Η αντιμετώπιση των ψυχικά νοσούντων στη νεότερη Ελλάδα – Ο Ζωρζής Δρομοκαΐτης και η σύζυγός του Ταρσή – Η ίδρυση του Δρομοκαΐτειου – Ποιοι «επώνυμοι» Έλληνες νοσηλεύτηκαν σε αυτό;
Τα ψυχικά νοσήματα γνωρίζουν μεγάλη έξαρση τα τελευταία χρόνια, όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και σε όλο τον κόσμο. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως καταφεύγουν σε ειδικούς επιστήμονες, ενώ υπάρχουν εκατομμύρια ακόμα που δεν μπορούν ή δεν θέλουν να κάνουν κάτι τέτοιο.
Ευτυχώς η επιστήμη τα τελευταία χρόνια ειδικά, έχει σημειώσει τεράστια πρόοδο και πολλοί από τους ανθρώπους αυτούς θεραπεύονται ή με την κατάλληλη αγωγή ζουν μια φυσιολογική ζωή. Δυστυχώς οι ψυχικές ασθένειες εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως «ζήτημα ταμπού» από κάποιους. Υπάρχουν άνθρωποι που φοβούνται ή ντρέπονται να ζητήσουν βοήθεια ειδικών, με αποτέλεσμα να συνεχίσουν να ζουν με προβλήματα. Και δυστυχώς υπάρχουν κάποιοι που δεν είναι εφικτό να θεραπευτούν ή να ζήσουν φυσιολογική ζωή με τη λήψη φαρμακευτικής αγωγής και μοιραία θα εγκλειστούν σε κάποιο ψυχιατρικό νοσοκομείο.
Παρά τα προβλήματα που υπάρχουν και σ’ αυτό τον τομέα, η νοσηλεία των ασθενών στα ψυχιατρικά ιδρύματα έχει βελτιωθεί αισθητά, καθώς εξειδικευμένοι γιατροί, νοσηλευτικό και βοηθητικό προσωπικό φροντίζει για την, κατά το δυνατόν, καλύτερη περίθαλψη των ασθενών. Δεν ήταν όμως πάντοτε έτσι τα πράγματα.
Η νοσηλεία των ψυχικά αρρώστων – Ο γιατρός Pinel
Η αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών διαχρονικά, θα μας απασχολήσει σε επόμενο άρθρο. Θα δούμε τώρα πώς από τις αρχές του 19ου αιώνα χάρη στον ψυχίατρο και ανθρωπιστή Philippe Pinel (1745-1826) άλλαξε ριζικά ο τρόπος αντιμετώπισής τους. Τα ψυχιατρεία έχουν ιστορία 200 περίπου χρόνων. Στη Γαλλία γύρω στο 1660 έκλειναν όσους θεωρούσαν τρελούς στο Hotel-Dieu και αργότερα μετέφεραν τους άντρες στη Μπισέτρ και τις γυναίκες στη Σαλπετριέρη. Τους έκλειναν σε κελιά με σιδερένια κάγκελα κι αλυσίδες.
Για κρεβάτι είχαν ένα σωρό από υγρά και βρόμικα άχυρα. Τις γιορτές, ο κόσμος περνούσε μπροστά από τα κελιά για να… διασκεδάσει με τους τρελούς. Οι φύλακες, παλιοί τρόφιμοι των κάτεργων, τους κεντούσαν ή τους χτυπούσαν με ραβδιά για να τους «ερεθίσουν» και να διασκεδάσει το κοινό!
Ένα άλλο βασανιστήριο ήταν το κατάβρεγμα, ενώ χειρότερο απ’ όλα ήταν το «θεραπευτικό μέσο» της περιστροφής των αρρώστων σε σιδερένια κλουβιά… Τότε εμφανίστηκε ο γιατρός Pinel, μέλος της Εθνικής Συνέλευσης ο οποίος χρησιμοποιώντας τη θέση του αυτή αλλά και το ιατρικό του κύρος, πέτυχε να εγκριθούν από την Εθνοσυνέλευση νομοθετικά μέτρα για την καλυτέρευση της αντιμετώπισης των ψυχικά πασχόντων.
Το 1793 διορίστηκε διευθυντής στη Μπισέτρ. Απάλλαζε τους τροφίμους από τις αλυσίδες και τα άλλα βασανιστήρια και τους ενέταξε ουσιαστικά στην ίδια κατηγορία με τους άλλους ασθενείς. Το 1801 διατύπωσε την περίφημη θεωρία της «ηθικής θεραπείας» για τους ψυχικά άρρωστους. Μόλις το 1839 στην Αγγλία ο γιατρός Conally στο ψυχιατρείο Hanwell αφαίρεσε και αχρήστευσε τελείως όλα τα απάνθρωπα μέσα που χρησιμοποιούνταν για τους τροφίμους του. Στα τέλη του 19ου αιώνα, τα ψυχιατρικά νοσοκομεία εξομοιώθηκαν με τα υπόλοιπα…
Ψυχιατρικά ιδρύματα στον ελλαδικό χώρο
Τα παλαιότερα νοσοκομεία στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ήταν αυτά της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης και της Χίου. Ο Α. Πασπάτης γράφει ότι το νοσοκομείο του Γαλατά στην Πόλη ιδρύθηκε στα μέσα του 16ου αιώνα και ήταν ξύλινο. Λεγόταν και «Νοσοκομείο των Γεμιντζήδων» γιατί δεχόταν ναυτικούς. Τρόφιμοί του ήταν κυρίως ηλικιωμένοι, παράφρονες και άλλοι ασθενείς. Ο Πασπάτης αναφέρεται και στο Νοσοκομείο του Σταυροδρομίου.
Το 1839 εγκαινιάστηκε το Νοσοκομείο των Επτά Πύργων όπου μεταφέρθηκαν οι νοσηλευόμενοι στα δύο προηγούμενα. Αυτό χτίστηκε με δωρεές του Πατριάρχη και εισφορές πολλών Χριστιανών σε οικόπεδο που παραχώρησε ο σουλτάνος Μαχμούτ Β’. Νοσηλεύονταν εκεί ασθενείς, γέροντες, φτωχοί, ορφανά, φρενοβλαβείς αλλά και υπόδικοι, «φαυλόβιοι», άντρες και γυναίκες κατάδικοι της Αστυνομίας αλλά και του Πατριαρχείου.
Το 1848 δημιουργήθηκε πρόβλημα χώρου και οι φρενοβλαβείς μεταφέρθηκαν μαζί με τους γέροντες σε παρακείμενο κτίριο στο ισόγειο ενώ στον πρώτο όροφο του κτιρίου λειτουργούσε ορφανοτροφείο. Στη Σμύρνη από τα μέσα του 18ου αιώνα οι καταγόμενοι από τη Χίο Π. Σεβαστόπουλος, Ι. Μαυρογορδάτος κ.ά. ίδρυσαν το «Γραικικό Νοσοκομείο» όπου νοσηλεύονταν όσοι έπασχαν από οξεία νοσήματα και περιθάλπονταν ηλικιωμένοι, άποροι και παράφρονες, ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Το 1882 ιδρύθηκε στο νοσοκομείο τμήμα φρενοκομείου με ειδικό υδροθεραπευτήριο που κόστισε 2.000 χρυσές λίρες, ιλιγγιώδες ποσό για την εποχή. Τα χρήματα δόθηκαν από εισφορές Χριστιανών και λαχειοφόρο αγορά που οργάνωσε το νοσοκομείο.
Στη Χίο το πρώτο νοσοκομείο για φρενοβλαβείς ιδρύθηκε το 1750-1760 με δωρεά του Πέτρου Σκυλίτση στον Κάτω Γιαλό. Ήταν διώροφο και στον κάτω όροφο στεγάζονταν γέροντες ενώ στον επάνω ψυχοπαθείς.
Υπήρχαν όμως και τα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα. Το 1838 ιδρύθηκε στην Κέρκυρα το πρώτο Δημόσιο Φρενοκομείο όταν Αρμοστής ήταν ο H. Douglas. Θεωρείται ως το αρχαιότερο αμιγές ψυχοθεραπευτήριο των Βαλκανίων. Οι πρώτοι διευθυντές του ήταν δύο Άγγλοι γιατροί με υποδιευθυντή τον Έλληνα Π. Ζαγκαρόλα. Το νοσοκομείο ιδρύθηκε στο προάστιο Σαρόκο (San Rocco) όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα και ήταν γνωστό στους Άγγλους ως Lunatic Asylum. Από το 1876 ως το 1887 διευθυντής του ήταν ο Χ. Τσιριγώτης ο πρώτος Έλληνας ψυχίατρος, που πρόσφερε σπουδαίες υπηρεσίες για τη βελτίωση της λειτουργίας του. Άσυλο ψυχοπαθών υπήρχε και στην Κεφαλλονιά, το «Βέγειο» από το 1840. Στεγάστηκε σε παλιό στρατώνα. Ελάχιστοι ασθενείς πήγαιναν σ’ αυτό όμως και προτιμούσαν το μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου!
Ψυχιατρικά ιδρύματα στην ελεύθερη Ελλάδα
Στην ελεύθερη Ελλάδα υπήρχε απουσία ειδικού ασύλου περίθαλψης των ψυχασθενών. Το υγειονομικό τμήμα του Υπουργείου Εσωτερικών, προϊστάμενος του οποίου ήταν ο προσωπικός γιατρός του Όθωνα Ι. Βούρος, διέταξε με νόμο του 1853 να καταγράψουν τους ψυχικά πάσχοντες. Στο τέλος του 1860 οι ψυχικά πάσχοντες υπολογίζονταν σε 420.
Τα φιλόδοξα σχέδια του νευρολόγου ψυχίατρου Α. Γεωργαντά για ίδρυση ειδικού νοσοκομείου για ψυχικά πάσχοντες δεν υλοποιήθηκαν λόγω έλλειψης πόρων. Έτσι το ορφανοτροφείο της Αίγινας αποφασίστηκε να μετατραπεί σε ψυχιατρείο που θα λειτουργούσε με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Ούτε αυτό έγινε όμως λόγω της έξωσης του Όθωνα. Όταν το 1864 τα Επτάνησα ενώθηκαν με την Ελλάδα η χώρα μας κληρονόμησε και το φρενοκομείο της Κέρκυρας, το οποίο αποτέλεσε μια εύκολη και προσωρινή λύση.
Όμως οι ανάγκες για περίθαλψη ψυχικά νοσούντων και η πίεση που ασκούσαν οι γιατροί έκαναν επιτακτική την ανάγκη για ίδρυση αμιγώς ψυχιατρικού νοσοκομείου. Αυτό έγινε με τη γενναιόδωρη προσφορά του Ζωρζή Δρομοκαΐτη.
Ο Ζωρζής Δρομοκαΐτης
Ο Ζωρζής Δρομοκαΐτης γεννήθηκε το 1805 στη Χίο από την οποία έφυγε το 1822, γλιτώνοντας από τη σφαγή των κατοίκων του νησιού. Συγκέντρωσε ένα μικρό κεφάλαιο και άρχισε να ασχολείται με το εμπόριο στην Αίγυπτο, τη Συρία και τη Μαδαγασκάρη όπου εγκαταστάθηκε μαζί με τη σύζυγό του Ταρσή, το γένος Φραγκοπούλου. Δυστυχώς η Ταρσή αρρώστησε ψυχικά και το ζευγάρι επέστρεψε στη Χίο. Σύμφωνα με μαρτυρία του ιερέα Δημήτρη Ζερβούδη, οι γονείς της την έστειλαν στην Αθήνα όπου κλείστηκε στο «Σωφρονιστήριον» ή «Φρενοκομείον» που λειτουργούσε τότε στη Μονή Δαφνίου. Εκεί υπήρχαν μικρά σπιτάκια, «σαν σκυλόσπιτα» όπου έβαζαν τους ψυχασθενείς αφού τους έδεναν.
Όταν ήρθε ο Ζωρζής Δρομοκαΐτης στην Αθήνα και είδε τη γυναίκα του σ’ αυτή την άθλια κατάσταση, απευθύνθηκε στις Αρχές και ζήτησε να του παραχωρηθεί μία έκταση για να κατασκευαστεί με δικά του έξοδα ψυχιατρικό ίδρυμα.
Με τη διαθήκη του τον Φεβρουάριο του 1880 στο Ελληνικό Προξενείο της Χίου που τότε ήταν τουρκοκρατούμενη, άφησε το τεράστιο ποσό των 500.000 γαλλικών φράγκων για την ίδρυση του «Φρενοκομείου Ζωρζή και Ταρσής Δρομοκαΐτη». Από εκείνη τη στιγμή ο Ζωρζής Δρομοκαΐτης μπήκε στη λίστα των μεγάλων Εθνικών Ευεργετών. Λέγεται ότι εμπνευστής της ιδέας ίδρυσης «Φρενοκομείου» ήταν ο γιατρός Γεώργιος Α. Μακκάς, Αντιπρόεδρος του πρώτου Δ.Σ. του Δρομοκαΐτειου.
Ο Ζωρζής πέθανε λίγο αργότερα, το 1880. Εκτελεστές της Διαθήκης του ήταν οι φίλοι του Μάρκος Ρενιέρης, Διοικητής της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, Ιωάννης Χωρέμης και Εμμανουήλ Χαρίλαος.
Η ανέγερση του «Δρομοκαΐτειου»
Οι εκτελεστές της διαθήκης αντιμετώπισαν ένα σοβαρό πρόβλημα. Την άγνοια για το πώς θα φτιαχνόταν και θα λειτουργούσε το «Δρομοκαΐτειο». Ζητήθηκε η συνδρομή του Δημήτριου Βικέλα που έμενε στο Παρίσι. Αυτός φρόντισε έτσι ώστε ο διαπρεπής Γάλλος ψυχίατρος Lunier, Επίτιμος Γενικός Επιθεωρητής των Διοικητικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας να ασχοληθεί με το θέμα. Ο Lunier τελείως αφιλοκερδώς και μετά από μακρές συνεννοήσεις, έδωσε σχέδια για τη μορφή των κτιρίων και τις οικοδομικές εργασίες, τον κανονισμό των υπηρεσιών κ.ά. Στη Βικιπαίδεια, αναφέρεται τελείως εσφαλμένα ότι ο Βικέλας νοσηλεύτηκε αργότερα στο Δρομοκαΐτειο. Αυτό είναι σοβαρό λάθος.
Η σύζυγος του Βικέλα έπασχε από ανίατο ψυχικό νόσημα και για αυτό τον λόγο ο επιφανής λογοτέχνης και πρώτος προέδρος της ΔΟΕ αναγκάστηκε να παραμείνει στο Παρίσι ως το 1896 οπότε έφυγε απ’ τη ζωή η σύζυγός του. Ο Βικέλας το 1897 εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα. Αφού βρέθηκε η έκταση κοντά στη Μονή Δαφνίου, στη σημερινή θέση του, το «Δρομοκαΐτειο» άρχισε να χτίζεται τον Ιούλιο του 1884. Σε έναν από τους συνηθισμένους μακρινούς περιπάτους του, ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ πέρασε από την περιοχή όπου θα χτιζόταν το «Δρομοκαΐτειο». Βλέποντας κάποιους τοπογράφους να χαράσσουν τα όριά του, ρώτησε σε τι θα χρησιμοποιηθεί το Ίδρυμα. Οι τοπογράφοι τον ενημέρωσαν και αυτός είπε: «Τράβα κορδέλα!», δηλαδή να το κάνετε όσο πιο μεγάλο γίνεται!
Η λειτουργία του Δρομοκαΐτειου
Αρχικά χτίστηκαν τέσσερα κτίρια: Ανωτέρων Θέσεων Ανδρών, Ανωτέρων Θέσεων Γυναικών, Ανησύχων Ανδρών και Ανησύχων Γυναικών με συνολικά 110 κλίνες και τα απαραίτητα βοηθητικά κτίρια (Γραφεία, οικία Διευθυντή, θυρωρείο, Μαγειρείο, Φαρμακείο, Πλυντήριο, Ιματιοθήκη και Υδροθεραπευτήριο). Το Δρομοκαΐτειο ξεκίνησε τη λειτουργία του την 1η Οκτωβρίου 1887, ημερομηνία ορόσημο για την ψυχιατρική στην Ελλάδα. Στις 4 μ.μ της μέρας αυτής έγινε η εισαγωγή του πρώτου ασθενή στο νοσοκομείο. Πρώτος διευθυντής του ήταν ο Χ. Τσιριγώτης.
Το πρώτο ιατρικό επιτελείο απαρτιζόταν από σπουδαίους γιατρούς (Μ. Κατσαράς, Μ. Γιαννίρης, Μ. Ζηλανάκης κ.ά.). Το 1901 με δαπάνη του τότε Προέδρου του Δ.Σ. Μιλτιάδη Καλβοκορέση χτίστηκε ο Ιερός Ναός του Θεραπευτηρίου αφιερωμένος στους Αγίους Αναργύρους. Τα επόμενα χρόνια με δωρεές, ανεγέρθηκαν και τα ακόλουθα κτίρια: Σεβαστοπούλειο (1890), Θεολόγειο (1893) που έπαθε ζημιές από τους σεισμούς του 1981, κατεδαφίστηκε το 1983 και στη θέση του εγκαταστάθηκε προκατασκευασμένο κτίριο, το «Νέο Θεολόγειο», Σπηλιοπούλειο (1893, το 1951 έγινε προσθήκη ορόφου), Παθολογικό (1893, αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία του τότε Υποδιευθυντή Ιατρού και το 1954 έγινε Παθολογική Κλινική), Κτίρια Εργασιοθεραπείας Ανδρών και Γυναικών (1893), Ακτινολογικό Εργαστήριο (1896) και Σύγγρειο (1901).
Επιφανείς τρόφιμοι του «Δρομοκαΐτειου»
Ανάμεσα στους χιλιάδες ασθενείς που νοσηλεύθηκαν στο «Δρομοκαΐτειο» υπάρχουν και αρκετοί επώνυμοι: ο ποιητής Γεώργιος Βιζυηνός που πέθανε σ’ αυτό το 1896, ο συγγραφέας Μιχαήλ Μητσάκης, ο λογοτέχνης και ζωγράφος Γεράσιμος Βώκος, ο ποιητής Ρώμος Φιλύρας, ο ζωγράφος Νικόλαος Δραγούμης, αδελφός του Ίωνα, ο ζωγράφος Βαλεντίνος Ίλβες, ο δημοσιογράφος και λογοτέχνης Άριστος Καμπάνης, ο ζωγράφος Ανδρέας Κρυστάλλης, αδελφός του Ηπειρώτη ποιητή Κωνσταντίνου Κρυστάλλη κ.ά.
Μια ξεχωριστή περίπτωση: ο Γιαννούλης Χαλεπάς
Ο κορυφαίος γλύπτης της νεότερης Ελλάδας είναι ο Γιαννούλης Χαλεπάς(1851-1938). Γύρω στο 1880 προσβλήθηκε από ψυχική νόσο. Το 1888 εισήχθη στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας αφού προηγουμένως επιχείρησε να αυτοκτονήσει. Το 1902 βγήκε από το ψυχιατρείο με διάγνωση άνοιας. Επέστρεψε στην Τήνο όπου η μητέρα του κατέστρεφε ό, τι έφτιαχνε γιατί θεωρούσε ότι η γλυπτική τον οδήγησε στην τρέλα. Ζούσε κάνοντας θελήματα, βόσκοντας πρόβατα, κουβαλώντας νερό από τη βρύση του χωριού του (Πύργος, σήμ. Πάνορμος Τήνου) και μαζεύοντας αποτσίγαρα.
Το 1916 πέθανε η μητέρα του και άρχισε να ασχολείται πάλι με τη γλυπτική. Η υγεία του σχεδόν αποκαταστάθηκε πλήρως. Ο γλύπτης Θωμάς Θωμόπουλος πήγε στην Τήνο ως απεσταλμένος της Σχολής Καλών Τεχνών και επέστρεψε ενθουσιασμένος με τα έργα του Χαλεπά. Το 1927 τίμησε τον Χαλεπά η Ακαδημία. Το 1930 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα και δεν έπαψε να δημιουργεί ως το τέλος της ζωής του…
Βασική πηγή για το άρθρο μας ήταν το βιβλίο της ΜΑΡΙΑΣ ΦΑΦΑΛΙΟΥ «ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ 343-Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο», β’ έκδοση, Εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» 2018, με συγκλονιστικά στοιχεία για το Δρομοκαΐτειο και τους κατά καιρούς νοσηλευομένους σε αυτό.
