δε θα μπορούσαν να τα θεραπεύσουν, και δεν αγνοούσαν την
θέση των σημαντικών αγγείων. Ήξεραν που βρίσκονταν οι φλέβες και οι
αρτηρίες και ήταν καλά ενημερωμένοι για τη θέση των βαθύτερων αγγείων
για να μην προξενούν απώλεια αίματος όταν έκαναν τομές ή
ακρωτηριασμούς. Ακόμα πρέπει να γνώριζαν που υπάρχουν οι τένοντες, οι
σύνδεσμοι και κάποια σημαντικά νεύρα.
Ο ιδρυτής της Σχολής της Κω άσκησε μεγάλη επιρροή και ανέδειξε τη
σχολή του με την προσωπικότητα του και τη συγγραφική του ικανότητα. Ο
Ιπποκράτης πρόσφερε στους μαθητές του ένα συνδυασμό πολύτιμων
εμπειριών ενός τακτικού κλινικού γιατρού, ενός επιφανούς παρατηρητή
και ενός τέλειου θεραπευτή. Έπαιξε έξοχα τον ρόλο ενός ηγέτη-αγωνιστή.
Χρησιμοποίησε τη μεγάλη δύναμη του συλλογισμού για να κάμει τις ιδέες
του να θριαμβεύσουν. Η Σχολή του πήρε από τον ίδιο την ηθική τάση που
πέτυχε να μεταδώσει στους μαθητές και αυτός είναι ο λόγος της
διάκρισης της από τις άλλες σχολές. Ο Όρκος του Ιπποκράτη είναι ο
ηθικός κώδικας των γιατρών με διαχρονική δύναμη μέσα στους αιώνες που
κατευθύνει τα πεπρωμένα της ιατρικής.
Ο Ιπποκράτης με την παρατήρηση και τη λογική δημιούργησε την τέχνη της
πρόγνωσης με τους κανόνες και τις πρακτικές που διευκολύνουν τον
γιατρό να ανιχνεύσει την ασθένεια, όπως περιγράφει στο βιβλίο του
«Προγνωστικόν». Αυτή την προγνωστική τέχνη χρησιμοποίησαν οι γιατροί
μέχρι τον 19ο αιώνα μέχρι την εποχή που ανακαλύφθηκαν οι αιματολογικές
αναλύσεις, η ραδιογραφία, η ακτινογραφία, το καρδιογράφημα η αξονική
τομογραφία και οι άλλες μοντέρνες μέθοδοι διάγνωσης.
Οι μαθητές του Ιπποκράτη κληρονόμησαν από τον μεγάλο τους δάσκαλο μια
αναλυτική πραγματεία για την γενική παθολογία, το βιβλίο των
αφορισμών. Μέσα σ’ αυτό το βιβλίο συναντά κανείς αλήθειες που έχουν
επιβεβαιωθεί επί 25 αιώνες. Οι αφορισμοί περιέχουν τόσες λίγες λέξεις
με τόσες πολλές έννοιες. Μια τεράστια περιουσία γνώσης με πραγματική
αξία. Αυτή η συλλογή διεγείρει τον διαλογισμό και δυναμώνει τη σκέψη.
Λογικό είναι να φανταστούμε ότι οι έξυπνοι μαθητές θα είχαν μεγάλη
ευκολία να κάμουν πρόγνωση της ασθένειας αφού είχαν στη διάθεσή τους
τα κείμενα των Αφορισμών, του Προγνωστικού, του Προρρητικού και των
Κωακών προγνώσεων.
Ο Ιπποκράτης επέβαλε τη διαιτητική. Η δίαιτα κατέχει ως θεραπευτική
μέθοδος την πρώτη θέση στην αρχαία ιατρική. Ο Ιπποκράτης δίδαξε στους
μαθητές του τους κανόνες της μέσα από τα βιβλία , περί τροφής, περί
διαίτης, (τέσσερα βιβλία) περί διαίτης υγιεινής, περί υγρών χρήσεως
και περί διαίτης οξέων.
Για τη Σχολή της Κω ήταν ένα μεγάλο μάθημα να βλέπει τον ηγέτη της να
επιτίθεται με πάθος σε όσους κρατούν την επιστήμη με υποθέσεις, να
αγωνίζεται να αποδείξει ότι η ιατρική κατέχει μια αρχή και μια μέθοδο
από τις οποίες προέκυψαν τόσες ανακαλύψεις στο παρελθόν και τόσες που
θα συμβούν στο μέλλον. Λόγια προφητικά αν υπολογίσει κάποιος την
πρόοδο της επιστήμης σήμερα με την υποστήριξή της τεχνολογίας. Ο
Ιπποκράτης στο πλαίσιο της ιατρικής παρατήρησης που θαυμάζουμε στα
βιβλία των Επιδημιών Ι και ΙΙΙ δεν ασχολείται με τις επιδημίες όπως
εννοούνται σήμερα, αλλά καταγράφει τα ιστορικά των ασθενειών,
μελετώντας την ανάπτυξη, την πρόοδο και την εξέλιξη τους. Αυτός ο
μεγάλος γιατρός δίδαξε την τέχνη της παρατήρησης των ασθενειών που
επικρατούσαν την εποχή του, και την εξέλιξη της κρίσης της ασθένειας.
Τον βλέπουμε ακόμα να ανοίγει στους μαθητές του νέους ορίζοντες με τη
διάσημη πραγματεία του «περί Αέρων Υδάτων Τόπων». Ο Αδαμάντιος Κοραής
μετάφρασε το βιβλίο στη γαλλική γλώσσα σε μια κριτική έκδοση και
αναφέρει (σε μετάφραση) «Αυτό το εκπληκτικό έργο συντέθηκε πριν από
δύο χιλιάδες και πλέον χρόνια, σε μια γωνιά της Ελλάδος, την Κω, από
έναν γιατρό που είχε στερηθεί κάθε βοήθειας που παρέχει η πρόοδος της
επιστήμης και της τεχνικής στους ερευνητές του αιώνα μας. Με οδηγό την
μοναδική ιδιοφυΐα με την οποία τον είχε προικίσει η φύση, ξεκίνησε να
λύσει το πιο ενδιαφέρον πρόβλημα που είχε προταθεί ποτέ». Ο στόχος του
βιβλίου ήταν να τονιστεί η επίδραση του κλίματος στους κατοίκους του
κάθε τόπου. Ο Ιπποκράτης καθιέρωσε μια γενική παθολογική αιτιολογία
και ίδρυσε τις επιστημονικές βάσεις μιας Ιατρικής Γεωγραφίας.
Όλα αυτά που αναφέραμε είναι ένα σύνολο από τίτλους δόξας, όμως αυτό
που τον κατέταξε στον κύκλο των μεγάλων της Ιστορίας είναι αυτό που θα
αναλύσουμε παρακάτω.
Ο Ιπποκράτης είχε μελετήσει την επιστήμη των γιατρών με μεγάλη
διακριτικότητα και με μια πραγματική φιλοσοφική αίσθηση. Υπήρξε
μάρτυρας των λανθασμένων θεωριών που έκαναν οι σοφιστές της ιατρικής.
Το συνετό μυαλό του επαναστάτησε ενάντια σε μια τέτοια κατάσταση η
οποία συνέβαλε στον περίφημο διαχωρισμό ιατρικής και φιλοσοφίας. Ας
πούμε λοιπόν ότι ο Ιπποκράτης καθόρισε τα όρια της ιατρικής και της
φιλοσοφίας. Αρνήθηκε τις ντε φάκτο απόψεις και τις υποθέσεις της
φιλοσοφίας και όρισε την ιατρική ως επιστήμη, διαφορετική από τις
άλλες, ακολουθώντας τη δική του συλλογιστική που συνίσταται σε μια
σοφή ένωση εμπειρίας και παρατήρησης των γεγονότων.
Ο Ιπποκράτης γνώριζε ότι ήταν μόνος σ’ αυτόν τον μονόδρομο της
προόδου, τον οποίο ακολούθησε η φωτεινή ιδιοφυία του. Με τον χρόνο η
δόξα του θα παραμείνει στους αιώνες. Αυτό που οι αρχαίοι ονόμαζαν
ιπποκρατισμό και οι νεότεροι πειραματική μέθοδο, μια ιδέα που φωτίζει
την εμπειρία και τη λογική και διορθώνει τη θεωρία με την πράξη,
αναδεικνύοντας την αξιοπρέπεια της επιστήμης. Έτσι ολοκλήρωσε ειρηνικά
μια επανάσταση που άλλαξε το πρόσωπο της ιατρικής. Αυτή είναι η
επιβλητική μορφή του Ιπποκράτη που δίκαια έχει προκαλέσει τον θαυμασμό
όλων των εποχών.
Προσπαθήσαμε να καταγράψουμε τη σχέση ιατρικής και φιλοσοφίας σύμφωνα
με την ιπποκρατική σκέψη. Αυτό όμως είναι η μια πλευρά της αξίας του.
Θα προσπαθήσουμε να προβάλουμε και την άλλη πλευρά που παραμένει στη
σκιά και δεν έχει ακόμα φωτιστεί.
Ο σοφός Γαληνός μας βεβαιώνει ότι ο Ιπποκράτης ασχολείται αδιάκοπα όχι
μόνο με τον άρρωστο αλλά και με τον γιατρό, τον οποίο θέλει πάντα
άψογο στην άσκηση της τέχνης και πάντα να έχει εκτίμηση και σεβασμό. Η
πρώτη του φροντίδα ήταν για τον άρρωστο και αυτό δίδαξε στους μαθητές
του, να φροντίζουν πάνω απ’ όλα για την αποκατάσταση της υγείας του
ασθενή και την εξάλειψη του πόνου. Είναι τα λόγια ενός δάσκαλου που
αγαπά το επάγγελμα του, που αισθάνεται την ευθύνη γιαυτό που θέλει να
εμπνεύσει στους μαθητές της σχολής του, τα υψηλά συναισθήματα. Είχε
περιγράψει τον κύκλο στον οποίο ήθελε να κινηθεί: «η ιατρική περιέχει
τρεις όρους, την ασθένεια, τον ασθενή και τον γιατρό». Ο γιατρός είναι
ο κάτοχος της τέχνης και ο ασθενής πρέπει να συνεργάζεται με τον
γιατρό για να νικηθεί η αρρώστια.
Ο Emile Littre παρατηρεί ότι είναι χαρακτηριστικό της ιπποκρατικής
ιατρικής το να βλέπεις και να παρατηρείς την λεπτομέρεια την οποία να
αναγάγεις στο όλον. Κατά τον Darenberg αυτό είναι το δόγμα που
ενέπνευσε το βιβλίο «Προγνωστικόν».
Ο Ιπποκράτης γίνεται αμείλικτος κριτής καταδικάζοντας τους
θεατρινισμούς των τσαρλατάνων γιατρών, τη χρήση επιδεικτικών
επιδέσμων, τις πρακτικές που αποσκοπούν στον εντυπωσιασμό του πλήθους,
με ότι έχει σχέση με την υπερβολή. Αυτή η φλογερή πολεμική του
Ιπποκράτη υποδειλώνει το μεγάλο δείγμα ευθύτητας και το υψηλό αίσθημα
αξιοπρέπειας της επιστήμης.
Ο Ιπποκράτης μπόρεσε να πάρει στα χέρια του και να κρατήσει, με σπάνια
επιτυχία, το σκήπτρο της ιατρικής, το ίδιο πέτυχε και η σχολή του, η
σχολή της Κω, κάτω από την επιρροή, που άσκησε αυτός ο μεγάλος
άνθρωπος.
Στην εποχή του Ιπποκράτη, πρέπει να επισημάνουμε αρκετές καινοτομίες.
Οι Ασκληπιάδες ήταν στην κεφαλή της σχολής αλλά και του Ασκληπιείου
της Κω. αλλά δεν παρέμειναν εκεί κλειστοί. δεν επέλεγαν τους μαθητές
τους αποκλειστικά μεταξύ των μελών των οικογενειών τους. Ήταν
απαραίτητο να ικανοποιηθούν οι διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες του
πολιτισμού, έγιναν δεκτοί και ξένοι μαθητές, όπως αναφέρει ο Πλάτωνας
στον Πρωταγόρα του. Αλλά, ενώ εισήγαγαν «βέβηλους», ο θεσμός διατήρησε
τον ιερό του χαρακτήρα, όπως εκφράζεται στο σύγγραμμα του Νόμου. «Τα
ιερά πράγματα δεν πρέπει να αποκαλύπτονται παρά μόνο στους εκλεκτούς.
και δεν επιτρέπεται να τα κοινοποιούμε στους βέβηλους πριν μυηθούν στα
μυστήρια της επιστήμης». Χάρη σε αυτήν την οργάνωση, η ιατρική
θεωρήθηκε τόσο πολύ καιρό το χαρακτηριστικό της οικογένειας των
Ασκληπιαδών. Της μύησης έπρεπε να προηγηθεί ένας πανηγυρικός όρκος με
τον οποίο ο μαθητής ορκιζόταν στο όνομα του Απόλλωνα, του Ασκληπιού,
της Υγιείας και της Πανάκειας, και καλούσε όλους τους θεούς και τις
θεές της αρχαίας θρησκείας σαν μάρτυρες, να μην βεβηλώσουν ποτέ τα
μυστήρια και να τα αποκαλύψουν μόνο στα παιδιά των δασκάλων τους και
σε εκείνους που θα δεσμεύονταν με τον ίδιο όρκο. Ήταν, όπως βλέπουμε,
μια ορκισμένη εταιρεία. Η σχολή της Κω διακρίθηκε για τη διδασκαλία
της μεταξύ όλων των αντιπάλων της.
Σε τι προοριζόταν και πώς σχεδιάστηκε η σχολή; Ο όρκος παρέχει, από
αυτή την άποψη, πολύτιμες ενδείξεις. Έχουν γίνει, είναι αλήθεια,
ορισμένες πολύ αξιόλογες ερμηνείες από ξένους και από δικούς μας
φιλόλογους, Λιπουρλής, Κιαπόκας, που δεν νομίζω ότι χρειάζεται να τις
επαναλάβω.
Για το βιβλίο περί ανέμων υδάτων τόπων, να πώς το εκτιμά ο Κοραής.
«Αυτό το εκπληκτικό έργο συντέθηκε, πριν από δύο χιλιάδες και πλέον
χρόνια, σε μια γωνιά της Ελλάδας, από έναν γιατρό που στερήθηκε κάθε
βοήθεια που παρέχει η πρόοδος της επιστήμης και των τεχνών. σε
παρατηρητές του αιώνα μας. Με οδηγό τη μοναδική ιδιοφυΐα με την οποία
τον είχε προικίσει η φύση, ξεκίνησε να λύσει το πιο ενδιαφέρον
πρόβλημα που είχε προταθεί ποτέ κ.λ.π. Στόχος του βιβλίου ήταν να
χαρακτηριστεί η επίδραση των κλιμάτων στους κατοίκους του τόπου. Ο
Ιπποκράτης καθιέρωσε έτσι μια γενική παθολογική αιτιολογία και ίδρυσε
τις επιστημονικές βάσεις μιας ιατρικής γεωγραφίας. Αυτό είναι σίγουρα
ένα επιβλητικό σύνολο τίτλων προς δόξα. Ωστόσο, αυτό που το κατέταξε
υψηλότερα στην ιστορία είναι αυτό. Είχε μελετήσει την επιστήμη με
μεγάλη διακριτικότητα και με μια πραγματικά φιλοσοφική αίσθηση.
Μάρτυρας των λανθασμένων και ακατάλληλων εφαρμογών που έκαναν οι
σοφιστές της φιλοσοφίας στην ιατρική, το συνετό μυαλό του,
επαναστατημένο ενάντια σε μια τέτοια κατάχρηση, προκάλεσε αυτόν τον
περίφημο χωρισμό φιλοσοφίας -ιατρικής που ο Κέλσος αναφέρει με αυτούς
τους όρους: «Hippocrates Cous, primus quidem ex omnibus memoria
dignis, ab studio sapientiæ discipli nam hanc (medicinam] separavit,
vir arte et facundia insignis.» (L. I.)
Δεν πρέπει να παρεξηγηθεί, το εύρος αυτού του δόγματος. Ας πούμε
λοιπόν ότι ο Ιπποκράτης σημείωσε τα όρια της ιατρικής και της
φιλοσοφίας παραμέρισε τις απόψεις και τις υποθέσεις της δεύτερης και
αποτέλεσε την πρώτη ως επιστήμη διαφορετική από όλες τις άλλες,
έχοντας τη μέθοδό του, που συνίσταται σε μια σοφή ένωση εμπειρίας και
γνώσης, δηλαδή στην αυστηρή παρατήρηση γεγονότων που ερμηνεύονται και
ζωντανεύουν με μια συνετή χρήση συλλογισμού, σαν να είχε προχωρήσει
σε αυτό το μονοπάτι προόδου η τόσο φωτεινά η ιδιοφυΐα του.
Είπαν ότι οι φιλόσοφοι έτρεξαν, και ότι οι Ασκληπιάδες έδρασαν. Οι
μαθητές της σχολής , εμπλουτισμένοι με γνώσεις, στις συναντήσεις
μεταξύ τους, καλλιέργησαν μια από αυτές τις μεγάλες και σημαντικές
ιδέες που τους οδήγησαν να διαφωτίσουν την εμπειρία και τη λογική και
να διορθώσουν τη θεωρία με την πράξη, βάδισαν με πιο σταθερό βήμα στον
δρόμο που μόλις είχε ανοίξει ο Ιπποκράτης ο οποίος ολοκλήρωσε
ειρηνικά μια επανάσταση που άλλαξε το πρόσωπο της ιατρικής. (Κεφ.
LXXIII.)
ΓΙΑ ΤΗΝ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ
Αυτή είναι η επιβλητική φιγούρα του Ιπποκράτη που δικαίως έχει
προκαλέσει τον θαυμασμό όλων των εποχών. Και όμως αυτό δεν είναι το
όλον του Ιπποκράτη. είναι μόνο ένα μέρος του, αν μπορεί κανείς να
μιλήσει έτσι, γιαυτό το ισχυρό πνεύμα, που είχε αγκαλιάσει τη βαρύτητα
της επιστήμης και της τέχνης. Είναι επομένως μόνο η μία πλευρά αυτού
του υπέροχου μοντέλου του οποίου θα ήθελα να επισημάνω την άλλη
πλευρά, που έχει μείνει πάρα πολύ στη σκιά. Ο Ιπποκράτης, στα μάτια
μου, δεν ήταν λιγότερο αξιόλογος ως χειρουργός παρά ως γιατρός.
Οποιοδήποτε ζήτημα υπεροχής, που θα μπορούσε μόνο να παραποιήσει αυτόν
τον παραλληλισμό, πρέπει να απορριφθεί εδώ. «Δεν μπορώ να διαμαρτυρηθώ
πολύ έντονα για τις προκατειλημμένες τάσεις ορισμένων μυαλών που θα
θεωρούσαν στη χειρουργική μόνο το χειροκίνητο μέρος, και που, αν
επικρατούσαν, θα του στερούσαν τα υψηλά πεπρωμένα του, υποβιβάζοντάς
το σε κατάσταση υποδεέστερης τέχνης. Ασφαλώς δεν σκέφτηκε έτσι ο
Ιπποκράτης, και ότι οποιοσδήποτε πεφωτισμένος χειρουργός θα σκεφτεί,
εμποτισμένος με την αξιοπρέπεια της αποστολής του και την έκταση των
καθηκόντων του. Γνωρίζει ότι χρειάζεται, για να ασκήσει καλά την τέχνη
του, να διαθέτει όλες τις ιατρικές γνώσεις που είναι απαραίτητες για
την κατάλληλη θεραπεία των ασθενών του πριν, κατά τη διάρκεια και μετά
την επέμβαση· Με μια λέξη, χρειάζεται να είναι εκπαιδευμένος γιατρός,
διαφορετικά ο ίδιος δεν θα είναι ποτέ τίποτα άλλο παρά ένας ημιτελής
χειρουργός. Ο γιατρός, αντίθετα, δεν είναι, αυστηρά μιλώντας,
υποχρεωμένος να είναι και χειρουργός. μπορεί να ζητήσει τη βοήθειά του
(και είναι στη φυσική τάξη των πραγμάτων) όποτε το απαιτεί η υπόθεση.
(Pétrequin, Mélanges, 1864.) Ο Ιπποκράτης το είχε νιώσει αυτό.
κατάλαβε ότι η ιατρική, στο σύνολό της, είναι συγκρίσιμη με μια
τεράστια και μεγαλειώδη αλυσίδα από την οποία δεν μπορεί κανείς να
διαχωρίσει κανέναν κρίκο χωρίς να σπάσει καθόλου την αρμονία.
. Παρουσίασε επίσης στους μαθητές του το μοντέλο ενός ολοκληρωμένου
τύπου υπό τη διπλή σχέση ιατρικής και χειρουργικής. Θα βρούμε μέσα του
τον επικεφαλής του σχολείου, τον καινοτόμο, τον πολεμιστή. Η μέθοδός
του αποκαλύπτεται με νέο πρίσμα. Η επιχειρηματολογία του, πάντα ζωηρή
και βιαστική, παίρνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, γιατί συχνά μπορεί να
βάλει το δάχτυλό του στα κομμάτια της πεποίθησης.. Η ηθική σφραγίδα
της διδασκαλίας του είναι αποτυπωμένη σε κάθε σελίδα του χειρουργείου
του. «Ο Ιπποκράτης», λέει με σύνεση ο Γαληνός (Comm. IV in Artic. $69·
Bas. gr. σελ. 651), ασχολείται αδιάκοπα όχι μόνο για τον άρρωστο, αλλά
και για τον γιατρό, ώστε να είναι πάντα άψογος στην άσκηση. της τέχνης
του και ότι τυγχάνει εκτίμησης και σεβασμού. Η πρώτη του φροντίδα
είναι για τους άρρωστους: πρώτα δίδαξε στους μαθητές του ότι αυτό που,
σε όλη την άσκηση της τέχνης μας, πρέπει να εκτιμάται πάνω από όλα,
είναι να αποκαταστήσει την υγεία στον ασθενή. » (Άρθρο S 78.) Είναι ο
λόγος ενός δασκάλου που αγαπά το επάγγελμά του, που αισθάνεται την
ευθύνη γι’ αυτό και που θέλει να εμπνεύσει στο σχολείο του αυτά τα
υψηλά συναισθήματα. είχε καθορίσει τέλεια τον κύκλο στον οποίο έπρεπε
να κινηθεί: «Η ιατρική τέχνη αποτελείται από τρεις όρους: η ασθένεια,
ο ασθενής και ο γιατρός. ο γιατρός είναι υπουργός τέχνης. αλλά ο
ασθενής πρέπει να συνεργάζεται με τον γιατρό για την καταπολέμηση της
νόσου. (Epidem. I. I, 5.) Ο Sprengel δείχνει ότι εμπλούτισε τη
χειρουργική με μεγάλο αριθμό νέων παρατηρήσεων και αρκετές επεμβάσεις,
και ότι ήταν αυτός που ήταν ο εφευρέτης της τέχνης για να εφαρμόσει
τους επιδέσμους. Ο Γαληνός αναφέρει (Compos. med. sec. gen. IV, 5) ότι
πριν από αυτόν έγιναν πολλά λάθη στη χρήση των επιδέσμων και ότι ήταν
υπόχρεος για τη μέθοδο που είχε καθορίσει τους κανόνες της απονομής.
Αναγνωρίζουμε το ζήλο του καινοτόμου στις παρακάτω συμβουλές για τη
θεραπεία καταγμάτων που επιπλέκονται από αλλεπάλληλα τραύματα: «Το
βασικό σημείο είναι να ξέρετε πώς να βάζετε έναν επίδεσμο με τη σωστή
σειρά και με το σωστό μέτρο. (Κλάσμα 27 $)$ 7.) Ο Ιπποκράτης δίνει
μεγάλη προσοχή στην πρόγνωση, και αντλεί από αυτήν κανόνες για τη
συμπεριφορά του επιδέξιου άνδρα στη χειρουργική. Στο Les Plies de
tête, $10, συμβουλεύει να εκφωνήσει μια πρώτη κρίση από απόσταση, πριν
νιώσει τον τραυματία. «Ένας στόχος, λέει ο Littré με σύνεση (t. III,
σελ. 176), αναμφίβολα τυχαίος, αλλά σημαντικός, για την πρόγνωση, κατά
τη γνώμη της αρχαίας σχολής του Cos, ήταν να εμπνεύσει τους ασθενείς
με μεγάλη εμπιστοσύνη. στα φώτα του γιατρού ….. Αυτή η παρατήρηση
έχει
για τη γνώση των τραυματικών βλαβών του κρανίου, τόσο
πολλαπλασιασμένες και τόσο σημαντικές για να διακρίνονται καλά για την
ταξινόμηση των ελκών και των αποστημάτων, κ.λπ. Ο Ιπποκράτης δείχνει
τον εαυτό του άκαμπτο λογοκριτή καταδικάζοντας, στην άσκηση της
τέχνης, τους θεατρικούς ελιγμούς, τους πολύ περίτεχνους επιδέσμους,
τις πρακτικές που στοχεύουν στο πλήθος, με μια λέξη, ό,τι, κοντά ή
μακριά, μπορούσε να μυρίζει κραιπάλη. Είχε αφιερώσει στους
τσαρλατάνους στη χειρουργική ένα μίσος που θυμίζει αυτό του Σωκράτη
ενάντια στους σοφιστές στη φιλοσοφία. και έκανε εναντίον τους, στην
ειδικότητά του, έναν πόλεμο όχι λιγότερο άγριο από αυτόν του φιλοσόφου
της Αθήνας στο δικό του· Αυτή η φλογερή πολεμική υποδήλωνε, και από
τις δύο πλευρές, ένα μεγάλο θεμέλιο ευθύτητας και ένα υψηλό αίσθημα
της αξιοπρέπειας των επιστημών. Ο Ιπποκράτης, στο χειρουργείο του, δεν
χάνει ευκαιρία να καταπολεμήσει τον τσαρλατανισμό και δύο άλλες
μάστιγες, που συχνά τον χρησιμεύουν ως πομπή, άγνοια και ρουτίνα. Ο
Ιπποκράτης διέδωσε τη γεύση για χειρουργική επέμβαση. οι μαθητές του
βρέθηκαν σε προνομιακές συνθήκες χειρουργικής εκπαίδευσης. «Οι γιατροί
του αιώνα του, λέει ο Γαληνός (Comm. 22 in Art. I), έμαθαν προσεκτικά
τους κανόνες αυτής της τέχνης, τους οποίους οι δικοί μας παραμελούν ή
δεν μαθαίνουν καθόλου. Μια γρήγορη ανάλυση των κύριων έργων του θα
ολοκληρώσει την εικόνα μας. Το μυθιστόρημα για τον γιατρό και αυτό για
το ιατρείο μαζί σχηματίζουν, με πολύ μεθοδική σειρά, μια αξιοσημείωτη
πραγματεία για αυτό που οι σύγχρονοι ονομάζουν μικροχειρουργικές
επεμβάσεις. Το πρώτο απευθύνεται πάνω απ’ όλα στους μαθητές και το
δεύτερο, στον δάσκαλο ακόμη περισσότερο παρά στους μαθητές. Το
τελευταίο, γέμισε με πλήρη επιτομή της επιμέλειας. είναι δυνατόν να
αναγνωρίσουμε, από τις διδακτικές του ιδιότητες, τον εφευρέτη της
τέχνης των επιδέσμων. Η πραγματεία Περί πληγών και ελκών περιέχει
πολλές σοφές και καλές εντολές για τη θεραπεία των πληγών. Βλέπουμε σε
αυτό το αποτέλεσμα μιας καλά χρησιμοποιημένης εμπειρίας και μιας καλά
διεξαγόμενης πρακτικής. (Littre, Hippocr. VI, 398.) Το βιβλίο Des
plags de téle αποκαλύπτει στον συγγραφέα του έναν επιδέξιο δάσκαλο,
που εκπλήσσει με την οξυδέρκεια του να ωθήσει τη διάγνωση τόσο μακριά.
εντοπισμός της βλάβης και η εγχειρητική τόλμη, ταυτόχρονα που θαυμάζει
κανείς τις προχωρημένες γνώσεις του στην παθολογική ανατομία σχετικά
με τον μηχανισμό της απολέπισης στις νεκρώσεις του εξωτερικού
τραπεζιού του κρανίου. Το μυθιστόρημα Περί αιμορροΐδων και αυτό Περί
συριγγίων, που έχω επισυνάψει στην Ιπποκράτεια συλλογή μέσω νέας
έρευνας, το οποίο ο λόγιος μεταφραστής του Ιπποκράτη είχε την καλοσύνη
να αναφέρει τιμητικά (Littré, t. X, σ. 21), κατηγορεί επίσης έναν
ευφυή και ασκημένο χέρι. Αλλά ειδικά στην πραγματεία Περί καταγμάτων,
σε εκείνη Περί αρθρώσεων και στο Mochlique, που τις συνοψίζει σε μια
περίληψη, οι εξέχουσες ιδιότητες του μεγάλου χειρουργού φαίνονται με
όλο τους το φως. Εκεί βλέπουμε τον επιδέξιο κλινικό, να παλεύει με τις
πιο δύσκολες περιπτώσεις, να ξετυλίγει στα πιο περίπλοκα κατάγματα,
στα πιο δύσκολα εξαρθρήματα, το ουσιαστικό σύμπτωμα, το κύριο στοιχείο
της διαφορικής τοπικής διάγνωσης, κατανοώντας έτσι τις αληθινές
ενδείξεις και θέτει τη βάση για ορθολογική αντιμετώπιση. Εδώ είναι ο
τέλειος δάσκαλος που έχει μεγάλη εκτίμηση για τις μεθόδους και τις
διαδικασίες λειτουργίας και που, καταστρέφοντας με σταθερό χέρι στο
δρόμο του ό,τι η ρουτίνα και ο τσαρλατανισμός έχουν σπείρει με
ψεύτικες διδασκαλίες, αναδομεί την υγιή παρατήρηση, τη μανία με την
ίδια επιτυχία την πολεμική και η πρακτική της τέχνης, προτείνει νέα
όργανα και νέες λειτουργίες. παντού, τέλος, είναι ο συνετός
παρατηρητής και η κυρία του που γνωρίζουν, με άπειρη τέχνη, πώς να
διακρίνουν συγκεκριμένα γεγονότα από τα γενικά γεγονότα, να συνάγουν
τα συμπεράσματα από αυτά, να διατυπώνουν τις αρχές εκτός από τις
υποθέσεις και να καθιερώνουν με μια λέξη επιστήμη συνδυάζοντας τη
φωτισμένη εμπειρία και τη σοφή χρήση του συλλογισμού. Σίγουρα δεν θέλω
να πω ότι ο Hippo Crale ήταν αλάνθαστος: Errare humanum est (Terent.).
– Στις επιταγές του Ιπποκράτη, παρατηρεί με σύνεση Raige-Delorme,
βλέπουμε τα πρώτα γνωρίσματα της πειραματικής μεθόδου. Ήταν πάντα
πιστός σε αυτές τις αιώνιες επιταγές της λογικής; Η δόξα της χάραξης
του αληθινού δρόμου εκείνη την εποχή πρέπει αναμφίβολα να φαίνεται
αρκετά μεγάλη. και, πρέπει να ομολογήσουμε, ο Ιπποκράτης θα είχε
προχωρήσει πολύ πέρα από αυτό που Βλέπουμε ότι ο Ιπποκράτης μπόρεσε να
πάρει στα χέρια του και να κρατήσει με σπάνια ευτυχία τόσο το σκήπτρο
της ιατρικής όσο και αυτό της χειρουργικής. Τέτοια ήταν η σχολή του
Κω: τέτοια ήταν η επιρροή που άσκησε εκεί αυτός ο μεγάλος άνθρωπος.
SIII.
______________________________
[1] Πλίνιος, Φυσική Ιστορία, XI,XXVII “Prefectus M. Antonii, Turullus,
cum apud Coos everso Asculapii buco classem fecisset, eodem postea
loco a militibus Caens saris.
[2] Βλέπε Θεοδόση Διακογιάννη, Ασκληπιός, σελ:116-123
[3] Ο Γαληνός σχολιάζοντας το γεγονός εξηγεί ότι η ιατρική μεταδιδόταν
από πατέρα σε γιό ως οικογενειακό προνόμιο.
