Θεοδόσης Ν. Διακογιάννης
Κ Ω Σ
ΔΥΟ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΓΑΛΛΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΗ BAPTISTIN POUJOULAT ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΩ
Στις 6 Ιανουαρίου του 1831, στο λιμάνι της Κω αγκυροβολεί η γαλλική φρεγάτα «La Truite. Μεταξύ των επιβατών της είναι και ο Baptistin Poujoulat[1] ο οποίος εστάλη από τον εκδότη Joseph Francois Michaud για να γράψει τις εντυπώσεις του από το ταξίδι του στην Ανατολή. Περνά από πολλές πόλεις της Μ.Α και από νησιά του αρχιπελάγους και φτάνει στην Κω. Επισκέπτεται τον πρόξενο της Γαλλίας ο οποίος είναι και πρόξενος της Αυστρίας, της Ιταλίας, της Σαρδηνία, και της Ρωσίας, των πέντε ναυτικών δυνάμεων της Ευρώπης την εποχή εκείνη. Εκείνος τον ξεναγεί στο νησί. Επισκέπτεται τον πλάτανο του Ιπποκράτη, την πηγή του Ιπποκράτη (Βουρίνα), επισκέπτεται τον πασά του νησιού και ορισμένα σπίτια Ελλήνων, παρακολουθεί και περιγράφει ένα γάμο Ελλήνων, περπατάει στα στενά δρομάκια της τειχισμένης πόλης και στέλνει στον Michaud από την Κω δύο επιστολές την πρώτη με τις εντυπώσεις του για το νησί και τη δεύτερη που την τιτλοφορεί «QUELQUES SOUVENIRS DE LA VIE D’ HIPPOKRATE» «ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ, που είναι γεμάτη θαυμασμό για τον πατέρα της ιατρικής και μεγάλο σοφό της αρχαιότητας.
ΕΠΙΣΤΟΛΗ LXXXI
Νησί της Κω
Στο κατάστρωμα της φρεγάδας Truite, από 6 ως 10 Ιανουαρίου 1831.
Έχουμε μπροστά μας την πόλη της Κω ή Στανκιόϊ. Το φρούριο της, η σημαία της ημισελήνου, οι σημαίες των προξενείων που κυματίζουν στα ξασπρισμένα τείχη της, δίνουν με την πρώτη ματιά μια όψη εντυπωσιακή. Η πόλη βρίσκεται στα πόδια ενός βουνού. Ο κόλπος, εκεί που αγκυροβολήσαμε εκτίνεται μπροστά μας σαν μια μεγάλη λίμνη μεταξύ των ακτών της Ασίας και των ακτών του νησιού. Τίποτα δεν είναι πιο υπέροχο από αυτό το απέραντο τοπίο μέσα στο οποίο διακρίνουμε από τη μια μεριά την πόλη της Κω και από την άλλη τα βουνά του Petesse και του Μπουτρούμ.
Πήγαμε μετά την αποβίβαση μας στο προξενικό γραφείο της Γαλλίας όπου ο κ. Νταβενά μας υποδέχτηκε με πολλή εγκαρδιότητα. Ο κ. Νταβενά αντιπροσωπεύει μόνος του τις πέντε δυνάμεις των οποίων οι σημαίες είναι γνωστές στις θάλασσες της Ανατολής. Μόλις φτάσει στο λιμάνι ένα γαλλικό πλοίο ξεδιπλώνει τη γαλλική σημαία. ανυψώνει τη σημαία της Αυστρίας για ένα αυστριακό πλοίο αυτή της Σαρδηνίας για ένα πλοίο της Σαρδηνίας, κάνει το ίδιο για όλα όσα καταφτάνουν κάτω από τη σημαία της Ρωσίας και της Αγγλίας. Πάντως αν αρχίσει πόλεμος μεταξύ των ναυτικών κρατών της Ευρώπης αυτός δεν θα αρχίσει από το νησί της Κω.
Την ίδια μέρα της άφιξης μας ο πρόξενος μας παρουσίασε στον κυβερνήτη του νησιού. Βρήκαμε τον Αλή-Μπέη, έναν άνθρωπο πενήντα με πενηνταπέντε χρονών, με ένα γκρίζο γένι, ψηλού αναστήματος με τις πλάτες κυρτές όπως οι περισσότεροι Τούρκοι. Το βλέμμα του είναι γλυκό και λυπημένο. Το μέτωπο του έμοιαζε σκεπτικό. Το κουστούμι της στολής του δεν του πήγαινε και του έδινε ένα παράξενο αέρα. Με την πρώτη ματιά δείχνει να έχει το φλέγμα ενός Οσμανλή και τα πρώτα λόγια της συζήτησης του έχουν κάτι από την ντροπαλοσύνη ενός Δερβίση. Ταξίδεψε πολύ στην Ευρώπη και την Ασία, μας μίλησε για πολλούς αξιωματικούς του γαλλικού ναυτικού που τον δέχτηκαν στα πλοία τους, και για το δούκα του Ρισελιέ που τον είδε κάποτε στην Κριμαία. Οι καλές εντυπώσεις του από τους Γάλλους μας πρόσφεραν από την πλευρά του μια υποδοχή αρκετά ευχάριστη. Μας κάλεσε να μείνουμε λίγες μέρες στο Στανκιόϊ υποσχόμενος να κάμει ότι εξαρτιόταν από εκείνον για να κάμει ευχάριστη την παραμονή μας και να διευκολύνει τις μετακινήσεις μας στο εσωτερικό του νησιού.
Μετά τη γνωριμία του προξένου και του πασά, η Τρίτη μας επίσκεψη ήταν για τον ξακουστό πλάτανο που αναφερόταν στις γεωγραφίες μας του δέκατου έκτου και του δέκατου έβδομου αιώνα. Αυτό το δέντρο έχει την ιστορία του όπως και οι λαοί του αρχιπελάγους. Έχει μισό αιώνα που σκεπάζει με τους κλώνους του τη μεγαλύτερη πλατεία της Κω. Ένας από τους κυριότερους κλώνους του έπεσε εδώ και μερικά χρόνια. Παρά αυτή την απώλεια, ο πατριάρχης του φυτικού βασιλείου, διατηρεί ακόμα έναν αέρα μεγαλοπρέπειας και μεγαλείου. Οι κλώνοι του που μένουν κυρτοί από το βάρος των χρόνων απλώνονται οριζόντια σε μια μεγάλη απόσταση. Πολλοί, υποστηρίζονται από μαρμάρινες κολώνες που κάποτε υποστήριζαν ένα ναό του Ασκληπιού ή του Απόλλωνα. Αυτά τα υποστυλώματα βρίσκονται εκεί από τόσο πολύ παλιά που η πέτρα εισχώρησε μέσα στο φλοιό και μοιάζει να είναι μέρος του δέντρου αφού είναι αυτή που υποβαστάζει τους κλώνους.
Ο πλάτανος της Κω ή του Στανκιόϊ είναι σεβαστός από τους Έλληνες και τους Τούρκους που τον τοποθετούν πάνω από όλες τις αρχαιότητες του τόπου και δεν παραλείπουν να επαναλαμβάνουν στους ταξιδιώτες ότι ο Ιπποκράτης εξέταζε τους αρρώστους του κάτω από τη σκιά του. Διασχίσαμε την πόλη που ο πληθυσμός της δεν είναι ούτε τρεις χιλιάδες ψυχές. Τα σπίτια έχουν χτιστεί με πέτρες. Οι περισσότεροι δρόμοι είναι σαν υπόνομοι που τους διασχίζεις με δυσκολία ιδίως μετά από τη βροχή. Ένας ναός του Ασκληπιού υψωνόταν κάποτε σε μια συνοικία της πόλης και είναι εκεί όπου διατηρούσαν ένα ακριβή κατάλογο των ασθενειών του ανθρώπου όπου η ιατρική υπολογιζόταν σαν θεϊκό μυστικό. Είναι εκεί όπου ο Ιπποκράτης δημιούργησε αυτή την επιστήμη η οποία τον έκαμε ξακουστό μεταξύ των ανθρώπων. Δε βρίσκουμε πια σήμερα τη θέση όπου ήταν ο ναός του Ασκληπιού. Τα αγάλματα και οι βωμοί του θεού, τα μνημεία της πίστης που ανυψώθηκαν από την ευγνωμονούσα ανθρωπότητα, όλα έχουν χαθεί. Μας έδειξαν σε μια δημόσια πλατεία, ένα βωμό αφιερωμένο στο θεό της ιατρικής. Τον έκαμαν ποτίστρια για τα γαϊδούρια και τα μουλάρια.
Αυτό που είναι σήμερα το πιο αξιοπρόσεκτα εντυπωσιακό στην πόλη του Στανκιόϊ είναι η ακρόπολης που χτίστηκε από τους Ιππότες της Ρόδου. Διακρίνουμε ακόμα πάνω στα τείχη τα οικόσημα των Ιπποτών. Είναι ανακατεμένα με τα λουλούδια κρίνους αυτά τα ένδοξα σύμβολα της Γαλλίας, που πέφτουν κάθε μέρα στο Παρίσι κάτω από το δρεπάνι των επαναστάσεων και που οι χρόνοι σεβάστηκαν σε όλη την ανατολή. Διακρίνουμε πάνω στους τοίχους της πόλης πολλές επιγραφές ή σπασμένα κομμάτια από επιγραφές που είχαν αντιγραφεί από άλλους ταξιδιώτες. Το εξωτερικό τείχος του φρουρίου, προσφέρει από τη μεριά της θάλασσας τα υπολείμματα ενός ανάγλυφου που μας φάνηκαν σαν ένα μεγάλο έργο της αρχαίας γλυπτικής. Επειδή ήταν μιας μεγάλης διάστασης οι εργάτες που το χρησιμοποίησαν κατά την κατασκευή του κάστρου, το διαίρεσαν σε τέσσερα κομμάτια, τοποθέτησαν τα δύο στο κάτω μέρος και τα δύο στο πάνω. Γενικά πιστεύεται ότι αυτό το ανάγλυφο παριστάνει τους γάμους του Ποσειδώνα ή αυτούς του Βάκχου. Περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό προσώπων σε διάφορες στάσεις και όλα είναι σκαλισμένα θαυμάσια. Ένα τόσης μεγάλης αξίας πολύτιμο έργο θα βρισκόταν χωρίς άλλο μεταξύ των ερειπίων της Αλικαρνασσού ή της Κνίδου.
Οι Έλληνες της Κω είναι πεπεισμένοι ότι στο εσωτερικό του φρουρίου διατηρούν μια προτομή του Ιπποκράτη και βρίσκεται ένα μικρό δωμάτιο που κατοικήθηκε από τον πατέρα της ιατρικής. Ο λίγος σεβασμός που οι Τούρκοι έχουν για τη μορφή του ανθρώπου δεν επιτρέπει καθόλου να πιστέψουμε ότι διατηρούν μια προτομή και ας ήταν αυτή του Μουάμεθ. Πάντως για το δωμάτιο του Ιπποκράτη, ο διοικητής τον οποίο ερώτησα για αυτό το θέμα, δεν άκουσε ποτέ να μιλούν για αυτό. Παρά την έλλειψη αρχαίων μνημείων βρήκαμε σε ένα Έλληνα γιατρό τα «Έργα του Ιπποκράτη», έκδοση της Βενετίας. Σταματήσαμε πάνω απ’ όλα στο κεφάλαιο με τα πολυάριθμα μηνύματα που απεύθυναν στο γέροντα της Κω οι βασιλιάδες και οι πόλεις. Ξαναδιαβάσαμε με ευχαρίστηση τις επιστολές που έγραψε ο ίδιος στους φίλους του. Αυτή η αλληλογραφία μας φάνηκε τόσο ενδιαφέρουσα, τόσο γεμάτη με περίεργες εκφράσεις που επιφορτιστήκαμε να κάμομε για σας ένα αντίγραφο και να προσθέσουμε την ποιητική έκφραση του θαυμασμού μας.
Την αντιμεθαύριο της άφιξης μας ανεβήκαμε σε άλογα και επισκεφτήκαμε την πηγή του Ιπποκράτη. Αυτή η πηγή που τροφοδοτεί με νερό την πόλη είναι πάνω σε ένα ψηλό βουνό τρία μίλια περίπου από τις ακτές της θάλασσας. Μπαίνουμε στο αρχαίο πέτρινο μνημείο που εσωκλείει την πηγή από μια πόρτα όμοια με αυτή του ναού της Σίβυλλας στο βουνό Sipyle. Δύο τοίχοι από πέτρες πελεκημένες και τοποθετημένες σε κυκλώπειο ρυθμό υψώνονται με μια τριγωνική οροφή. Αυτό το πέρασμα που σε οδηγεί είναι φαρδύ τρία ή τέσσερα πόδια. Το νερό τρέχει σε μια πέτρινη κοίτη. Το μέρος όπου πηγάζει η πηγή είναι μια στρογγυλή αίθουσα αρκετά υπερυψωμένη που έχει ένα άνοιγμα στο πάνω μέρος. Πολλές από τις πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν σ’ αυτή την κατασκευή φαίνονται παλαιωμένες από το χρόνο και η μοναδική θέα τους μαρτυρεί τη διάσημη αρχαιότητα. Θα μας έβλεπαν με πολύ άσχημο μάτι στην Κω αν τολμούσαμε μια στιγμή να αμφιβάλλαμε ότι η πηγή δεν είχε κατασκευαστεί από τον Ιπποκράτη. Οι Τούρκοι και οι Έλληνες που τόσο σπάνια ασπάζονται τα ίδια αισθήματα και τις ίδιες ιδέες, ενώνονται για να τιμήσουν τον πατέρα της ιατρικής και να διατηρήσουν ότι μπορεί να μας μιλήσει για τη δόξα του. Αυτή η ανατολή που δε θυμάται πια τα μεγάλα επιτεύγματα του παλιού καιρού δε ξέχασε καθόλου τον Ιπποκράτη. Όλες οι γενεές, όλες οι εθνότητες των ανθρώπων, κράτησαν την ανάμνηση του. Μας αρέσει να βλέπουμε τους λαούς που ενώνονται και προσεγγίζουν έτσι την ανάμνηση ενός ευεργέτη της ανθρωπότητας. Αγαπάμε να βλέπουμε αυτό το σεβασμό που συγκινεί, που πρέπει να δώσει στο απλό μνημείο μιας πηγής τη διάρκεια των μνημείων των Φαραώ.
Η πηγή ποτίζει μια πεδιάδα σκεπασμένη με χορτάρι. Εκεί κοντά υψώνονται ωραία πλατάνια. Οι Τούρκοι έρχονται κάποιες φορές να καθίσουν κάτω από τις σκιές τους και αυτό το μέρος ενώνει τους Έλληνες κατά τις εορταστικές τους μέρες. Κατεβαίνοντας από το βουνό ακολουθήσαμε το νερό της πηγής που έτρεχε από καταρράκτη σε καταρράκτη από κοιλάδα σε κοιλάδα μέχρι το υδραγωγείο από το οποίο φτάνει στην πόλη. Η εξοχή φαίνεται να είναι αρκετά καλλιεργημένη και συναντούμε πάνω στους λόφους πολλά πρόβατα και κατσίκια μια μεγάλη ποσότητα από πέρδικες. Παρόλο που είμαστε στις αρχές Ιανουαρίου οι αμυγδαλιές και τα κουκιά έχουν ανθίσει και οι κίτρινοι νάρκισσοι γυαλίζουν κατά μήκος της απαστράπτουσας πρασινάδας των λιβαδιών. Το νησί της Κω και ο ήλιος της που ανυψώνετε μεταξύ των άσπρων σύννεφων μας θυμίζει το δικό μας μήνα Απρίλιο της Γαλλίας.
Δειπνήσαμε χθες στου κυβερνήτη. Φτάσαμε στο σπίτι του το μεσημέρι. Ήταν όρθιος και μας περίμενε στην είσοδο της κατοικίας του μας οδήγησε μέσα στην τραπεζαρία. Είχαν ήδη στρώσει ένα τραπέζι το οποίο είχαν δανειστεί από τον πρόξενο της Γαλλίας. Το τραπεζομάντιλο του συμποσίου ήταν στολισμένο γύρω τριγύρω με φέτες από ψωμί πολύ ψιλοκομμένες. Δεν είχε πάνω στο τραπέζι ούτε καράφα ούτε φιάλη ούτε πιρούνι ούτε μαχαίρι. Ήμασταν δέκα συνδαιτυμόνες, κάθε ένας από τους ομοτράπεζους είχε μπροστά του ένα ποτήρι μέσα σε ένα πιάτο, μια πετσέτα με μια ωραία γραμμή κεντημένη με χρυσό. Αρχίσαμε με μια σούπα από ρύζι, λιπαρή, αρκετά σπασμένη με λεμόνι. Σερβιρίστηκε μέσα σε ένα μεγάλο βάζο από πορσελάνη από όπου αντλούσαμε όλοι μαζί με κουτάλια από σιντέφι ή από ξύλο εβένου. Σέρβιραν στη συνέχεια το μισό ενός αρνιού ψητού που ήταν κομμένο σε μικρά κομμάτια με τέτοιο τρόπο που ο καθένας μας μπορούσε να πάρει το μερίδιο του με τα δάχτυλα. Αυτό το πλουσιοπάροχο πιάτο διαδέχτηκε μια μεγάλη ποσότητα από άλλα πιάτα που σέρβιραν ένα-ένα ή δύο-δύο. Κάθε πιάτο με κρέας ήταν συνδυασμένο με ένα πιάτο με ζαχαρωτά ή γλυκά. Τα πιάτα ακολουθούσαν το ένα μετά το άλλο με μια μεγάλη ταχύτητα. Είχαμε ήδη δει να περνούν πάνω από πενήντα πάνω στο τραπέζι. Δεν ήταν ούτε τα μισά από αυτά που ήταν προορισμένα για μας, ζητήσαμε χάρη από τον κυβερνήτη. Στο τέλος το πιλάφι ήλθε να σημάνει το τέλος ενός δείπνου που θα έφτανε να ταΐσει όλη την πόλη της Κω.
Ο Αλή Μπέης τίμησε το συμπόσιο με μια αξεπέραστη χάρη, καθόλου δεν έκαμε οικονομία στο κρασί της Κω στους συνδαιτυμόνες του και η σιωπή που παρατηρούμε συνήθως στους οσμανλίδες δε βασίλεψε ούτε μια στιγμή κατά το συμπόσιο μας. Όταν σηκωθήκαμε από το τραπέζι μας έδωσαν σαπούνι και μας έγειραν νερό για να πλύνουμε τα χέρια. Μια ιδιαιτερότητα που δε μπορώ να ξεχάσω είναι ότι όλα τα πιάτα που πέρασαν από μπροστά μας σερβιρίστηκαν στη συνέχεια στους αξιωματούχους του σπιτιού κατόπιν στους απλούς υπηρέτες και τελικά στους ξένους και τους φτωχούς. Αυτή η συνήθεια ακολουθείται γενικά στην Τουρκία: το χαρέμι, η οικογένεια, οι υπηρέτες, οι σκλάβοι, οι ζητιάνοι, όλος ο κόσμος ζει από το δείπνο του αφεντικού και οσάκις υπάρχει μια γιορτή σε κάποιον πλούσιο όλο το σπίτι διασκεδάζει.
Μετά το δείπνο ακολουθήσαμε το Μπέη μέσα στη σάλα υποδοχής. Η συζήτηση κυλούσε πάνω στο νησί της Κω. Ο πληθυσμός του νησιού είναι είκοσι χιλιάδες ψυχές. Οι κυριότερες παραγωγές της περιφέρειας είναι τα λεμόνια, τα πορτοκάλια οι σταφίδες. Οι εξαγωγές που έγιναν μέσα στο χρόνο που κύλησε (1830) έχουν υπολογιστεί περισσότερες από εκατό χιλιάδες τάλαρα (πεντακόσιες χιλιάδες φράγκα). Κάναμε φιλοφρονήσεις στον Αλή Μπέη για τη διοίκηση του. Φαίνεται, καταργεί αυτό που είναι δαπανηρό μέσα στους φόρους. Επαινέσαμε την αποζημίωση. Απάντησε στις φιλοφρονήσεις μας ότι η αποστολή του ήταν να προστατεύει και όχι να καταστρέφει τον κόσμο. Ένας διοικητής διορισμένος από το σουλτάνο μας είπε, είναι όπως ο ήλιος που έστειλε ο θεός για να ωριμάσουν τα σιτάρια και δεν παρακρατεί τίποτα για κείνον από τα αγαθά που είναι υποχρεωμένος να διανέμει. Συγχαρήκαμε από καρδιάς το χουβαρντά Αλή Μπέη. Θα ήταν ευτυχισμένη η Τουρκία αν όλοι οι πασάδες ακολουθούσαν το παράδειγμα του και έμοιαζαν με εκείνο τον ήλιο που δεν παίρνει δεκάτη των σιτηρών.
Στη μέση της συζήτησης μας, μας παρουσιάστηκε ένας σαλός, ένα είδος τρελού ή αγίου μουσουλμάνου, σχεδόν γυμνός δε φορούσε παρά ένα μόνο πουκάμισο το μισό ριγμένο στους ώμους. Ο Μπέης τον ταΐζει και σε ανταπόδοση κάνει σε κάποια χρονικά διαστήματα κάποιες προφητείες Χειροκροτήθηκε γιατί ανάγγειλε την άφιξη μας πριν ακόμα το πλοίο μας φανεί στο λιμάνι. Τελείωσε με το να μας ζητήσει λίγους παράδες και έτσι πληρώσαμε ευχαρίστως για το καλωσόρισμα που αναγγέλθηκε τόσο θαυμάσια. Αυτό το είδος των τρελών έχουν μια αληθινά αυτοκρατορική επιρροή πάνω στους ανώτερους οι οποίοι είναι υποχρεωμένοι να τους ανέχονται κάτω από την απειλή να προκαλέσουν αναταράξεις στο λαό. Ξέρετε ότι η μουσουλμανική θρησκεία απαιτεί από τους πιστούς της να βοηθούν τους φτωχούς και ότι ο καθένας οφείλει να δίνει ένα μέρος από τα αγαθά του για φιλανθρωπικές πράξεις. Μερικές φορές συμβαίνει, ορισμένοι φτωχοί που είναι πιο θρασείς από τους άλλους, να παίρνουν αυτοί όλη τη συνεισφορά που έχει καθοριστεί προς όφελος τους και αυτά που παίρνουν από τα σπίτια των πλουσίων μοιάζουν σαν καρυκεύματα για τους καθυστερημένους συντρόφους.
Είχαμε καταστρώσει σχέδιο να επισκεφτούμε περισσότερα χωριά, από τα νησιά που κρατούν κλεισμένα μέσα τους τα υπολείμματα της αρχαιότητας και του μεσαίωνα. Το χωριό Πυλί, αυτό της Αντιμαχίας και αυτό της Κεφάλου έχουν ερείπια τα οποία οι ταξιδιώτες δεν έχουν αναγνωρίσει. Οι Ιππότες της Ρόδου είχαν χτίσει πύργους και κάστρα των οποίων βλέπουμε ακόμα τα λείψανα. Αφού η βροχή δεν είχε σταματήσει να πέφτει ήμασταν υποχρεωμένοι μένουμε στο Στανκιόϊ. Ο πρόξενος της Γαλλίας μας ζήτησε να φάμε μαζί με τον Αλή Μπέη ο οποίος του ζήτησε ένα δείπνο κατά τον γαλλικό τρόπο. Ο κυβερνήτης κάθισε στο τραπέζι δίπλα στην κυρία του σπιτιού. Δεν είχε την παραμικρή ανοχή να συμπεριφερθεί κατά το δικό μας τρόπο. Δεν έδειξε να είχε αμηχανία να σερβιριστεί με το πιρούνι του. Παρατηρήσαμε ότι κανονικά κατά τη διάρκεια του δείπνου κατανάλωνε το νερό της πηγής του Ιπποκράτη. Κατά το επιδόρπιο θέλησε να σερβίρει σαμπάνια στις κυρίες. Κάναμε όλοι με τη σειρά προπόσεις για το ωραίο φύλο της ανατολής και γιαυτό της Δύσης. Όταν σηκωθήκαμε από το τραπέζι ρώτησα τον Μπέη αν είχε ένα χαρέμι. Μου απάντησε πως όχι. Ταξίδευε σε όλη τη ζωή του και παρά τη θέση που κατέχει σήμερα βρίσκετε πάντα στην παραμονή μιας μετάθεσης. Δεν είναι μια μικρή υπόθεση για ένα Τούρκο σύζυγο να αλλάζει τόπο να ταξιδέψει τις γυναίκες του και να τις μεταφέρει από το ένα μέρος στο άλλο χωρίς να μπορούν αν το δουν, διότι ο προφήτης θέλει να μένουν πάντα κρυμμένες. Ο Αλή Μπέης ήταν απαλλαγμένος από μια στεναχώρια. Πρέπει να πούμε πάντως ότι είναι σπάνιο να συναντήσεις στην Τουρκία έναν πασά, έναν μουτσελίνη ή έναν Μπέη που να μην έχει γυναίκες. Ένα χαρέμι είναι για τους μεγάλους μια υποχρεωτική πολυτέλεια. Δεν θα μου έκανε έκπληξη αν ο δικός μας καλός κυβερνήτης ο οποίος δεν υποβλήθηκε σε αυτό το σημείο στη γενική συνήθεια, ότι θα ήταν πιο λίγο αγαπητός κιαυτό μεταξύ των Οσμανλίδων.
Ο κ. Νταβενά μας οδήγησε σε ορισμένα Ελληνικά σπίτια της πόλης. Σε κάθε επίσκεψη μας, μας υποδέχονταν σε ένα σαλόνι αρκετά μεγάλο όπου διαμένει κανονικά η οικογένεια. Οι ξένοι ή οι επισκέπτες κάθονται σε εξέδρες σκεπασμένες με τάπητες. Στη μια μεριά βλέπουμε κρεμασμένα στους τοίχους του δωματίου πιάτα από χαλκό ή λευκοσίδηρο, πιάτα, φαγιάντσες, εργαλεία της κουζίνας. Από την άλλη, πολυάριθμα μικρά στολίδια και σωλήνες από γυαλί στολισμένα όπως σε ένα εμπορικό κατάστημα ή σε ένα παζάρι. Ζήτησα από τον διερμηνέα μας τι σημαίνουν όλα αυτά τα στολίδια από γυαλί, μου απάντησε ότι οι κάτοικοι της Κω αγοράζουν αρχικά γυάλινα βάζα για τη χρήση των σπιτιών τους και βάζουν στη συνέχεια τη ματαιοδοξία τους να πολλαπλασιάσει τον αριθμό. Η λάμψη του γυαλιού είναι εδώ όπως σε άλλες χώρες η λάμψη του χρυσού. Ο διερμηνέας που μας έδινε αυτές τις εξηγήσεις πρόσθεσε ότι κατά τις ημέρες της απεριόριστης διάρκειας, τον καιρό των δυστυχισμένων εποχών όλη αυτή η πολυτέλεια των γυαλιών είχε εξαφανιστεί και ξαναεμφανίστηκε από τότε που ο Αλή Μπέης ήρθε στο νησί, αλλόκοτο θερμόμετρο της ευημερίας ή της φτώχιας ενός τόπου.
Οι Έλληνες δεν προσφέρουν πίπα στους ξένους όπως οι Τούρκοι. Με την άφιξη μας μια κοπέλα του σπιτιού με ένα μεταξένιο βέλος, ένα φόρεμα, με ριγμένα μαλλιά και πλεγμένα στο πίσω μέρος, με το στήθος καλυμμένο από μαργαριτάρια ή φλουριά, ερχόταν να μας προσφέρει τον καφέ και τα γλυκά του κουταλιού. Μας πρόσφερε στη συνέχεια λουλούδια, μας φιλούσε το χέρι που το έφερνε με σεβασμό στο πρόσωπο της. Κατά την έξοδο από το σπίτι μας αρωμάτιζαν με ανθόνερο από πορτοκαλανθούς και η οικογένεια μας συνόδευε ως την πόρτα. Για να σας δώσω μια ιδέα της διασκέδασης των Ελλήνων ο πρόξενος προσκάλεσε πολλές κυρίες της πόλης να περάσουν ένα βράδυ στο σπίτι του. Πολλές είχαν έλθει και είδαμε να χορεύουν τα ρωμαίικα. Οι γυναίκες κρατούσαν χέρι και έκαναν ένα κύκλο που γύριζε σιγά-σιγά με τον ήχο μιας λίρας χωριάτικης και ενός ταμπούρλου. Τίποτα δεν ήταν λιγότερο ζωηρό από αυτό το χορό του οποίου η μονοτονία δεν κούραζε καθόλου τις ωραίες κυρίες της Κω. Οφείλω να σας πω ότι ο κυβερνήτης του νησιού παρίστατο στη βραδιά μας. Είναι η πρώτη φορά που βλέπω τους Έλληνες να χορεύουν, να τραγουδούν και να χαίρονται μπροστά σε ένα Μπέη ή ένα Πασά.
Είδαμε να γιορτάζεται ένας ελληνικός γάμος. Οι εκδηλώσεις διαρκούν τρεις μέρες. Την πρώτη μέρα ο μελλόνυμφος φτάνει μόνος του στο σπίτι της νέας του οικογένειας. Πριν την είσοδο του σπάει ένα ρόδι κάτω από τα πόδια του και βουτώντας το δάχτυλο του μέσα σε ένα βάζο γεμάτο με μέλι κάνει ένα σημάδι σταυρού πάνω από την πόρτα. Η ένωση των συζύγων στη συνέχεια αγιάζεται με τις ευχές ενός παπά. Τη δεύτερη μέρα η νέα σύζυγος καθισμένη σε ένα σοφά υπερυψωμένο, παρουσιάζεται σε όλους όσους έρχονται. Είναι σκεπασμένη με μεταξωτά ενδύματα κεντημένα με χρυσό και ασήμι. Ένα αναμμένο κερί είναι δεξιά της και ένα άλλο στα αριστερά. Καθένας που έρχεται να την επισκεφτεί της φέρνει και ένα δώρο και όλα αυτά τα δώρα μένουν κρεμασμένα στον τοίχο του δωματίου εν είδη τροπαίων. Όταν φτάσαμε την Τρίτη μέρα το σπίτι ήταν γεμάτο από ανθρώπους που γλεντούσαν. Είδαμε πολλές γυναίκες να χορεύουν τα ρωμαίικα τις άλλες να κάθονται πάνω σε μια εξέδρα. Ζητούν να έλθουν γυναίκες από το νησί της Νισύρου όταν κάποιος πεθάνει , αυτές οι γυναίκες έρχονται να κλάψουν στις κηδείες, όταν παντρεύονται αυτές έρχονται να χορέψουν και να τραγουδήσουν στο γάμο. Η Νίσυρος δε διαθέτει καθόλου πόρους ζωής και οι κάτοικοι της δεν έχουν άλλο τρόπο για να ζήσουν από το να συμμετέχουν στις λύπες ή στις χαρές των γειτονικών νησιών. Κατά τη διάρκεια αυτής της γιορτής η νύφη έμενε σε μια υπερυψωμένη εξέδρα μόνη και κρυμμένη πίσω από κουρτίνες. Μου επετράπη να τη δω μέσα σ’ αυτό το είδος αδύτου της. Ανέβηκα πάνω σε ένα σκαμνί, εκείνη έγειρε προς εμένα πήρε το χέρι μου το έφερε στο στόμα της και στο μέτωπο της. Υπερηφανεύονται πολύ για την ομορφιά της αλλά οι λάμες χρυσού που σκεπάζουν τη μορφή της, το χοντροκομμένο φτιασίδι που χρωματίζει τα μάγουλα της, τα φρύδια βαμμένα μαύρα σμίγουν μεταξύ τους, όλα αυτά έδιναν στα δικά μου μάτια μια παράξενη φιγούρα. Μια παρατήρηση που θα μπορούσα να κάμω για τις γυναίκες της ανατολής είναι ότι η ομορφιά και οι χάρες της άνοιξης της ζωής δεν περνούν σχεδόν σε κανένα μέρος όπως ο θεός τα δημιούργησε. Δεν υπάρχει στο ωραίο φύλο αυτού του τόπου παρά μόνο τα γηρατειά που δείχνουν αυτό που είναι.
Σας μίλησα για μια μοναδική συνήθεια που εφαρμόζεται στη Μυτιλήνη, τη ξαναβρήκαμε στο νησί της Κω. Οι κόρες είναι τα μόνα παιδιά που έχουν δικαίωμα στην κληρονομιά των γονιών τους. Όταν η πρωτοκόρη παντρευτεί ο πατέρας εγκαταλείπει το σπίτι του και πάει να εγκατασταθεί αλλού. Αν έχει περισσότερα παιδιά οφείλει να φροντίσει για την εκπαίδευση και την αποκατάσταση τους. Το έθιμο θέλει η γυναίκα να διαλέγει τον άνδρα της όταν αυτή πάρει τις απαραίτητες πληροφορίες. Ο πατέρας μεταφέρει την απόφαση της κόρης του σ’ αυτόν που έχει διαλέξει εκείνη. Ο γαμπρός δεν φέρνει τίποτα στο γάμο και δεν κάνει κανένα δώρο στη νέα του γυναίκα.
Αυτή η πρακτική που δεν επιτρέπει παρά μόνο τις γυναίκες στην κληρονομιά, διατηρείται ακόμα λίγο πολύ τροποποιημένη σε περισσότερα γειτονικά νησιά όπως η Νάξος, η Πάρος και η Σαντορίνη. Ορισμένοι σοφοί αναβιβάζουν τη γνησιότητα του εθίμου στον αρχαίο Λυσία τότε που οι γυναίκες κατείχαν όλα τα πλούτη και έδιναν το όνομα τους στην οικογένεια. Άλλοι σκέφτηκαν ότι ένα τέτοιο έθιμο μπορεί να γεννήθηκε στα νησιά αυτά που βρισκόμαστε σήμερα. Τα περισσότερα από αυτά τα νησιά που δεν είχαν παρά μια άγονη περιοχή και τα πλούτη τους προέρχονταν από τη ναυτιλία, ή φύση να έδωσε τα πλούτη της θάλασσας στο γένος που δημιούργησε το πιο ζωηρό το πιο ενεργητικό και το πιο περιπετειώδες. Η γη και τα σπίτια μπορούσαν να γίνουν, χωρίς αδικία, αποκλειστική μοιρασιά του γένους που δε μπορούσε να έχει καμιά επιδεξιότητα και που η αδυναμία του το απομόνωνε. Τελικά σας δίνω τις εικασίες των σοφών σαν υποθέσεις λίγο πολύ χιμαιρικές, κανένα ιστορικό στοιχείο δεν τις επαληθεύει και καμιά παράδοση δε μας βοηθά για να εξηγήσουμε με ένα ικανοποιητικό τρόπο τη συνήθεια για την οποία σας μιλώ, η οποία από τα αρχαία χρόνια θα μπορούσε να διατηρηθεί μέχρι τους μοντέρνους καιρούς. Συμβαίνει ορισμένες φορές αυτό που διατηρείται ακόμα από τα έθιμα της αρχαιότητας να περιπλέκει περισσότερο τους ταξιδιώτες από τα διασκορπισμένα συντρίμμια των καιρών και τα αρχαία μνημεία.
Κατά την παραμονή μας στην Κω είχαμε κάθε μέρα κάτω από τα μάτια μας τα βουνά του Petesse και το κάστρο του Μπουτρούμ. Η θέα του κάστρου μας θύμιζε τους Ιππότες του Αγίου Ιωάννου που το έκτισαν πάνω στην αρχαία Αλικαρνασσό και υψώνεται σε αυτή την ακτή της Καρίας. Ήλπιζα να βρω εκεί ορισμένα ενθύμια των σταυροφόρων κάποια κατάλοιπα της αρχαιότητας. Επισκεπτόμουνα με σεβασμό την πατρίδα του Ιπποκράτη πως θα περνούσα τόσο κοντά στον τόπο που γέννησε τον Ηρόδοτο χωρίς να έχω μια τελευταία επιθυμία να τον πλησιάσω; Μου φαινόταν ότι οι αναμνήσεις του πατέρα της ιστορίας που η θέα του τόπου του ήταν το λίκνο του θα μου έδινε το κουράγιο και θα μου έφερνε ευτυχία στο ταξίδι μου αφού με το παράδειγμα του για τον έρωτα για την αλήθεια με έκαναν να αφήσω το σπίτι μου και όπως και εκείνος να διασχίσω τις απομακρυσμένες περιοχές για να γνωρίσω τα ήθη των λαών, τις ανατροπές των αυτοκρατοριών και τη δόξα των αρχαίων καιρών.
Ο πλοίαρχος της “Truite” που βρήκε την επιθυμία μου όλος διόλου φυσική, άνοιξε πανιά προς την ακτή της Ασίας και ιδού εμείς στον κόλπο του Petesse, γειτονικά στο Μπουντρούμ. Αυτός ο κόλπος περιτριγυρίζεται από άγριους λόφους που είναι πιο έρημοι και θλιβεροί από αυτούς του Latcheta για το οποίο σας είχα μιλήσει στις προηγούμενες επιστολές μου, ήλθαμε για να μπούμε στο καταφύγιο του νοτιά ή για να φορτώσουμε ξύλα που μεταφέραμε στην Αίγυπτο. Δεν παρατηρούμε πάνω στην ακτή παρά μόνο άθλια αρπακτικά πουλιά και κοπάδια από τσακάλια που έκαναν να ακούγονται οι κραυγές τους που έμοιαζαν με αναστεναγμούς. Από τότε που ρίξαμε άγκυρα, κάνει έναν απαίσιο καιρό. Συμπληρώνω την επιστολή μου κάτω από το θόρυβο της καταιγίδας που ξεσπά πάνω στη θάλασσα και στα βουνά. Περιμένουμε να ξαναγίνει γαλήνη για να πάμε με το καράβι μέχρι το λιμάνι του Μπουτρούμ.
ΕΠΙΣΤΟΛΗ LXXXII
Ορισμένες αναμνήσεις από τη ζωή του Ιπποκράτη.
Κως Ιανουάριος 1831
Η σκιά και οι αναμνήσεις του Ιπποκράτη είναι παντού στο νησί της Κω, όπως η σκιά και οι αναμνήσεις του Ομήρου γεμίζουν τις εξοχές της Τροίας. Περνούμε κάτω από τον μεγάλο πλάτανο του Στανκώ, η σχέση του οποίου θυμίζει το ξακουσμένο λαμπρό γέροντα όπως τον συναντήσαμε ξαναδιαβάζοντας την Ιλιάδα κάτω από τις ιτιές του Σιμόη. Ο πρίγκιπας της ποίησης και ο πρίγκιπας της ιατρικής έχουν και οι δυο τους βωμούς τους. Και ενώ ο ποιητής έπρεπε να πεθάνει για να αναγνωρίσει ο κόσμος στο πρόσωπο του ένα θεό, ο γιατρός της Κω θεοποιήθηκε ζωντανός. Και ενώ η ζωή του Ομήρου είναι σκοτεινή και φτωχή, η ζωή του Ιπποκράτη είναι λαμπρή και ένδοξη. Στο τραγούδι του Αχιλλέα ο ποιητής κρατά το μπαστούνι του τυφλού με το δισάκι του ζητιάνου στον ώμο, ενώ στον απόγονο του Ασκληπιού τον Ιπποκράτη, η λατρεία των λαών και οι θησαυροί των βασιλιάδων και των πόλεων προσφέρονται στα πόδια του.
Η αλληλογραφία του Ιπποκράτη περιέχει είκοσι επτά επιστολές. Διαλέγουμε από αυτή την αλληλογραφία τις διηγήσεις τις πιο εντυπωσιακές που θα μας βοηθήσουν να γνωρίσουμε τον Ιπποκράτη, και τα γεγονότα της εποχής του. Είναι βέβαιο ότι ο γιατρός της Κω δεν έγραψε όλες τις επιστολές που φέρουν το όνομα του, αλλά οι ίδιες οι επιστολές οι οποίες δεν είναι δικές του διατηρούν για μας ένα μεγάλο ενδιαφέρον γιατί συντάχτηκαν από ένα βάθος αλήθειας που κανένας δε μπορεί να αμφισβητήσει. Υπάρχει μια ρομαντική προδιάθεση μέσα σ’ αυτή την αλληλογραφία, είναι ο ρομαντισμός που κρύβει η ιστορία. Σ’ αυτή την περίπτωση ο μύθος ο ίδιος μπορεί να μας αποκαλύψει τις ενδιαφέρουσες ελκυστικές συνήθειες και τα ήθη.
Διαβάζουμε την αλληλογραφία του Ιπποκράτη αφού επισκεφτήκαμε τις τελευταίες μέρες την πηγή που φέρει το όνομα του. Αυτό το μνημείο δεν είναι ασφαλώς έργο του πατέρα της ιατρικής, όμως σταματήσαμε με σεβασμό μπροστά σε αυτές τις πέτρες οι οποίες μοιάζουν να μιλούν για τη δόξα του.
Έχουμε δει μέσα στην αρχαία ιστορία πως ο Ιπποκράτης αρνήθηκε τις πιέσεις των προσφορών του Αρταξέρξη. Αυτή η διαπραγμάτευση μεταξύ του Πέρση βασιλιά και του γιατρού της Κω έδωσε την αφορμή να γραφούν ορισμένες ενδιαφέρουσες επιστολές. Ο Μέγας βασιλεύς ζήτησε ένα γιατρό ή τα φάρμακα, για να δώσει ένα τέλος στη μάστιγα που κατέστρεφε το λαό και τα στρατεύματα του. Του υποδεικνύουν τον Ιπποκράτη από την Κω που κατάγεται από θεούς, από την πλευρά του πατέρα του και της μητέρας του, τον Ιπποκράτη ο οποίος προικισμένος με μια υπέροχη φύση, γιατρεύει όλες τις ανθρώπινες ασθένειες και ο οποίος ήδη σε πολλούς τόπους έτυχε θεϊκών τιμών. Εξουσιοδοτούν το σατράπη του Ελλησπόντου να του προσφέρει χρυσάφι και χρήματα σε αυτόν που είναι ο πατέρας και ο διατηρητής της υγείας. Αμέσως ο σατράπης παίρνει τη διαταγή να βάλει στα πόδια του Ιπποκράτη όλους τους θησαυρούς που θα ζητήσει. Υπόσχονται στο γιο του Ασκληπιού να τον ανεβάσουν στις πιο ψηλές τάξεις των πιο μεγάλων προσωπικοτήτων της Περσίας. «Πέστε στο βασιλιά των βασιλέων», απαντά ο Ιπποκράτης, «ότι διαθέτω ότι χρειάζομαι για να τραφώ, να ντυθώ και να κατοικήσω. Θα είναι αμαρτία να δεχτώ τους θησαυρούς της Περσίας για να θεραπεύσω τους βαρβάρους που είναι εχθροί των Ελλήνων». Αυτά τα λόγια ανάβουν την οργή του Αρταξέρξη. Προσπαθεί να εξαναγκάσει τους κατοίκους της Κω να του παραδώσουν τον Ιπποκράτη, διαφορετικά η πόλη τους θα αναποδογυριστεί και το νησί τους θα εξαφανιστεί και θα χαθεί στα βάθη της θάλασσας, και στο μέλλον δεν θα ξέρουν αν υπήρξε ποτέ σ’ αυτή τη θέση μια πόλη και ένα νησί της Κω. Οι απειλές του μεγάλου βασιλιά θα αποβούν μάταιες ο λαός της Κω θα του απαντήσει ότι δε θα του παραδώσουν τον Ιπποκράτη το θεό τους κι ας τους προόριζε το πιο ζοφερό πεπρωμένο. Μετά από 2000 χρόνια, τα παιδιά αυτών που απάντησαν έτσι στο μεγάλο βασιλιά παραμένουν πιστά στη λατρεία του Ιπποκράτη, ανάμεσα στα λείψανα των αρχαίων ναών τα σκορπισμένα γύρω από τον γέρικο πλάτανο, ο Ιπποκράτης είναι ο μοναδικός θεός του αρχαίου κόσμου που μένει εκεί διατηρώντας τις αναμνήσεις.
Η Ελλάδα και η Ιωνία, όλες οι χώρες από τις οποίες περάσαμε είχαν ύμνους και στέφανα για το γιατρό της Κω. Ο Πλάτωνας που ήταν σύγχρονος του, ευχαριστιόταν να προσφέρει τιμές στη σοφία του. Η Αθήνα, σε αναγνώριση γι’ αυτόν που την έσωσε από το λιμό, εκδίδει διάταγμα με το οποίο τα παιδιά της Κω θα έχουν το προνόμιο να σιτίζονται και να περνούν τη νεότητα τους μέσα στη φροντίδα της. Ο Ιπποκράτης αναγνωριζόταν ως ο ευεργέτης των ανθρώπων. Όπως ένα άλλος Δίας που τα λόγια του έδιναν ζωή. Κατά τη γνώμη των συγχρόνων του ήταν αυτός που θεράπευε τους πόνους των ανθρώπων και η δύναμη του απλωνόταν μέχρι τις αδυναμίες του πνεύματος. Είναι γιαυτό που η βουλή και ο δήμος των Αβδηριτών απευθυνόμενοι σ’ αυτόν του ζήτησαν να θεραπεύσει το Δημόκριτο που νόμιζαν ότι είχε τρελαθεί. Αυτό το γεγονός είναι εξιστορημένο, μέσα στις επιστολές που έχουμε μπροστά μας, με συνθήκες αρκετά περίεργες. Αυτό το μέρος της αλληλογραφίας μοιάζει με λουλούδι που θα το πάρω για να το τοποθετήσω σε μια καλή θέση στη μικρή μου ζωγραφιά. Ας ακούσουμε πρώτα τη λυπημένη παρακλητική φωνή των πολιτών των Αβδήρων.
«Ο μεγάλος συμπατριώτης μας είναι άρρωστος ω Ιπποκράτη. Αυτός που ήταν η ελπίδα μας και η υπερηφάνεια μας, αυτός που η σοφία του ήταν θεϊκή. Τώρα είναι χωρίς λογικό και κρίση που έχει και ο πιο μικρός από τους Αβδηρίτες. Κι ενώ εμείς βρισκόμαστε μέσα στην αμφισβήτηση και την απόγνωση ο Δημόκριτος γελά. Και γελά για όλα τα πράγματα. Γράφει και μιλά για υποθέσεις που δεν στέκουν σ’ αυτή τη ζωή. Λέει ότι το διάστημα είναι γεμάτο δαίμονες. Ακούει με ένα αυτί προσεκτικά τις κραυγές των πουλιών που περνούν. Συχνά σηκώνεται τη νύχτα και περπατά μόνος. Μας επαναλαμβάνει ότι η ζωή είναι ένα τίποτα και κάποιες φορές μας λέει ότι αναχωρεί για το άπειρο. Ο σοφός μας πέφτει μέσα στην τρέλα και το σώμα του και το πνεύμα του φεύγουν. Να γιατί ω Ιπποκράτη παρακαλούμε τη βοήθεια σου. Δεν είμαστε καθόλου ένας λαός χωρίς δόξα, τιμητικές μαρτυρίες μιλούν για μας. Αν η πόλη μας ήταν από χρυσάφι δε θα ήταν αρκετό για να πληρώσουμε τη θεραπεία του μεγάλου συμπατριώτη μας. Έλα ω Ιπποκράτη γιατί δεν είναι μόνο ένας άνθρωπος που είναι άρρωστος, είναι μια ολόκληρη πόλη, είναι ο λαός και η βουλή».
Ξέρουμε ότι ο Ιπποκράτης δέχεται να κάμει το ταξίδι στα Άβδηρα για να δει τον Δημόκριτο. Στην απάντηση του προς τους Αβδηρίτες, συγχαίρει τους λαούς που γνωρίζουν ότι οι μεγάλοι άνδρες τους είναι τα μνημεία τους και όχι οι πύργοι και τα τείχη τους. Αρνήθηκε το χρυσάφι και τα χρήματα που του προσέφεραν η βουλή και ο δήμος των Αβδηριτών. Αν ήθελε να πλουτήσει δε θα πήγαινε στα Άβδηρα αλλά στην Περσική αυλή. «Είναι το ίδιο ένοχο, έλεγε ο γιος του Ασκληπιού, να εξυπηρετείς τους εχθρούς σου με το να εξυπηρετείς του φίλους σου για τα χρήματα». Δεν ξέρω μέχρι ποιο σημείο το απόφθεγμα αυτό του πατέρα της ιατρικής εφαρμόζεται από την επιστήμη των μοντέρνων καιρών. Πριν αναχωρήσει για τα Άβδηρα ο Ιπποκράτης θα ζητήσει να τον αντικαταστήσει στην Κω ένας γιατρός από την Αλικαρνασσό που ονομαζόταν Διονύσιος. Του έγραφε ότι οι άρρωστοι του νησιού δεν ήταν πολλοί και χρονιά δεν ήταν κακή.
Φτάνοντας στην πόλη των Αβδήρων ο Ιπποκράτης βρίσκεται περικυκλωμένος από ολόκληρο τον πληθυσμό. Άνδρες, γυναίκες γέροι και παιδιά. «Σώσε τον, γιάτρεψε τον» αυτές ήταν οι κραυγές του πλήθους. Τότε ο γιατρός της Κω ζητά να τον οδηγήσουν κοντά στο Δημόκριτο. Ο φιλόσοφος κατοικούσε σε ένα λόφο απομονωμένο, μακριά από το θόρυβο και τις ανθρώπινες υποθέσεις. Ένα ρυάκι ακουγόταν όπως κατέβαινε από τον λόφο. Αυτό το μέρος ήταν σκεπασμένο από αμπελώνες και εκεί υψωνόταν ένας ναός αφιερωμένος στις νύμφες. Εκεί οδηγήθηκε ο Ιπποκράτης. Διακρίνει το Δημόκριτο καθισμένο στα πόδια ενός πλατάνου, μόνος, πάνω σε ένα πέτρινο πάγκο, χλωμό και αδύνατο με το γένι του ακατάστατο, ντυμένο με ακάθαρτα φορέματα. Δίπλα του υπήρχαν πουλιά νεκρά καθώς και άλλα ζώα χωρίς ζωή. Ο φιλόσοφος κρατούσε στα γόνατα του ένα βιβλίο και άλλα βιβλία ήταν σκορπισμένα στη γη τριγύρω του. Πότε έγραφε και πότε συλλογιζόταν σκεπτόμενος και σιωπηλός, μετά σηκωνόταν, περπατούσε, παρατηρούσε τα εντόσθια και τα κουφάρια των ζώων που ήταν κοντά του και κάθιζε πάλι. «Τον βλέπεις Ιπποκράτη;» ρωτούν οι Αβδηρίτες λυπημένοι και δακρυσμένοι, «βλέπεις το Δημόκριτο, να η ζωή που περνά τώρα». Ο φιλόσοφος ακούγοντας τις φωνές, σηκώνει το κεφάλι και αρχίζει να γελά. Ο Ιπποκράτης κατεβαίνει το λόφο και πλησιάζει το Δημόκριτο. Αυτός τον αντιλαμβάνεται: «Χαίρε ξένε» του λέει. «Χαίρε ο πιο σοφός των ανθρώπων», απαντά ο Ιπποκράτης. «Σε προσφώνησα ξένε γιατί δε γνωρίζω το όνομα σου. Ποιος είσαι;» «Είμαι ο Ιπποκράτης, γιατρός από την Κω». «Ω Ιπποκράτη, η δόξα σου έφτασε μέχρι σε μένα. Ξεκουράσου στη θέση με τα φυλλώματα που βλέπεις εκεί και πες μου την αιτία που σε φέρνει εδώ». «Η επιθυμία να σε γνωρίσω και να σε ακούσω με οδήγησε σ’ αυτό τον τόπο, πάνω σε πιο θέμα έγραφες προηγουμένως Δημόκριτε;» «Για την τρέλα». Πάνω εκεί άρχισε η συζήτηση. Ο φιλόσοφος θέλοντας να εξηγήσει γιατί είχε τη συνήθεια να γελά με όλα τα πράγματα, εκθέτει λεπτομερώς όλες τις αντιθέσεις του πνεύματος και της ζωής του ανθρώπου. Αυτό φτάνει για να αποσπάσει την υπόληψη και το θαυμασμό του Ιπποκράτη και εκείνος ενθουσιασμένος από τη σοφία του Δημόκριτου προχωρεί προς το μέρος των Αβδηριτών για να τους ευχαριστήσει που έγιναν η αιτία να γνωρίσει τον πιο φρόνιμο από τους ανθρώπους.
Δε μου αρμόζει να μιλήσω για τα έργα του Ιπποκράτη. Είκοσι αιώνες σπουδών και σχεδόν δεν προσθέσανε τίποτα στα φώτα που βρίσκονται μέσα στα βιβλία του μεγάλου αυτού άνδρα και τα μαθήματα του γιατρού της Κω είναι ακόμα και σήμερα προφητείες. Έτσι η δόξα κατοικεί αιώνια σ’ αυτές τις ακτές που τις φωτίζει όπως ο ήλιος το ακτινοβόλο αρχιπέλαγος.
Ο Όμηρος στη Χίο, ο Πυθαγόρας στη Σάμο, ο Ιπποκράτης στην Κω, και οι θεοί παντού. Σε ποιο σημείο του ορίζοντα το πλοίο μας, μας κατευθύνει; Εμείς πάντως πρέπει να χαιρετήσουμε το βωμό ενός θεού ή το λίκνο ενός μεγάλου ανθρώπου.
Μετά τη γνωριμία με τον Δαβενά τον πρόξενο των πέντε δυνάμεων θα πραγματοποιηθεί μια επίσκεψη στον κυβερνήτη του νησιού τον Αλή Μπέη
Εντυπωσιάζεται από τον διοικητή του νησιού, έναν άνθρωπο πενήντα-πενηνταπέντε χρονών, με ένα γκρίζο γένι, ψηλού αναστήματος με τις πλάτες κυρτές. Το βλέμμα του είναι γλυκό και λυπημένο. Το μέτωπο του έμοιαζε σκεπτικό. Με την πρώτη ματιά δείχνει να έχει το ύφος ενός Οσμανλή και τα πρώτα λόγια της συζήτησης του έχουν κάτι από την ταπεινότητα ενός Δερβίση. Τον κάλεσε να μείνει λίγες μέρες στο Στανκιόϊ υποσχόμενος να κάμει ότι μπορούσε για να κάμει ευχάριστη την παραμονή του και να διευκολύνει τις μετακινήσεις του στο εσωτερικό του νησιού.
Θα ακολουθήσει η επίσκεψη στον Πλάτανο του Ιπποκράτη.
Θαυμάζει το δέντρο που έχει την ιστορία του. Πεντακόσια τόσα χρόνια σκεπάζει με τους κλώνους του τη μεγαλύτερη πλατεία της Κω. Ένας από τους κυριότερους κλώνους του έπεσε εδώ και μερικά χρόνια. Παρά αυτή την απώλεια, ο πατριάρχης του φυτικού βασιλείου, διατηρεί ακόμα έναν αέρα μεγαλοπρέπειας και μεγαλείου. Οι κλώνοι του που μένουν κυρτοί από το βάρος των χρόνων απλώνονται οριζόντια σε μια μεγάλη απόσταση. Πολλοί υποστηρίζονται από μαρμάρινες κολώνες που κάποτε υποστήριζαν ένα ναό του Ασκληπιού ή του Απόλλωνα. Αυτά τα υποστυλώματα βρίσκονται εκεί από τόσο πολύ παλιά που η πέτρα εισχώρησε μέσα στο φλοιό και μοιάζει να είναι μέρος του δέντρου αφού είναι αυτή που υποβαστάζει τους κλώνους. Ο πλάτανος της Κω ή του Στανκιόϊ είναι σεβαστός από τους Έλληνες και τους Τούρκους που τον τοποθετούν πάνω από όλες τις αρχαιότητες του τόπου και δεν παραλείπουν να επαναλαμβάνουν στους ταξιδιώτες ότι ο Ιπποκράτης εξέταζε τους αρρώστους του κάτω από τη σκιά του.
και μετά ακολουθεί η επίσκεψη στη Βουρίνα την οποία περιγράφει με ένα ρομαντικό τρόπο.
«Την αντιμεθαύριο της άφιξης μας ανεβήκαμε σε άλογα και επισκεφτήκαμε την πηγή του Ιπποκράτη. Αυτή η πηγή που τροφοδοτεί με νερό την πόλη είναι πάνω σε ένα ψηλό βουνό τρία μίλια περίπου από τις ακτές της θάλασσας. Μπαίνουμε στο αρχαίο πέτρινο μνημείο που εσωκλείει την πηγή από μια πόρτα όμοια με αυτή του ναού της Σίβυλλας στο βουνό Sipyle. Δύο τοίχοι από πέτρες πελεκημένες και τοποθετημένες σε κυκλώπειο ρυθμό υψώνονται με μια τριγωνική οροφή. Αυτό το πέρασμα που σε οδηγεί είναι φαρδύ τρία ή τέσσερα πόδια. Το νερό τρέχει σε μια πέτρινη κοίτη. Το μέρος όπου πηγάζει η πηγή είναι μια στρογγυλή αίθουσα αρκετά υπερυψωμένη που έχει ένα άνοιγμα στο πάνω μέρος. Πολλές από τις πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν σ’ αυτή την κατασκευή φαίνονται παλαιωμένες από το χρόνο και η μοναδική θέα τους μαρτυρεί τη διάσημη αρχαιότητα. Θα μας έβλεπαν με πολύ άσχημο μάτι στην Κω αν τολμούσαμε μια στιγμή να αμφιβάλλαμε ότι η πηγή δεν είχε κατασκευαστεί από τον Ιπποκράτη. Οι Τούρκοι και οι Έλληνες που τόσο σπάνια ασπάζονται τα ίδια αισθήματα και τις ίδιες ιδέες, ενώνονται για να τιμήσουν τον πατέρα της ιατρικής και να διατηρήσουν ότι μπορεί να μας μιλήσει για τη δόξα του. Αυτή η ανατολή που δε θυμάται πια τα μεγάλα επιτεύγματα του παλιού καιρού δε ξέχασε καθόλου τον Ιπποκράτη. Όλες οι γενεές, όλες οι εθνότητες των ανθρώπων, κράτησαν την ανάμνηση του. Μας αρέσει να βλέπουμε τους λαούς που ενώνονται και προσεγγίζουν έτσι την ανάμνηση ενός ευεργέτη της ανθρωπότητας. Αγαπάμε να βλέπουμε αυτό το σεβασμό που συγκινεί, που πρέπει να δώσει στο απλό μνημείο μιας πηγής τη διάρκεια των μνημείων των Φαραώ.
Η πηγή ποτίζει μια πεδιάδα σκεπασμένη με χορτάρι. Εκεί κοντά υψώνονται ωραία πλατάνια. Οι Τούρκοι έρχονται κάποιες φορές να καθίσουν κάτω από τις σκιές τους και αυτό το μέρος ενώνει τους Έλληνες κατά τις εορταστικές τους μέρες. Κατεβαίνοντας από το βουνό ακολουθήσαμε το νερό της πηγής που έτρεχε από καταρράκτη σε καταρράκτη από κοιλάδα σε κοιλάδα μέχρι το υδραγωγείο από το οποίο φτάνει στην πόλη. Η εξοχή φαίνεται να είναι αρκετά καλλιεργημένη και συναντούμε πάνω στους λόφους πολλά πρόβατα και κατσίκια μια μεγάλη ποσότητα από πέρδικες. Παρόλο που είμαστε στις αρχές Ιανουαρίου οι αμυγδαλιές και τα κουκιά έχουν ανθίσει και οι κίτρινοι νάρκισσοι γυαλίζουν κατά μήκος της απαστράπτουσας πρασινάδας των λιβαδιών. Το νησί της Κω και ο ήλιος της που ανυψώνετε μεταξύ των άσπρων σύννεφων μας θυμίζει το δικό μας μήνα Απρίλιο της Γαλλίας».
Η φρεγάδα “La Truite” θα αναχωρήσει από το λιμάνι της Κω για τις απέναντι ακτές. Έπρεπε να φορτώσει ξυλεία που θα μετέφερε στη Αίγυπτο. Ο Baptistin Poujoulat όμως θα μείνει καρφωμένος στο κατάστρωμα ατενίζοντας με μελαγχολία το νησί της Κω που τόσο θαύμασε και αγάπησε κατά την σύντομη παραμονή του.
Ο Baptistin Poujoulat ήταν Γάλλος ιστορικός. Ήταν ο μικρότερος αδερφός του Jean-Joseph-François Poujoulat (συνεργάτης του Joseph-François Michaud) που τον έστειλε στην Ανατολή το 1836 για να αναζητήσει νέες λεπτομέρειες σχετικά με τις σταυροφορίες. Ένα ταξίδι στη Μικρά Ασία στη Μεσοποταμία, την Παλμύρα, τη Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο συγκεντρώνει τις επιστολές που έστειλε στον Michaud και τον αδελφό του και τις εκδίδει.
[1]
