Θ. Ν. Διακογιάννης: Η Διαχρονικότητα του Ιπποκρατισμού | «Για να ξαναγυρίσει και ο Ιπποκράτης στην Πατρίδα του…»

Θεοδόσης Ν. Διακογιάννης

Κ Ω Σ

 

H ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΌΤΗΤΑ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΣΜΟΥ

 

Ο Ιπποκράτης ο πατέρας της ιατρικής, επηρέασε την ιατρική σκέψη πάνω από είκοσιπέντε αιώνες. Το έργο του πολλές φορές θαυμάστηκε, άλλοτε κατηγορήθηκε και πολλές φορές παρεξηγήθηκε. Παρόλα αυτά από την πρώτη του εμφάνιση τον 5^ο π.Χ. αιώνα μέχρι και τον 19^ο αιώνα υπήρξε το σημείο αναφοράς για την ιατρική σε ανατολή και δύση.

Από τους χρόνους της κλασικής εποχής ως την Ελληνιστική εποχή, τα συγγράμματα του Ιπποκράτη θα μελετηθούν και θα γίνει γνωστό το έργο της σχολής της Κω. Ο Πλάτωνας  θα αναφερθεί στον Ιπποκράτη με εκτίμηση για την τέχνη του. Στον Πρωταγόρα που γράφτηκε γύρω στα 430 π.Χ, καθώς και στο Φαίδρο, θα ομολογήσει την ιδιότητα του Ιπποκράτη ως γιατρού Ασκληπιάδη και δάσκαλου της ιατρικής από την Κω.

Μετά από 40 χρόνια ο Αριστοτέλης με τη σειρά του, θα αναφερθεί στον «Πολιτικό» του, στον Ιπποκράτη και θα τον αναφέρει ως μεγάλο άνδρα, όχι για το ύψος του αλλά για την τέχνη του.

Στη συνέχεια κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή έγινε ξακουστός με τα υπομνήματα που γράφτηκαν στα έργα του από διάφορους μελετητές του και από τα ειδικά λεξικά που εκδόθηκαν με τα οποία οι συντάκτες τους επιχειρούσαν να ερμηνεύσουν τις ιπποκρατικές λέξεις που συναντούσαν στα έργα του.

Δύο ήταν τα μεγάλα ιατρικά κέντρα στην Ελληνιστική περίοδο. Η Αλεξάνδρεια και η Πέργαμος. Στην Αλεξάνδρεια εργάστηκε ο μεγαλύτερος γιατρός της εποχής ο Ηρόφιλος ο οποίος υπήρξε μαθητής του Κώου ανατόμου Πραξαγόρα. Και οι δύο αυτές πόλεις διατήρησαν σημαντικές βιβλιοθήκες. Στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας κατά διαταγή του Πτολεμαίου έγινε η συγκέντρωση των έργων του Ιπποκράτη και σίγουρα οι γιατροί από τον περίγυρο του Ηρόφιλου θα έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο για την πραγματοποίηση του έργου. Από τα σπλάχνα της εμπειρικής σχολής, από τον 3^ο αιώνα π.Χ, ένας Ηροφίλιος γιατρός, ο Φιλίνος ο Κώος, είχε γράψει ένα λεξικό στον Ιπποκράτη στο οποίο κριτίκαρε τις ερμηνείες ενός άλλου μαθητή του Ηρόφι-λου, του Βακχείου του Ταναγραίου.

Ένας άλλος γραμματικός από την Κω, ο Ξενόκριτος αφιέρωσε ορισμένες απ’ τις εργασίες του στην εξέταση του Ιπποκρατικού έργου.

Οι Ηροφίλιοι συνέχισαν τη μελέτη και τον σχολιασμό των Ιπποκρατικών κειμένων. Μερικοί απ’ αυτούς είναι ο Ζήνων, ο Καλλίμαχος, και ο Ηρακλείδης από την Ερυ-θραία.

Αργότερα ο Ιπποκράτης, εξακολούθησε να κατέχει την πρώτη θέση και να θεωρείται  αυθεντία στο χώρο της ιατρικής. Ο Κικέρων συγκρίνει την προσφορά του με εκείνη του θεού Ασκληπιού.[1]

Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή θα συνταχθεί το πρώτο γλωσσάρι, το οποίο και έχει διασωθεί, από τον Ερωτιανό, ο οποίος ήταν σύγχρονος του Νέρωνα. Το ξέρουμε αυτό γιατί το λεξικό ήταν αφιερωμένο στον προσωπικό γιατρό του αυτοκράτορα, τον Ανδρόμαχο.

Αυτή την εποχή θα γίνουν οι δύο πρώτες εκδόσεις του Ιπποκρατικού έργου, η πρώτη από τον Αρτεμίδωρο Καπίτωνα και η δεύτερη από τον Διοσκορίδη. Και τα δύο αυτά έργα έχουν χαθεί. Τα αναφέρει όμως ένα αιώνα αργότερα ο Γαληνός ο οποίος τα χρησιμοποιούσε υποβάλλοντας τα σε κριτική.

Τον 1^ο μ.Χ. αιώνα, έχουμε τις πρώτες εργασίες σχετικές με την ιστορία της ιατρικής. Ο εγκυκλοπαιδιστής Κέλσος, σύγχρονος του Τιβέριου, στο έργο του De medecina, αναφέρεται στην ιατρική που πρωτοεμφανίστηκε στον Τρωικό πόλεμο με τους γιατρούς Μαχάωνα και Ποδαλείριο.

Ένας άλλος Ρωμαίος γιατρός ο Σκριβώνιος Λάργο αναφέρει στον πρόλογο της πραγματείας του Compositiones ότι: «Ο Ιπποκράτης είναι ο ιδρυτής του επαγγέλμα-τος μας».

Τον ίδιο αιώνα ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος, ο οποίος βρήκε τραγικό θάνατο όταν ο Βεζούβιος εξεράγει το 79 μ.Χ., έγραψε μια ιστορία της ιατρικής και αναφέρει ότι ο Ιπποκράτη κατέχει την πρώτη θέση στην επιστήμη αυτή.

 

Ένας άλλος γιατρός του 1^ου μ.Χ, αιώνα, ο Αρεταίος ο Καππαδόκης, που ανήκε στην πνευματική σχολή, χρησιμοποίησε με μεγάλη σύνεση το έργο του Ιπποκράτη στην έκθεση του για τη θεραπεία των οξέων νοσημάτων και των χρόνιων νόσων.

Όμως εκείνος που συνεισέφερε στη διάδοση του Ιπποκρατισμού, μακριά από τις αντιθέσεις των διαφόρων σχολών, ήταν ο Γαληνός, (2^ος αιώνας μ.Χ.), ο οποίος μέσα στο μεγάλο έργο του δεν σταμάτησε να αναφέρεται στο όνομα του μεγάλου δασκά-λου του Ιπποκράτη του Κώου. Το όνομα του Ιπποκράτη αναφέρεται στα έργα του Γαληνού 2.500 φορές. Στο βιβλίο του «Ότι ο άριστος ιατρός και φιλόσοφος» προβάλει το παράπονό του για το ότι οι γιατροί της εποχής του, ενώ στα λόγια εγκο-μιάζουν τον Ιπποκράτη, στην πράξη αποφεύγουν να μιμηθούν το παράδειγμα του. Και δεν αναφέρεται στην ιατρική τους κατάρτιση όσο στο ότι είναι ευάλωτοι στην απληστία και στην ερωτική ακολασία και ζητά από το γιατρό να είναι ηθικός και φιλοσοφημένος, αν θέλει να ονομάζεται μαθητής του Ιπποκράτη. Πάντως ο Γαληνός ήταν αυτός που συνέβαλε τα μέγιστα στη διάδοση του Ιπποκρατισμού

Ο Ιπποκράτης πια αποτελεί ένα μεγάλο κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς των καλλιεργημένων ανθρώπων. Ο Πλούταρχος θα τον αναφέρει συνέχεια στα έργα του, ενώ ο Κοϊντιλιανός θαυμάζει την τιμιότητα του.

Τον δεύτερο αιώνα μ.Χ. η φήμη του Ιπποκράτη ξεπερνά τα σύνορα του Ελληνικού κόσμου. Στην Κωστάντζα της Ρουμανίας βρέθηκε από τον αρχαιολόγο Desjardins μια επιτύμβια πλάκα στην οποία υπήρχε ένα επίγραμμα που αναφέρει τον Ιπποκράτη ως θείον διδάσκαλον.

Ο Ιπποκράτης αναφέρεται «θείος» και στο έργο του Απολλωνίου του Κιτιέα.

Μια άλλη επιτύμβια επιγραφή της ίδια εποχής που βρέθηκε στην Πέργαμο στον τάφο του γιατρού Φιλάδελφου, αναφέρει τον Ιπποκράτη, «παλαιό».

Μετά το Γαληνό, τα έργα της ιατρικής παίρνουν τη μορφή εγκυκλοπαιδειών και μέσα από τις εγκυκλοπαίδειες αυτές ανιχνεύουμε την πορεία του Ιπποκρατισμού. Στα πρωτοχριστιανικά χρόνια ο Άγιος Ιερώνυμος, στο «Κατά Ιωάννου του Ιεροσολυ-μίτου» κεφ. 38, αναφέρεται στον Ιπποκράτη και τον ονομάζει «πνευματικό». Εξιστορώντας μια θεολογική έριδα, αναφέρεται σε ένα ιερέα, τον Ισίδωρο, τον οποίο ονομάζει «Ιπποκράτη των Χριστιανών».

Ο Ορειβάσιος, (4^ος αιώνας) ο οποίος υπήρξε προσωπικός γιατρός και μεγάλος φίλος του αυτοκράτορα Ιουλιανού συγκέντρωσε κατά διαταγή του, τα κείμενα των πιο μεγάλων γιατρών της αρχαιότητας. Το κριτήριο επιλογής των κειμένων ήταν ο βαθμός Iπποκρατισμού του καθ’ ενός. Έτσι έχουμε την αρχαιότερη ιατρική εγκυκλο-παίδεια που την αποτελούσαν εβδομήντα βιβλία από τα οποία σήμερα σώζεται μόνο το ένα τρίτο.

Η δεύτερη εγκυκλοπαίδεια χρονολογικά ήταν αυτή του Αέτιου του Αμιδηνού (6^ος αιώνας), με 16 βιβλία

Ένας σύγχρονος του Αέτιου, ο Αλεξανδρινός γιατρός Τραλλιανός, παραπέμπει στον Ιπποκράτη 18 φορές, στο έργο του «Θεραπευτική» και σε δύο άλλα του βιβλία «Περί πυρετού» και «Περί οφθαλμών» αποκαλεί τον Ιπποκράτη «Θείον» όπως και δύο άλλοι σύγχρονοι του γιατροί, ο Ερασίστρατος και ο Ασκληπιάδης.

Ο Αγαθίας την ίδια εποχή γράφει ένα σατιρικό επίγραμμα που σώθηκε στην Παλατινή Ανθολογία στο οποίο εκθειάζει την λαμπρότητα του Ιπποκράτη.[2]

Κατά τον 6^ο και 7^ο αιώνα κάνουν την εμφάνιση τους διάφοροι υπομνηματιστές στις Ιπποκρατικές πραγματείες, όπως ο Παλλάδιος τον 6^ο αιώνα, ο Ιωάννης Αλεξανδρέας τον 7^ο αιώνα, ενώ τον 9^ο αιώνα ο Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος χαρακτηρίζει τον Ιπποκράτη ως τον Προμηθέα της Ιατρικής.

Μια τρίτη εγκυκλοπαίδεια εμφανίζεται κατά τα τέλη του 7^ου αιώνα από τον Παύλο τον Αιγινήτη. Περιλαμβάνει επτά βιβλία.

 

Όταν οι Άραβες το 642 κατέλαβαν την πόλη της Αλεξάνδρειας η ιατρική της σχολή έσβησε. Όμως η ελληνική παράδοση του Ιπποκρατισμού δεν διακόπηκε ποτέ από την πόλη. Ένας Άραβας γιατρός ο Αλής ιμπι Ριντουάν, που ζούσε στο Κάϊρο κατά τον 11^ο αιώνα, πήρε από ένα Χριστιανό συνάδελφό του πενήντα πέντε βιβλία του Ιπποκράτη γραμμένα στην ελληνική γλώσσα. Θα τα μεταφράσει στα αραβικά και αυτή η αλεξανδρινή κληρονομιά θα περάσει αργότερα στη δύση μέσω των αραβικών και συνέχεια των λατινικών μεταφράσεων.

Οι μεταφράσεις αυτές έπαιξαν ένα σπουδαίο ρόλο στη διάδοση του Ιπποκρατισμού. Τα  συγγράμματα του Ιπποκράτη χρησιμοποιήθηκαν από τους πρακτικούς γιατρούς στη δύση είτε αυτούσια στην Ελληνική, για όσους γνώριζαν τη γλώσσα, είτε μεταφρασμένα στα λατινικά. Έτσι κατά τον 5^ο και 6^ο αιώνα για πρώτη φορά κάνουν την εμφάνιση τους λατινικές μεταφράσεις πολλών έργων του Ιπποκράτη στην Ιταλία και ιδιαίτερα στη Ραβένα που ήταν τότε έδρα της βυζαντινής εξαρχίας από το 568 ως το 752.

Κατά τα βυζαντινά χρόνια η ιατρική του Ιπποκράτη θα αποτελέσει τη βάση της τότε ιατρικής, καθώς και κατά το Μεσαίωνα στη Αραβία. Η πρώτη ιατρική σχολή των Αράβων την εποχή του προφήτη Μωάμεθ ονομάζεται Ιπποκρατική. Από αυτήν βγαίνουν οι πρώτοι Άραβες γιατροί.

Οι Άραβες γιατροί κατόρθωσαν ένα πολύ σημαντικό έργο. Παρόλο που δεν παρήγαγαν κάτι το εποικοδομητικό πάνω στην Ελληνική ιατρική την οποία παρέλα-βαν από τους Βυζαντινούς, κατάφεραν να την διατηρήσουν με τις μεταφράσεις των έργων του Ιπποκράτη και του Γαληνού και το πιο σπουδαίο να την διαδώσουν μέσω της Ισπανίας στην πνευματικά συγχυσμένη Ευρώπη του Μεσαίωνα.

 

Ο  Κασσιόδωρος στο μοναστήρι του Vivarium, στη νότια Ιταλία παράγγελλε στους μοναχούς που δεν ήξεραν Ελληνικά να διαβάζουν Ιπποκράτη στα Λατινικά.

Ωστόσο στην ανατολή, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αλεξάνδρεια και στην Πέργαμο, τα έργα του Ιπποκράτη και του Γαληνού διαβάζονταν στην Ελληνική γλώσσα. Στη συνέχεια μεταφράστηκαν στα Συριακά και στα Αραβικά, από ένα μεγάλο μεταφραστή του 9^ου αιώνα τον ο Hunayn ibh Ishaq, ένα νεστοριανό γιατρός ο οποίος υπήρξε διευθυντής στη Βαγδάτη του Οίκου της Σοφίας που είχε ιδρυθεί από ένα Αββασίδη Χαλίφη. Πάντως η Αραβική αυτή προσπάθεια ήταν η αιτία να διασωθούν Υπομνήματα του Γαληνού σε διάφορες  πραγματείες του Ιπποκράτη οι οποίες δεν έχουν σωθεί στα Ελληνικά. Με αυτές τις μεταφράσεις ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός βοήθησαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη της Αραβικής Ιατρικής. Σε πολλές περιπτώσεις, μέσω του Γαληνού οι Άραβες γνώρισαν τον Ιπποκράτη.

Όπως αναφέραμε, τα μεταφρασμένα κείμενα από τα Αραβικά, μεταφράστηκαν αργότερα στα Λατινικά  τον 11^ο αιώνα και γνώρισαν μεγάλη διάδοση στη Δύση μέχρι την Αναγέννηση. Η σχολή του Σαλέρνο (νότια Ιταλία) γνώρισε τον Ιπποκράτη μέσω των Λατινικών μεταφράσεων του Γαληνού από τα Αραβικά. Ο μεγαλύτερος με-ταφραστής, των Ιπποκρατικών έργων, από τα Αραβικά στα Λατινικά ήταν ο Κωνστα-ντίνος ο Αφρικανός. Αργότερα μόνο έχουμε μεταφράσεις απ’ ευθείας από τα Ελληνι-κά από τον Βουργούνδιο στην Πίζα και ακόμα πιο αργά από τον Βορθολαίο από τη Μεσσήνη και από τον Νικόλαο από το Ρήγιο της Καλαβρίας.

 

Κατά τον Μεσαίωνα τρία ήταν τα ιατρικά κέντρα που άνθισαν στην Ευρώπη. Το Μοντεκασίν του τάγματος των Βενεδικτίνων στο Σαλέρνο στη νότια Ιταλία, και το Μοντπελλιέ στη Γαλλία, όπου οι ιπποκρατικές ιδέες γνώρισαν από πολύ παλιά τέτοια άνθιση ώστε τα νεότερα χρόνια να ονομαστεί κέντρο του Ιπποκρατισμού.

 

Ο μεγάλος ποιητής της αναγέννησης ο Δάντης θα αποκαλέσει τον Άγιο Λουκά ο οποίος ήταν γιατρός ότι ήταν «ένας από τους ακόλουθους  του Ιπποκράτη».[3]

 

Κατά το 12^ο αιώνα τα πρώτα μεγάλα πανεπιστήμια στα οποία διδάχθηκε η ιατρική ήταν του Μομπελλιέ της Μπολώνιας και του Παρισιού, τα οποία όμως πήραν σαν βάση της διδασκαλίας τους τα κείμενα που προέρχονταν από τη σχολή του Σαλέρνο, γνωστή με το όνομα Articella.

 

Η Ιπποκρατική συλλογή όμως θα γίνει γνωστή μετά την αναγέννηση με βιβλία τυπωμένα και όχι χειρόγραφα. Το 1525 ο Μarcus Fabius Calvus τύπωσε στη Ρώμη μια πλήρη λατινική μετάφραση από τα Ελληνικά.

Ένα χρόνο μετά, ο Ιωάννης Φραγκίσκος της Άσολα, τυπώνει στη Βενετία, στον οίκο Άλδων, την πρώτη έκδοση στην Ελληνική

Θα ακολουθήσουν και άλλες προσπάθειες εκδόσεων των Ιπποκρατικών έργων, όμως η δεκάτομη έκδοση του Emile Littre θα υποκαταστήσει όλες τις προηγούμενες. Οι 10 τόμοι με το αρχαίο ελληνικό κείμενο την μετάφραση στα γαλλικά και τα σχόλια τα τόσο σημαντικά βρίσκονται στην Ιπποκρατική πολύγλωσση βιβλιοθήκη του Διεθνούς Ιπποκρατείου Ιδρύματος της Κω.

 

Στη συνέχεια οι εκδότες γιατροί θα αντικατασταθούν από φιλολόγους Ελληνιστές που θα έχουν τη βοήθεια των ιστορικών της ιατρικής. Τρεις προσπάθειες έγιναν: στη Γερμανία στα πλαίσια της σειράς Corpus medicorum Graecorum, στην Αγγλία από τη σειρά Loeb και στη Γαλλία από την Collection des Universites de France, χωρίς όμως να μπορέσουν να προσφέρουν μια ολοκληρωμένη έκδοση του Ιπποκρατικού έργου.

Ο Έλληνας γιατρός Αδαμάντιος Κοραής, ο Έλληνας Ιπποκρατιστής, εκδίδει την περίφημη πραγματεία του «Περί αέρων, υδάτων, τόπων» η οποία πρωτοδημοσιεύτηκε στο Παρίσι το 1800. O Κοραής φοίτησε στην περίφημη ιατρική σχολή του Montpellier και ακολούθησε τις παραδώσεις της, θαυμάζοντας και εξυμνώντας το ιπποκρατικό πνεύμα. Ο Κοραής έλεγε για τον Ιπποκράτη: «Προείδε πάμπολλα πράγματα εξ όσων εβεβαίωσαν και ανέπτυξαν ύστερον οι φισιολόγοι».

 

 

Η σχολή του Montpellier, είχε υιοθετήσει τα συγγράμματα του Ιπποκρατικού Corpus για τη διδασκαλία της Ιατρικής σε αντίθεση με τη σχολή των Παρισίων η οποία προτιμούσε τα βιβλία του Γαληνού. Όμως γενικά στη Γαλλία ο Ιπποκτρατισμός είχε επιβληθεί και στο Montpellier παρέμεινε παράδοση της ιατρικής σχολής η οποία διεκδικούσε για τον εαυτό της τον τίτλο του διαδόχου της σχολής της Κω. Για το λόγο αυτό στην αίθουσα των τελετών της σχολής υπήρχε η χάλκινη προτομή του Ιπποκράτη. Κάτω ακριβώς από την χάλκινη προτομή υπήρχε μια μαρμάρινη πλάκα στην οποία ήταν χαραγμένα τα παρακάτω:

 

«ΚΑΠΟΤΕ Ο ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ΚΑΤΑΓΟΤΑΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΩ

ΤΩΡΑ ΟΜΩΣ ΚΑΤΟΙΚΕΙ ΣΤΟ ΜΟΝΤΠΕΛΛΙΕ

 

Για το λόγο αυτό, κλείνοντας, κάνω έκκληση στους τοπικούς άρχοντες της Κω να φροντίσουν  να ιδρυθεί σχολή, που να σχετίζεται με το Ιπποκρατικό ιδεώδες, για να ξαναγυρίσει και ο Ιπποκράτης στην Πατρίδα του.

 

 

 

 

 

 

[1] Κικέρων, Epistulae ad Anticum, XVI, 15,  5

[2] Θ.Ν.Διακογιάννη, Κώοι γιατροί πριν και μετά τον Ιπποκράτη.

Ανάτυπο από τα Κωακά τόμος Η΄.

[3] Δάντης, Θεία Κωμωδία, καθαρτήριο XXIX, 136

L’un si mostrava alcun de famigliari

di quell sommo Ippocrate…..

Έμοιαζε ο ένας λες κι ήτανε

ακόλουθος του μεγάλου Ιπποκράτη.