Η ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ
ΤΗΣ ΚΑΡΔΑΜΑΙΝΑΣ
του Νικολάου Π. Ιερομνήμονος
Τον περασμένο μήνα έλαβα από τον ίδιο τον συγγραφέα, συμπατριώτη και δάσκαλο Νίκο Π. Ιερομνήμονα ένα εξαιρετικού περιεχομένου βιβλίο, 274 σελίδων, με τον τίτλο «Η ιστορία του Δημοτικού Σχολείου της Καρδάμαινας», το οποίο εκδόθηκε με χρηματοδότηση του ΔΟΠΑΒΣ και του Εμμανουήλ Ηλ. Χατζηαμάλλου και σελιδοποιήθηκε και τυπώθηκε στο Κέντρο Γραφικών Τεχνών στην Κω.
Η πρώτη μου αντίδραση, όπως είναι φυσικό, ήταν να ξυπνήσουν οι παιδικές μνήμες και τα πρώτα μας γράμματα, οι συμμαθητές και οι συμμαθήτριες, οι δάσκαλοι και οι δασκάλες, τα πρώτα μας παιχνίδια στον αύλιο σχολικό χώρο, αλλά και να βρεθεί σε πρώτο πλάνο αυτό το ίδιο το νεοκλασικό κτίριο του Σχολείου με τη χαρακτηριστική ονομασία «Ο Σωκράτης», που χτίστηκε το 1925 με την οικονομική αρωγή των Καρδαμιωτών μεταναστών στις πέραν του Ατλαντικού Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Η άψογη δομή του βιβλίου μέσα από τον πίνακα των περιεχομένων, ήταν η δεύτερη ματιά. Μια δομή, όπως θα άξιζε στο βιβλίο:
-Εισαγωγή
-Η παιδεία στην Κω κατά την μακραίωνη δουλεία της
-Από την ιταλική κατοχή και μετά
-Γερμανική κατοχή (1943-1945)
-Η αγγλική κατοχή (8 Μαΐου 1945 – 31 Μαρτίου 1947)
-Η εκπαίδευση στα Δωδεκάνησα την περίοδο 1947-1950
-Η ιστορία του σχολείου της Καρδάμαινας από το 1950 έως το 1975
-Από τη μεταπολίτευση μέχρι το 2015
-Στο νέο Δημοτικό Σχολείο Καρδάμαινας
-Αναμνήσεις μαθητών
-Επίλογος
-Βιβλιογραφία
Ύστερα, άρχισα να θαυμάζω τους συχωριανούς προγόνους μας, που έζησαν πριν από έναν ολόκληρο αιώνα, σκλάβοι όλοι τους από γενιά σε γενιά και να υποκλίνομαι στα πρόσωπά τους, γιατί μια από τις πρώτες τους φροντίδες ήταν να μάθουν γράμματα, να γράφουν και να διαβάζουν, να μην ξεχαστεί η ελληνική γλώσσα, αλλά και να αποκτήσουν λατρευτικούς χώρους για να κρατηθούν γερά στην αγκάλη της Ορθοδοξίας.
Κι ο συγγραφέας Νίκος Π. Ιερομνήμων, φρόντισε να μελετήσει, να σκύψει πάνω από βιβλιογραφίες, αρχειακό υλικό και ζωντανές μνήμες και να μας μεταφέρει γνώση και πληροφορίες. Γνώση ιστορική, γνώση λαογραφική, γνώση κοινωνική και όχι μόνον. Μια γνώση για μια χρονική περίοδο 160 ολόκληρων ετών:
-από τότε που οι Καρδαμιώτες εκδιώχθηκαν από τους Τούρκους από το Κάστρο της Αντιμάχειας (1850 περίπου) και την εγκατάστασή τους στην κοιλάδα της Παλιάς Καρδάμαινας,
-το χτίσιμο του πρώτου σχολείου απέναντι από το μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων, (άρχισε να χτίζεται το 1847), στα 1885. Φαίνεται όμως ότι τα παιδιά μάθαιναν γράμματα από το 1868, προφανώς, σε κάποιο άλλο οίκημα. Το 1/θέσιο αυτό σχολείο λειτούργησε ως τα 1890.
-την μετεγκατάστασή τους στη σημερινή Καρδάμαινα στις αρχές του 1900,
-το δεύτερο σχολείο τους στον νάρθηκα της εκκλησίας, «Το Γεννέσιον της Θεοτόκου», από το 1890 ως το 1913. Τα μαθήματα ήταν τα Θρησκευτικά, τα Αρχαία Ελληνικά, η Αριθμητική, η Ιστορία, ενώ τα βιβλία ήταν το Ψαλτήρι, η Χρηστομάθεια, του Κοσμά, η Κύρου Ανάβαση του Ξενοφώντα. Δάσκαλοι που δίδαξαν από το 1861 ως το 1900 ήταν οι Κόκκινος Μιχαήλ, Σακελλαρίου Αντώνιος, Παπαχαρτοφύλης Νικόλαος, Ευσταθίου Γιάννης,
-το τρίτο σχολείο τους «Ο Σωκράτης» στα 1925,
-το σημερινό σύγχρονο σχολείο απέναντι από το κοιμητήριο του χωριού στα 2015,
-επίσης ένα σχολείο ακόμα που λειτούργησε στην Καρδάμαινα από το 1850 ως το 1896 ήταν στον Ελαιώνα του Κονόμου.
Ο Νίκος σε μια εκ βαθέων εξομολόγηση, αισθάνθηκε την ανάγκη να πληροφορήσει τους αναγνώστες του, ότι εκείνο που τον ώθησε στη συγγραφή του βιβλίου είναι το ότι δύο από τους παππούδες του υπήρξαν μέλη της Αδελφότητας Καρδαμενίων Νέας Υόρκης που συνέδραμαν στη συλλογή των χρημάτων για την αγορά οικοπέδου και την ανέγερση του σχολείου, όπως επίσης το ότι δυο αδελφοί του παππού του Γεωργίου Μ. Καραναστάση, ο Ηρακλής και ο Αναστάσιος Καραναστάσης, δυο αγλαΐσματα των ελληνικών γραμμάτων, δίδαξαν και στο ιστορικό σχολείο της Καρδάμαινας.
Τα άπειρα εμπόδια, οι ταπεινώσεις και οι εξευτελισμοί κατά την ύστατη οθωμανική περίοδο διεκτραγωδούνται με ενάργεια στο εισαγωγικό σημείωμα του συγγραφέα, ο οποίος και αναφέρεται τόσο στον ρόλο του Πατριαρχείου για βελτιώσεις στην παρεμπόδιση της εκπαίδευσης των Ελληνοπαίδων, όσο και στον ρόλο των μοναστηριών, τα οποία εκτός του θρησκευτικού τους ρόλου και της καθοδήγησης των Χριστιανών, είχαν επωμισθεί και τη λαϊκή εκπαίδευση ακόμα και στους νάρθηκες των ναών.
Η Παιδεία στην Κω τον απασχολεί ιδιαίτερα και αποτελεί τον κυρίως κορμό της έρευνας του συγγραφέα, ιδιαίτερα μάλιστα κατά την χρονική περίοδο της μακρόχρονης οθωμανικής σκλαβιάς, αλλά και εκείνης με τους Ιταλούς, τους Γερμανούς και τους Άγγλους κατακτητές. Ακουμπώντας στην έγκυρη βιβλιογραφία του Ηρακλή Καραναστάση, μας πληροφορεί για το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο στη Χώρα στα 1773 που ιδρύθηκε από τον Μητροπολίτη Καλλίνικο.
Εντρυφώντας στους Κώδικες της Ιεράς Μητροπόλεως Κω, μας κάνει κοινωνούς του γεγονότος ότι το 1842 ο Μητροπολίτης Κύριλλος προσπαθεί μέσω της κτηματικής εκκλησιαστικής περιουσίας να εξοικονομήσει πόρους προκειμένου να λειτουργήσουν σχολεία.
Στη συνέχεια, το 1845, ο Μητροπολίτης Παγκράτιος θα συναποφασίσει με τους Δημογέροντες και τους προύχοντες της Χώρας και των χωριών να δημιουργηθούν σχολεία τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στα χωριά. Κι αυτό θα πραγματοποιηθεί με την οικονομική συνεισφορά της Χώρας, του Ασφενδιού, του Πυλιού, της Αντιμάχειας και της Κεφάλου, πλην της Καρδάμαινας, αφού οι Καρδαμιώτες ζούσαν ακόμα στο Κάστρο της Αντιμάχειας.
Μπαίνοντας στα βαθιά της ιστορίας, ο Νίκος, μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για την μετοίκηση των Καρδαμιωτών από την Παλιά Καρδάμαινα στη Νέα, όπως π.χ. ότι βασική αιτία αυτής της μετοίκησης ήταν η ελονοσία αφού η περιοχή ήταν βαλτώδης. Μια υπόθεση δύσκολη και δαιδαλώδης εκείνη της μεταφοράς ενός ολόκληρου χωριού, αφού η εγκριτική διαδικασία της μετεγκατάστασης έφτανε ως τον Βαλή της Ρόδου κι ως τον Καϊμακάμη της Κω, αλλά και αφού η πλειοψηφία των κατοίκων αποτελείτο από ανθρώπους μεροκαματιάρηδες, φτωχούς εργάτες και μικρογεωργούς.
Όμως τα κατάφεραν, κι εκεί στα 1885 άρχισαν να κατηφορίζουν λίγοι-λίγοι και να χτίζουν τα καινούρια φτωχικά τους σπιτικά με πέτρα και χώμα. Κι όταν έχτισαν το Σχολείο εκεί στην εκκλησία της Παναγιάς, στα 1912 προσέλαβαν και δάσκαλο τον Αντώνη Καραντώνη από την Αντιμάχεια, απόφοιτο του Πυθαγορείου Διδασκαλείου της Σάμου. Το 1914-1915 οι Καρδαμιώτες κατάφεραν το τετρατάξιο δημοτικό σχολείο να το κάνουν εξατάξια Αστική Σχολή, ενώ το 1916-1917 θα μετατραπεί σε Οκτατάξιον Δημοτικήν Σχολήν.
Στο μεταξύ, οι παρεμβάσεις των Ιταλών κατακτητών στα εκπαιδευτικά πράγματα είχαν ήδη αρχίσει, ενώ η σθεναρή στάση του Μητροπολίτη Αγαθάγγελου απέτρεψε τη βουλιμία του Ιταλού Διοικητή να είναι εκείνος που θα εγκρίνει τα σχολικά προγράμματα, αλλά και να εισαχθεί η ιταλική γλώσσα στα ελληνικά σχολεία. Και βεβαίως η Εκκλησία ήταν εκείνη η οποία με τα πενιχρά της έσοδα πλήρωνε και τους μισθούς των δασκάλων.
Το 1924-1925 η Μικτή Εξατάξια Σχολή της Καρδάμενας έχει διευθυντή τον Ηρακλή Μ. Καραναστάση και δασκάλους τον αδελφό του Αναστάσιο και τον παπα-Ιωάννη Ευσταθίου, νηπιαγωγό την Ευτυχία Κουμέντου, με 100 μαθητές και 70 νήπια, ενώ Δήμαρχος του χωριού είναι ο Νικόλαος Χατζηνικολού.
Ακολούθησαν ως διευθυντές: το 1926-1927 ο Γ. Καΐσαρλης, το 1927-1928 ο Ι. Γούναρης, το 1929-1931 ο Ν. Λυβίτσης, το 1931-1932 ο Γεώργιος Φ. Παπανικολάου, το 1935-1938 ο Γ. Φ. Παπαχαρτοφύλης. Δάσκαλοι που υπηρέτησαν κατά την περίοδο αυτή ήταν οι ακόλουθοι:
Ευστ. Ηλ. Ευσταθίου, Νικόλαος Γ. Παναγιώτου, παπα-Ιωάννης Ευσταθίου, Ευτυχία Κουμέντου, Δημήτριος Γούναρης, Νικόλαος Γούναρης, Κ. Φασουλαρίδης, Δ. Καραγιάννης, Δημήτριος Χατζηάμαλλος, Ζαχαρίας Οικονόμου, Νικόλαος Γενάς, Μαρία Κατσίλλη. Επίσης κατά την περίοδο 1900 έως και το 1936 υπηρέτησαν ως δάσκαλοι και οι: Ιωάννης Ποντικός, Ιωάννης Ιερομνήμων, Αντώνιος Κωνσταντινίδης, Οδυσσεύς Κουτρούλης, Ελένη Χατζηαμάλλου, Ευάγγελος Μανουσάκης, Μικές Μαϊλλακάκης, Γεώργιος Χατζηπόγιας, Σεβαστιανός Παπαχρήστος, Γεώργιος Κουτσουράδης, Ευστάθιος Παπαχαρτοφύλης.
Διευθυντές στο Σχολείο κατά την περίοδο 1944 (όταν άνοιξαν τα σχολεία στα Δωδεκάνησα) έως το 1974 ήταν οι: Παναγιώτου Νικόλαος (1944-1949), Ζαχαρίου Ζαχαρίας (1949-1958), Παπαηλίας Ηλίας (1958-1968), Χατζηνικολάου Μιχαήλ (1968-1970), Ξενίκας Γεώργιος (1970-1971), Παπαϊωάννου Διονυσία (1971-1972), Λαππά Ελένη (1972-1973), Ξενίκας Γεώργιος (1973-1974).
Αξίζει να αναφερθεί η πληροφορία που μας δίνει ο συγγραφέας από το Μαθητολόγιο του Σχολείου, ότι κατά το έτος 1931-1932 τα επαγγέλματα των γονέων των μαθητών ήταν: 9 έμποροι, 44 γεωργοί, 3 καφετζήδες, 3 αγγειοπλάστες, 5 κτίστες, 1 μυλωνάς, 25 εργάτες, 1 σιδηρουργός, 3 υποδηματοποιοί, 1 ιερέας, 12 ξυλουργοί, 3 πλοίαρχοι ξύλινων καραβιών, 4 ποιμένες, 3 κτηματίες, 1 αγροφύλακας, 1 κουρέας, 1 αλιέας.
Όπως είναι γνωστό, στα πλαίσια του εξιταλισμού της Δωδεκάνησου, στα τέλη του 1938, ο διαβόητος Ντε Βέκι με εντολή του θα κλείσει τα ελληνικά σχολεία, αφού προηγουμένως, τον Ιούλιο του 1937 δημιούργησε τα Κρατικά (Βασιλικά ή Δημαρχιακά) και τα Ιδιωτικά, με προαιρετική την ελληνική γλώσσα. Τότε, βέβαια, ήταν που παρενέβη η Εκκλησία, δημιουργώντας τα Κατηχητικά, τα οποία συνέχισαν να διδάσκουν την ελληνική γλώσσα, ενώ με την παράλληλη δημιουργία του κρυφού σχολειού η ελληνική παιδεία εξακολούθησε την πορεία της. Στην Καρδάμαινα η δασκάλα Ελένη Λαππά-Χατζηστεφάνου ήταν εκείνη που δίδασκε στα Κατηχούμενα της εκκλησίας της Παναγιάς, ενώ ο δάσκαλος Μιχάλης Χατζηνικολάου λειτούργησε κρυφά νυχτερινό σχολείο σε κάποιο σπίτι.
Ένα μνημόσυνο είναι στην ουσία η αναφορά του συγγραφέα στον βομβαρδισμό της Καρδάμαινας στις 4.10.1943, κατά τη διάρκεια του οποίου βρήκαν τραγικό θάνατο στο καταφύγιο (ρεφούγκιο) στη θέση Καμάρα οι: Αγρέλλη Καλλιόπη σύζ. Μάρκου, Αγρέλλης Φίλιππος του Μάρκου, Ιερομνήμων Αντώνης του Κωνσταντίνου, Πηλιουράς (Φούντας) Γιώργος του Αντωνίου, Παναγιώτου Φίλιππος του Γεωργίου, Παπαηλίας Ευγένιος του Κωνσταντίνου, Παπανικολάου Κατερίνα, Φουρτούνης Γιάννης του Μιχαήλ και στο σπίτι του ο Χατζηάμαλλος Κωνσταντής του Δημητρίου.
Ως αντιστασιακοί καταγράφονται στις σελίδες του βιβλίου από τον συγγραφέα οι Οικονόμου Ζαχαρίας δάσκαλος, Χατζηάμαλλος Κ. Δημήτριος δάσκαλος, καθώς και οι αδελφοί Δημήτριος και Στυλιανός Εμμ. Χατζηαμάλλου.
Στο μεταξύ το Σχολείο της Καρδάμαινας θα ανοίξει εκ νέου τον Οκτώβριο του 1944 με εντολή της γερμανικής διοίκησης, με δασκάλους τους Νικόλαο Ι. Παναγιώτου, Ηλία Κ. Παπαηλία και Ελένη Λαππά, ενώ το 1945 θα διοριστούν επίσης και οι Γεώργιος Φ. Παπαχαρτοφύλης, Ζαχαρίας Π. Ζαχαρίου και Νικόλαος Κ. Μαύρος.
Το σχολικό έτος 1945-1946, επί αγγλοκρατίας, στο Σχολείο υπηρετούσαν ως δάσκαλοι οι: Παναγιώτου Νικόλαος (διευθυντής), Παπαηλίας Ηλίας, Ζαχαρίου Ζαχαρίας, Παπανικολάου Γεώργιος, Μαύρος Νικόλαος και Λαππά Ελένη.
Με την απελευθέρωση των νησιών και την ενσωμάτωσή τους στη Μητέρα Πατρίδα, και πιο συγκεκριμένα το σχολικό έτος 1947-1948 η ονομασία Αστική Σχολή Καρδάμαινας μετονομάζεται σε Δημοτικό Σχολείο Καρδάμαινας, ενώ οι μαθητές και οι μαθήτριες που εγγράφονται είναι 144 και 115, σύνολο 259. Οι πρώτοι μεταπελευθερωτικοί δάσκαλοι ήταν οι: Παναγιώτου Νικόλαος, Ζαχαρίου Ζαχαρίας, Παπαηλίας Ηλίας, Σβύνου Καλλιόπη και Λαππά Ελένη.
Άξια σημείωσης, όπως προκύπτει από το σχολικό αρχείο των ετών 1949-1950, είναι η ορθογραφία της λέξης Καρδάμενα, η οποία αλλάζει και γίνεται Καρδάμαινα, ενώ διευθυντής αναλαμβάνει ο Ζαχαρίας Ζαχαρίου έως και το 1959.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας φροντίζει να δώσει μια εικόνα του σχολικού κτιρίου στους αναγνώστες του, όπως η περιγραφή των αιθουσών με την έδρα του δασκάλου πάνω σε βάθρο, με φρέσκα λουλούδια στο βάζο της έδρας, τον μαυροπίνακα με τις κιμωλίες και τον σπόγγο, από πάνω την εικόνα του Χριστού με τους βασιλείς αριστερά και δεξιά, τις εικόνες των ηρώων του 1821, την καμπάνα της εκκλησίας που χτυπούσε στις 8 το πρωί και στις 2 το μεσημέρι (μέχρι το 1980) για την έναρξη και τη λήξη των μαθημάτων, την Ανθίππη Παπαχαρτοφύλη που ήταν ο άνθρωπος για όλες τις δουλειές (καθαριότητα, περιποίηση των λουλουδιών στις γλάστρες του διαδρόμου, το σχολικό συσσίτιο και ό,τι άλλο ζητούσε ο διευθυντής). Όπως την χαρακτήρισε ο γενικός επιθεωρητής, ήταν η καλή νοικοκυρά του Σχολείου. Την όλη εικόνα συμπληρώνουν οι αυτοσχέδιες πάνινες τσάντες των μαθητών, φτιαγμένες από τα χέρια των μανάδων, η πλάκα με το κοντύλι, τα καντριγιέ τετράδια, σταχωμένα με το μπλε χαρτί, τα μελανοδοχεία και οι πένες, η ξυλογλυπτική των αγοριών και το κέντημα των κοριτσιών, οι μπλε υφασμάτινες ποδιές με τον άσπρο γιακά για τις μαθήτριες και οι ποδιές των αγοριών (σακάκια), -καταργήθηκαν το 1982- τα μαλλιά των αγοριών κουρεμένα «γουλί» και οι κοτσίδες, συνήθως, των κοριτσιών.
Κάθε Κυριακή, υπήρχε ο υποχρεωτικός εκκλησιασμός και στη συνέχεια το Κατηχητικό Σχολείο στην εκκλησία της Παναγιάς επίσης, όπου συνήθως δίδασκαν ιερείς και δάσκαλοι, όπως ο Μιχαήλ Χατζηνικολάου, ένας βαθιά θρησκευόμενος δάσκαλος.
Η Καρδάμαινα, όπως και όλη η Ελλάδα, την δεκαετία του 1950, θα αντιμετωπίσει έντονο κύμα μετανάστευσης στο εξωτερικό, αλλά και στο εσωτερικό της χώρας. Τότε η Καρδάμαινα (1950-1951) είχε πληθυσμό 1.405 κατοίκων.
Το Σχολείο απόκτησε νερό το 1956, το σχολικό έτος 1957-1958 αποχωρητήρια και ηλεκτρικό ρεύμα εναλλασσόμενο 125 βολτ από την Ηλεκτρική του Γιάννη Κυρίτση που βρισκόταν στην περιοχή του Καυκάλη, γεγονός το οποίο εθεωρείτο για την εποχή του μοναδικό και πρωτοποριακό και πρωτολειτούργησε το 1950 έως το 1962, οπότε και εξαγοράστηκε από την Δ.Ε.Η.
Το 1965 το Σχολείο θα αποκτήσει γραφομηχανή, την οποία πρώτος χρησιμοποίησε ο διευθυντής Ηλίας Παπαηλίας για την αλληλογραφία του Σχολείου.
Το 1969-1970 ιδρύθηκε και λειτούργησε σε αίθουσα του Δημοτικού Σχολείου το 1/θέσιο Νηπιαγωγείο της Καρδάμαινας με πρώτη νηπιαγωγό τη Σοφία Λιαμή.
Η μεταπολίτευση βρίσκει το Σχολείο με 123 μαθητές, με διευθυντή τον Γεώργιο Ξενίκα και δασκάλους τους Ντουμάνη Εμμανουήλ, Χατζηστέργου Μαρία και Σαρρή Παναγιώτα, ενώ την επόμενη χρονιά προστίθεται η δασκάλα Χριστίνα Λ. Ψύρρη στη θέση της Παναγιώτας Σαρρή που μετατέθηκε. Το 1977-1978 διευθυντής αναλαμβάνει ο Ντουμάνης Εμμανουήλ, ενώ την ίδια χρονιά (24.5.1978) φεύγει από τη ζωή η επί 36 έτη δασκάλα στο Δημοτικό Σχολείο Καρδάμαινας Ελένη Λαππά. Το 1978-1979 προστίθεται στο διδακτικό προσωπικό και η δασκάλα Καραναστάση Χριστίνα και το 1979-1980 ο Κονσολάκης Μύρων. Την ίδια χρονιά (καλοκαίρι 1980) συνταξιοδοτείται η καθαρίστρια του Σχολείου Ανθίππη Παπαχαρτοφύλη, που την αντικαθιστά η Χρυσοκώνα Μαύρου.
Οι συνθέσεις του διδακτικού προσωπικού κατά τα επόμενα έτη είναι:
1980-1981: Βλάχος Νικόλαος, διευθυντής, Κατσίλλη Μαρία Φ., Μαύρου Σεβαστή, Αποστόλου Βασίλειος.
1981-1982: Κουνδουράκης Ζαχαρίας, διευθυντής, Μαύρου Σεβαστή, Πατεράκη Αικατερίνη.
1982-1983: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Κατσίλλη Μαρία, Μαύρου Σεβαστή
1983-1984: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Μαύρου Σεβαστή, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηαμάλλου Αγγέλα.
1984-1985: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Μαύρου Σεβαστή, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηαμάλλου Αγελική, Χατζηδημήτρης Ηλίας, Σαράγια Παρασκευή, λόγω κύησης των δύο τελευταίων.
1985-1986: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηαμάλλου Αγγελική, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, ενώ το 1985 απεβίωσε ο συνταξιούχος δάσκαλος Οικονόμου Ζαχαρίας.
1986-1987: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Χατζηνικολάου Φίλιππος.
1987-1988: Διακοδημητρίου Ιωάννης, διευθυντής, Στέφανος Κεφαλιανός, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Μανασή Αλεξάνδρα.
1988-1989: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Χατζηαμάλλου Δήμητρα.
1989-1990: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Χατζηνικολάου Φίλιππος.
1990-1991: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Χατζαμάλλου Αγγελική, Ιερομνήμων Νικόλαος.
1991-1992: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Χατζηαμάλλου Αγγελική, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, ενώ τον Ιανουάριο του 1992 τον Χατζηνικολάου Φίλ. αντικατέστησε ο Ιερομνήμων Νικόλαος.
1992-1993: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Ιερομνήμων Νικόλαος.
1993-1994: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Ιερομνήμων Νικόλαος (μέχρι 8.1.1994), Χατζηαμάλλου Δήμητρα (από 8.1.1994).
1994-1995: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Παπαϊωάννου Βασίλειος.
1995-1996: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Τεζόπουλος Νικόλαος (γυμναστής), Λιαπάκη Αθηνά (καθηγήτρια αγγλικών).
1996-1997: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Παπουτσιδέλης Γεώργιος. Στις 14.9.1996 απεβίωσε ο συνταξιούχος δάσκαλος Χατζηνικολάου Μιχαήλ. Το επόμενο έτος, στις 17.6.1997, απεβίωσε ο καθηγητής Αναστάσιος Καραναστάσης, συγγραφέας πολλών βιβλίων, όπως του Λεξικού της Κάτω Ιταλίας, ενώ στις 7.9.1997 έφυγε επίσης από τη ζωή ο δάσκαλος Γεώργιος Φ. Παπανικολάου.
1997-1998: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Αναγνωστοπούλου Καλή, Καζάντη Μαρία, Σδρέγας Μικές (γυμναστής), Σιγανού Μαρία (καθηγήτρια αγγλικών).
1998-1999: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Παπαδοπούλου Γεωργία, Σκέρλου Λαμπρινή, Σεϊτανίδης Ιωάννης (γυμναστής).
1999-2000: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Σκέρλου Λαμπρινή, Χατζηαμάλλου Δήμητρα, Καρανταλής Νικόλαος, Παντελή Μαρίνα, Διακομανώλης Ιωάννης, Τσαντήλας Σωτήριος (γυμναστής), Ταμπούκας Ιωάννης (γυμναστής), Διακοδημητρίου Κοκώνα (καθηγήτρια αγγλικών).
2000-2001: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Χαζηαμάλλου Δήμητρα, Μαντζέλας Κωνσταντίνος, Αδαμούδη Παναγιώτα, Θεοδοσίου Αγγελική (καθηγήτρια αγγλικών), Νικηφόρου Στυλιανή, Λαμπάκη Ολυμπία (γυμνάστρια), Διακογιάννης Δημήτριος (καθηγητής αγγλικών).
2001-2002: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Τσιάρας Δημήτριος, Κουλτούκη Βάια, Λάσκαρη Δόμνα, Κυρικλίδου Θεοχαρούλα, Παπαδοπούλου Παναγιώτα, Τράντα Βασιλική, Παννάτου Αικατερίνη (καθηγήτρια αγγλικών), Κατσούλας Νικόλαος (γυμναστής).
2002-2003: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Λάσκαρη Δόμνα, Κουλτούκη Βάια, Τριανταφύλλου Αθανάσιος, Τσιπλακούλης Βασίλειος, Γιαννακού Γεωργία, Ταπακτσή Όλγα, Παννάτου Αικατερίνη (καθηγήτρια αγγλικών), Παπαγιαννόπουλος Αντώνιος (γυμναστής), Στεφούδης Γεώργιος (γυμναστής), Ράρρας Ηλίας, Αναστασοπούλου Αγγελική. Τη χρονιά αυτή ξεκίνησε ο θεσμός του Ολοήμερου Σχολείου, γι’ αυτό και διορίστηκαν επιπροσθέτως οι Βάτσιου Ελευθερία (γυμνάστρια), Τερζάκη Παρασκευή (καθηγήτρια αγγλικών), Κούρος Βασίλειος (καθηγητής πληροφορικής).
2003-2004: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Λάσκαρη Δόμνα, Κουλτούκη Βάια, Τσιπλακούλης Βασίλειος, Γιαννακού Γεωργία, Ράρρας Ηλίας, Πυροβολάκη Μαρία, Τσιβγιούρα Ουρανία, (καθηγήτρια αγγλικών), Πλιάτσικας Πέτρος (γυμναστής), Πέρος Ιωάννης (γυμναστής), Ζαλακώστα Ιωάννα (γυμνάστρια), Ζήκα Χρυσοβαλάντου (από τις 6.3.2004 στη θέση της Γιαννακού Γ., λόγω αδείας τοκετού).
2004-2005: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Χατζηνικολάου Φίλιππος, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Ράρρας Ηλίας, Λάσκαρη Δόμνα, Νταβαρίνου Γεωργία, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Σακάτη Αικατερίνη, Δελαπόρτα Ζωή, Τσολάκης Πέτρος, (καθηγητής πληροφορικής), Ζαλακώστα Ιωάννα, (γυμνάστρια), Πέρος Ιωάννης (γυμναστής), Ανθούλη Πέρδικα (καθηγήτρια αγγλικών), Γκερλιώτου Θεογνωσία (καθηγήτρια αγγλικών), Κουτσάκη Αναστασία (γυμνάστρια).
2005-2006: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, ιερέας Περαντωνάκης Ιωάννης, Καραναστάση Χριστίνα, Λάσκαρη Δόμνα, Μαλέτσικας Πέτρος (γυμναστής), Νταλαμπύρα Σοφία, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Μαύρου Παρασκευή, Ποζατσίδου Ελισάβετ, Χατζηνικολάου Φίλιππος.
2006-2007: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Κουλτούκη Βάια, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Ζησίμου Ελένη, Λάσκαρη Δόμνα, Μπόμπολη Δέσποινα, Συνεσίου Κοντέσα, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Πέρος Ιωάννης (γυμναστής).
2007-2008: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Ιερομνήμων Νικόλαος, Λάσκαρη Δόμνα, Κουλτούκη Βάια, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Συνεσίου Κοντέσα, Γρηγορίου Ειρήνη, Παπαγερά Πολυξένη, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Πέρος Ιωάννης (γυμναστής), Ζωητού Σοφία (καθηγήτρια αγγλικών).
2008-2009: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Μωυσίδου Φλώρα, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Λάσκαρη Δόμνα, Ιερομνήμων Νικόλαος, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Πέρος Ιωάννης (γυμναστής).
2009-2010: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Ιερομνήμων Νικόλαος, Ευαγγελοπούλου Χριστίνα, Κουλτούκη Βάια, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Λάσκαρη Δόμνα, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Πέρος Ιωάννης (γυμναστής), Καραδήμα Σταυρούλα (καθηγήτρια αγγλικών).
Στις 6.9.2010 το Νομαρχιακό Συμβούλιο Δωδεκανήσου με επικεφαλής τον Γιάννη Μαχαιρίδη αποφάσισε την ανέγερση Ολοήμερου 8/σιου Δημοτικού Σχολείου, που επικυρώθηκε στις 27.10.2010 από τον ίδιο υπό την ιδιότητα, πλέον, του πρώτου εκλεγμένου Περιφερειάρχη Νοτίου Αιγαίου.
2010-2011: Κεφαλιανός Στέφανος, διευθυντής, Καραναστάση Χριστίνα, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Ιερομνήμων Νικόλαος, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Κουλτούκη Βάια, Ντούμου Ιωάννα, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Πουλή Αικατερίνη, Σοφιανού Δέσποινα, Πέρος Ιωάννης (γυμναστής), Αλεξιάδου Ευρώπη (γυμνάστρια). Στο τέλος της χρονιάς συνταξιοδοτούνται οι Κεφαλιανός Στέφανος μετά από 29 χρόνια στο Σχολείο (επί 28 διευθυντής) και η σύζυγός του Καραναστάση Χριστίνα (με 34 χρόνια υπηρεσίας).
2011-2012: Ιερομνήμων Νικόλαος, διευθυντής, Χατζηνικολάου Φίλιππος, Προδρόμου Ελένη, Κουλτούκη Βάια, Ντούμου Ιωάννα, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Πουλή Αικατερίνη, Αρβανίτη Όλγα, Παπαθωμάς Γεώργιος, Πέρος Ιωάννης (γυμναστής), Ρεπανά Δήμητρα (καθηγήτρια γαλλικών), Μαργέλλου Αγγελική.
2012-2013: Ιερομνήμων Νικόλαος, διευθυντής, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Ακριτίδου Άννα, Κουλτούκη Βάια, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Συνεσίου Κοντέσα, Αρβανίτη Όλγα, Λάππα Λαμπρινή, Παπαθωμάς Γεώργιος, Γκάρος Δημήτριος, Καμήλαλης Βασίλειος.
2013-2014: Ιερομνήμων Νικόλαος, διευθυντής, Μπαλόμα Χριστίνα (μέχρι 7.10.2013), Παπαϊωάννου Βασίλειος, Ακριτίδου Άννα, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Παπαθωμάς Γεώργιος, Νάτσης Θωμάς, Αρβανίτη Όλγα, Παπανώτας Γεώργιος, Κρανίδη Φωτεινή, Γκιδά Ρεμζή, Μπαρπάτση Αθανασία (γυμνάστρια), Αγγελής Δημήτριος, Δανιήλ Σταυρούλα.
2014-2015: Ιερομνήμων Νικόλαος, διευθυντής, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Καραναστάση Μαρία, Μαντζιούκας Παναγιώτης, Μαντζιούκα Αλεξάνδρα, Αρβανίτη Όλγα, Κουλτούκη Βάια, Παπαθωμάς Γεώργιος, Ακριτίδου Άννα, Συνεσίου Κοντέσα, Μπουρλάι Μαριάννα.
Τον Ιούνιο του 2015 το νέο σχολικό κτίριο είναι πλέον γεγονός, όπως επίσης και η λειτουργία του από το σχολικό έτος 2015-2016.
2015-2016: Ιερομνήμων Νικόλαος (διευθυντής), Παπαϊωάννου Βασίλειος, Καραναστάση Μαρία, Κουλτούκη Βάια, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Συνεσίου Κοντέσα, Παπαθωμάς Γεώργιος, Βουρλέτσης Ιωάννης, Γουναροπούλου Ζωγραφιά, Ιμπραχήμ Σαφινάζ, Αρβανίτη Όλγα.
2016-2017: Ιερομνήμων Νικόλαος, διευθυντής, Ακριτίδου Άννα, Γκαϊτατζή Ολυμπία, Γιασεμής Απόστολος, Ζερβάνου Διονυσία (γυμνάστρια), Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Ζησίμου Ελένη, Καραναστάση Μαρία, Κουκουμπάνης Μιχαήλ, Κουλτούκη Βάια, Κρητικός Αντώνιος, Μονάχου Αντιγόνη (εικαστικός), Μπερδούσης Ιωάννης (πληροφορικός), Παπαθωμάς Γεώργιος, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Παχούλη Σοφία, Σαπαρδάνης Γεώργιος (θεατρολόγος), Συνεσίου Κοντέσα, Τσιαμπέλα Ιωάννα.
2017-2018: Ιερομνήμων Νικόλαος, διευθυντής, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Καραναστάση Μαρία, Κουλτούκη Βάια, Συνεσίου Κοντέσα, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Παπαθωμάς Γεώργιος, Γιασεμής Απόστολος, Γκαϊτατζή Ολυμπία, Καραγιάννη Μαρκέλλα, Μιμιλίδης Ευστάθιος, Μεχμέτ Μεχμέτ, Βουνοτρυπίδου Άννα, Αυλωνίτου Χρυσάνθη (μουσικός), Ηλία Μαρία (εικαστικός), Καραταΐδης Νικόλαος (γυμναστής), Μουσιού Ευαγγελία (καθηγήτρια αγγλικών), Κατσαντώνη Ελένη, Μητρούτσικου Υρώ (θεατρολόγος), Ρεπανά Δήμητρα (καθηγήτρια γαλλικών), Φράγκου Έλενα, Φωλίνας Νικόλαος (πληροφορικός).
2018-2019: Ιερομνήμων Νικόλαος, διευθυντής, Καραναστάση Μαρία, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Συνεσίου Κοντέσα, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Κουλτούκη Βάια, Παπαθωμάς Γεώργιος, Μαραγκουδάκη Ιφιγένεια, Κοντοποδιά Ανθούλα, Φωτίου Ελένη, Κελεπούρη Ευαγγελία, Καλογήρου Ναταλία, Πνευματικός Κωνσταντίνος, Γρατσάνης Βασίλειος, Ηλιαρεΐζη Χαρούλα (καθηγήτρια γερμανικών), Καρβελά Άννα (καθηγήτρια αγγλικών), Καλομοίρης Ηλίας (πληροφορικός), Καραταΐδης Νικόλαος (γυμναστής), Μπάνου Μαριάννα, Παντελή Ελευθερία, Χριστοφίδη Κλεοπάτρα (εικαστικός).
2019-2020: Ιερομνήμων Νικόλαος διευθυντής, Παπαϊωάννου Βασίλειος, Καραναστάση Μαρία υποδ/ντρια, Συνεσίου Κοντέσα, Κουλτούκη Βάια, Παπαθωμάς Γεώργιος, Ζήκα Χρυσοβαλάντου, Ζησίμου Έλενα, Γεωργούλας Γεώργιος, Κουμνάκη Ζωή, Σαουλίδης Λάζαρος, Παππά Παναγιώτα, Παπασπύρου Σπυρίδων, Γκαϊτατζή Ολυμπία, Καραταΐδης Νικόλαος (γυμναστής), Φωτιάδου Μαρία (καθηγήτρια αγγλικών), Κρομλίδης Αναστάσιος (καθηγητής γερμανικών), Τσιμούνη Μαρκέλλα (καθηγήτρια γαλλικών), Σίμου Όλγα (εικαστικός), Κοκκαλάκης Βασίλειος (μουσικός), Χατζεϊπίδου Ελισάβετ (θεατρολόγος), Παλάγκα Μαρία (ψυχολόγος), Παπατριανταφύλλου Μαρία (σχολική νοσοκόμος), Λιναρίτης Κυριάκος (καθηγητής πληροφορικής).
Στο τέλος της μελέτης του ο συγγραφέας φρόντισε να μην αρκεστεί μόνον στην έγκυρη βιβλιογραφία και στις αρχειακές πηγές του, αλλά και να δώσει τον λόγο σε ζώσες μνήμες/αφηγητές, ώστε από «πρώτο χέρι» να πληροφορήσει τους αναγνώστες του πώς είδαν εκείνοι το Δημοτικό Σχολείο της Καρδάμαινας που τόσους και τόσους συχωριανούς γραμμάτισε, πώς έζησαν τα κατοχικά χρόνια, τη φτώχεια, τους δασκάλους που τους δίδαξαν τα πρώτα γράμματα, την Ανθίππη του Κουλάκη την μοναδική επιστάτρια, τα παιχνίδια στον αυλόγυρο του Σχολείου με το σχοινάκι, τον κουτσό, το καντήλιο, το κυνηγητό, το κατσαρόλι του συσσίτιου, τις κλασικές εκδρομές στον Χοχλιακιάρη, στο Γουρνιάτη, στους Αγίους Αναργύρους, στο δάσος της Πλάκας, κι εκείνα τα πιστικάκια που περπατούσαν πεντέξι χιλιόμετρα από τις μάντρες για να πάνε στο Σχολείο.
Ο Νίκος, σίγουρα, ευστόχησε στο γεγονός ότι κεντράρισε όλο του το ενδιαφέρον σε τούτο το βιβλίο, στο Δημοτικό Σχολείο της Καρδάμαινας και λιγότερο στις υπόλοιπες αναφορές του. Κι αυτό γιατί, όντως στις δεκαετίες του ΄50, του ΄60, ακόμα και του ΄70, ο κόσμος διψούσε να μάθει γράμματα στα παιδιά του. Και μοναδικός παιδευτικός φάρος εκείνες τις εποχές ήταν το Δημοτικό Σχολείο « Ο Σωκράτης». Κι αυτό κανείς μπορεί να το δει ακόμα και μέσα από τον συχνό διάλογο ανάμεσα στους δασκάλους και τους πατεράδες:
Δάσκαλος: Σήμερα έδωσα ένα χαστούκι στο γιό σου!
Πατέρας: Δάσκαλε, δώστου κι άλλα, να μάθει γράμματα!
Ο Νίκος κατάφερε, εν τέλει, με γλώσσα απλή και κατανοητή, ύστερα από ενδελεχή και μακρόχρονη μελέτη, με «óπλα» του τα τρία εργαλεία, της καλής και έγκυρης βιβλιογραφίας, του αρχειακού υλικού και των αφηγητών του, να μας ξυπνήσει μνήμες μιας άλλης εποχής, μπορεί πέτρινης, αλλά γεμάτης αρχές και αξίες, σε μια χρονική περίοδο που τα νησιά μας έβγαιναν από τα εξακόσια τόσα χρόνια της σκλαβιάς, από τη στέρηση, την πείνα και τη φτώχεια και οι γονείς μας άλλο δεν έκαναν, παρά να μας μάθουν γράμματα για να μην μείνουμε ξύλα απελέκητα, όπως μας έλεγαν.
Κι αυτό το Σχολείο που μας γραμμάτισε, λειτούργησε 160 ολόκληρα χρόνια, με αγώνες και θυσίες των προγόνων μας, αφήνοντας πίσω του σελίδες με λαμπρό περιεχόμενο και με «απογόνους», πολίτες υπεύθυνους που ο καθένας έγραψε στη συνέχεια τη δική του ιστορία.
Αγαπητέ Νίκο, είμαστε όλοι εμείς οι συχωριανοί σου, ευγνώμονες για τη μελέτη σου αυτή, μια μελέτη που θα βρίσκεται στις βιβλιοθήκες μας εσαεί ως πολύτιμη βιβλιογραφία για τους επόμενους μελετητές και αναγνώστες.
Θερμά συγχαρητήρια, επίσης, οφείλονται στον Δημοτικό Οργανισμό Πολιτισμού, Αθλητισμού και Βρεφονηπιακών Σταθμών και τον συχωριανό μας Εμμανουήλ Ηλ. Χατζηάμαλλο, που χρηματοδότησαν την έκδοση αυτή.
Κώστας Ε. Σκανδαλίδης
Ρόδος, Οκτώβριος 2021
