99 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
Συμπληρώθηκαν εφέτος 99 χρόνια από τη φοβερή για τον ελληνισμό καταστροφή του 1922· ένας σχεδόν αιώνας από την τραγική στιγμή του μεγάλου ξεριζωμού ενάμισι εκατομμυρίου Μικρασιατών, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν περιοχές και να θυσιάσουν εστίες, στις οποίες είχαν ζήσει και μεγαλουργήσει γενιές Ελλήνων.
Η ιστορία ως επιστήμη, έχει παραθέσει και αποτιμήσει την αλήθεια των γεγονότων που συνθέτουν το δράμα, καθώς και την παθολογία ενός χωρίς προηγούμενο ψυχικού τραύματος για όλο τον ελληνισμό. Όμως, η ιστορία δεν μπόρεσε δυστυχώς να καταγράψει την ένταση και την αμεσότητα των γεγονότων· της ξέφυγε το δάκρυ, η αβάσταχτη ανθρώπινη οδύνη και οι κραδασμοί της ανθρώπινης ψυχής που βίωσε τη μεγάλη περιπέτεια.
Το τραύμα της Ιωνίας, του Πόντου, της Θράκης είναι βαθύ, διαχρονικό, αθεράπευτο, αξεπέραστο. Αποζητούμε συχνά τις απαντήσεις μέσα στην εθνική μας μνήμη. Πώς και γιατί σκεπάστηκε ο ήλιος του ελληνισμού με τις στάχτες της Σμύρνης, της Θράκης και του Πόντου; Αυτό το «γιατί», που δε θα απαντηθεί ποτέ και από κανένα, δικαιολογείται από μια περίεργη έως ύποπτη λογική: του να μη θρέψουμε αισθήματα Εθνικισμού, όταν κάποιοι γείτονες και «σύμμαχοι» αμφισβητούν διεθνείς συνθήκες και δίκαιο, καπηλεύονται την ιστορία και εκτρέφουν όνειρα για τη μισή Ελλάδα.
Η ιστορία του Ελληνισμού στη Μικρασία, επισημαίνεται στους τελευταίους αιώνες της δεύτερης χιλιετηρίδας πριν από τη χρονολογία μας. Οι πρωτοπόροι εκείνοι ΄Ιωνες, Αιολείς και Δωριείς εγκαταστάθηκαν στα παράλια, ανάπτυξαν το εμπόριο, τις τέχνες, τα γράμματα και διατήρησαν αδιάλειπτους τους δεσμούς με τη μητροπολιτική Ελλάδα. Σύντομα εγκαθίδρυσαν έναν αξιόλογο πολιτισμό, ο οποίος θεωρείται από αρκετούς ιστορικούς η απαρχή της ανάπτυξης του δυτικού πολιτισμού, κυρίως εξαιτίας της φιλοσοφικής σκέψης που παρήγαγε, ενώ έθεσε τις βάσεις όλων σχεδόν των επιστημών. Κάπου στα παράλιά της γεννήθηκε ο Όμηρος και μαζί με αυτόν η επική ποίηση· ο Ηρόδοτος, ο πατέρας της ιστορίας Εκεί, για πρώτη φορά, αφυπνίστηκε η ανθρώπινη σκέψη και συντελέστηκε το πέρασμα από το μύθο στο λόγο. Εκεί τέθηκαν τα πρώτα και καίρια φιλοσοφικά ερωτήματα για τη φύση και τη γέννηση του κόσμου, από το Θαλή το Μιλήσιο, τον Ηράκλειτο τον Εφέσιο, τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη.
Με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τις μεγάλες Μοναρχίες των Διαδόχων του, η Μικρά Ασία γίνεται το κέντρο του ελληνιστικού κόσμου. Τον εξελληνισμένο αυτό κόσμο βρήκε η ρωμαϊκή κατάκτηση του 2ου π.Χ. αιώνα. Την περίοδο αυτή η Μικρασία ως ρωμαϊκή πλέον επαρχία, δεν παρουσίασε ούτε στιγμή σημεία αναδίπλωσης του ελληνισμού της και της πολιτιστικής της ακτινοβολίας. Αργότερα, με τους ελληνικούς και εξελληνισμένους πληθυσμούς της, θα αποτελέσει το γόνιμο έδαφος για τη διάδοση της νέας θρησκείας της αγάπης, του Χριστιανισμού. Ο ίδιος ο Απόστολος Παύλος περιόδευσε στις περισσότερες περιοχές της, δίδαξε και ίδρυσε εκκλησίες. Στη γη της Μικράς Ασίας, οι μεγάλοι πατέρες της Εκκλησίας εναρμόνισαν την κλασική Ελλάδα με το Ευαγγέλιο του Χριστιανισμού και εδραίωσαν τη νέα θρησκεία.
Για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία η Μικρασία θα είναι η μεγάλη ανθρώπινη δεξαμενή, από όπου θα αντλούνται τα στρατιωτικά, τα διοικητικά και τα εκκλησιαστικά της στελέχη. Αποτελούσε το σιτοβολώνα της και τον κυματοθραύστη των ξένων εισβολέων. Ολόκληρη η περιοχή της Μικράς Ασίας ταλαιπωρήθηκε για αιώνες από τις επιδρομές των Περσών και των Αράβων. Φοβερότεροι όμως υπήρξαν οι Σελτζούκοι Τούρκοι, οι οποίοι κατάφεραν να καταλάβουν το 1326 την Προύσα και τον ίδιο αιώνα επέκτειναν την κυριαρχία τους σε ολόκληρη τη Μικρασία. Οι αιώνες που θα ακολουθήσουν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την εδραίωση της Οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή, είναι αιώνες παρακμής και ερήμωσης. Η γη και το εμπόριο εγκαταλείπονται, οι τέχνες και τα γράμματα εξαφανίζονται και ο πληθυσμός εξισλαμίζεται. Οι περιπτώσεις των Νεομαρτύρων της πίστης, καθώς και το φαινόμενο των Κρυπτοχριστιανών, αποτελούν αψευδείς μαρτυρίες των μεθόδων επιβολής του τουρκοϊσλαμισμού. Οι ελάχιστες ελληνικές νησίδες που απομένουν, πυκνότερες στα δυτικά και βόρεια, μέσα στο πέλαγος του οθωμανικής πλέον αυτοκρατορίας, θα συντηρήσουν παρ’ όλες τις αμέτρητες δυσκολίες με τη σφραγίδα της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης, τις πανάρχαιες ρίζες τους στη μικρασιατική γη.
Χάρη στη ξεχωριστή γεωγραφική θέση της Μικράς Ασίας και στις δυνατότητες που προσφέρουν τα γόνιμα εδάφη της, παρατηρείται από τα μέσα του 17ου αι. σταδιακή εγκατάσταση Ελλήνων στα παράλια και στη Σμύρνη, ιδιαίτερα την εποχή των Ορλωφικών και ακόμη περισσότερο την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. Οι νεοαφιχθέντες Έλληνες στις νέες πατρίδες, συναντούν και αναμειγνύονται με τους γηγενείς ορθόδοξους πληθυσμούς, αρχίζουν να οργανώνονται και να συγκροτούν τις κοινότητές τους. Οι αθρόες μεταναστεύσεις Ελλήνων συνεχίζονται τις επόμενες δεκαετίες και κορυφώνονται στα μέσα του 19ου αι., ως αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων εκσυγχρονισμού που επέβαλαν οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις στο «Μεγάλο Ασθενή». Οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ αποσκοπούσαν στον «εκδυτικισμό» και την ομογενοποίηση της κατακερματισμένης οθωμανικής κοινωνίας, χωρίς εθνικές και θρησκευτικές διακρίσεις. Με τον τρόπο αυτό οι ελληνορθόδοξες κοινότητες της Μικράς Ασίας συγκροτούν το 19ο αι. ένα ομοιογενές σύνολο, το μιλλέτ των Ρωμιών, με ανώτατη εκκλησιαστική και εθνική αρχή τον Οικουμενικό Πατριάρχη, ο οποίος καθίσταται «εντολοδόχος» της Υψηλής Πύλης και συγχρόνως «εθνάρχης» (μιλλέτ μπασί) των Ρωμιών. Οι μητροπολίτες κατ΄ επέκταση, με εντολή του Πατριάρχη και της οθωμανικής κυβέρνησης, ήταν επικεφαλής και υπεύθυνοι σε τοπικό επίπεδο για την οργάνωση τους εθνοθρησκευτικού τους χώρου με διοικητική, φορολογική και δικαστική δικαιοδοσία επί των ορθόδοξων κοινοτήτων, αλλά και ήταν υπεύθυνοι για την οργάνωση της εκπαίδευσης. Ας μη μάς διαφεύγει το γεγονός, πώς η ορθοδοξία και η παιδεία αποτέλεσαν τους ισχυρότερους παράγοντες συνοχής και πνευματικής ανάπτυξης του Μικρασιατικού ελληνισμού. Αυτό επισημαίνει με ιδιαίτερο τρόπο και ο Γάλλος αρχαιολόγος Γκαστόν Ντεσάν με αφορμή το ταξίδι του στα χώματα της Μικράς Ασίας τη διετία 1888-90, γράφει: «Οι Έλληνες είναι σχεδόν το μόνο ζωντανό στοιχείο σ΄ αυτό το ασιατικό νεκροταφείο. Σ΄ αυτούς τους ραγιάδες βλέπεις χαρά, ζωντάνια, φιλοφρόνηση και εντιμότητα απέναντι στους κατακτητές τους… Κι έχουν χτίσει πλάι στο τζαμί και το κονάκι τα δύο εθνικά τους σύμβολα: μια ΕΚΚΛΗΣΙΑ και ένα ΣΧΟΛΕΙΟ… Με τη δραστηριότητα και την ευφυΐα τους έχουν υποκαταστήσει τους Τούρκους σε πολλά σημεία της Τουρκίας…».
Σ΄ όλη αυτή την περίοδο, ο μικρασιατικός ελληνισμός δραστηριοποιείται και κυριαρχεί στον τομέα της οικονομίας, του εμπορίου, της βιομηχανίας, της παιδείας και του πολιτισμού. Χτίζει εκκλησίες, ιδρύει σχολεία, σωματεία, συλλόγους, κοινωφελή ιδρύματα και τελειοποιεί την οργάνωση και τη λειτουργία των κοινοτήτων του, μέσα σε ένα πνεύμα ανεξαρτησίας και δημοκρατίας. Και δεν είναι μόνο η Σμύρνη που είναι σχεδόν Ελλάδα· και άλλες πόλεις και χωριά των Δυτικών Παραλίων, της Ενδοχώρας και του Πόντου παρουσιάζουν καθαρά ελληνικό χαρακτήρα.
Παράλληλα, ο Μικρασιατικός ελληνισμός στάθηκε το γόνιμο έδαφος της ιδεολογίας της Μεγάλης Ιδέας. Την ίδια όμως περίοδο κάνει την εμφάνισή του ο νεοτουρκικός εθνικισμός, ο οποίος εκφράζεται μέσα από το κίνημα των Νεότουρκων. Κύριος στόχος της κίνησης αυτής είναι, ο εκτουρκισμός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι ξένες εθνότητες και ιδιαίτερα η πολυπληθέστερη και ζωτικότερη Ελληνική, διάσπαρτη σ’ όλη την έκταση της οθωμανικής επικράτειας, οφείλει σύμφωνα με το πρόγραμμά τους να αφανιστεί. Οι Νεότουρκοι δεν αφήνουν περιθώρια ανοχής, κάτι που πετυχαίνουν με τις γενοκτονίες Ποντίων, Μικρασιατών και Αρμενίων, αλλά και το βίαιο εκπατρισμό από τα εδάφη της Μικρασίας, κάθε ελληνικού στοιχείου την περίοδο 1914-1922.
Όταν πριν από 99 χρόνια ο Μικρασιατικός Ελληνισμός αποδεκατισμένος κατέκλυζε τα χώματα της μητέρας Ελλάδας, με ζωντανούς ακόμα τους εφιάλτες της αγριότητας και με τα αίματα της παράλογης θυσίας νωπά, έφερνε μαζί του ολοζώντανες τις μνήμες της πατρικής γης, αφού η ελπίδα για επιστροφή είχε χαθεί. Οι μνήμες αυτές υπάρχουν και σήμερα, έστω και εκ μεταφοράς, στους απογόνους. Οι πατρίδες της Μικράς Ασίας δεν είναι «Αξέχαστες» ούτε «Αλησμόνητες». Γιατί τον τόπο τους, οι άνθρωποι, τον κουβαλούν μέσα τους, όπου και αν βρίσκονται, γιατί είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας τους.
Ένα σχεδόν αιώνα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και το ρολόι κτυπά αυτήν ακριβώς την ώρα πιο δυνατά, με την υπόμνηση ότι μικροί και μεγάλοι Έλληνες, θα πρέπει να γνωρίζουμε τις Ρίζες και την Ιστορία μας. Διότι, για ιστορικά γεγονότα εθνικής βαρύτητας, η ιστορία κάθε έθνους οφείλει να αναπαράγει εκείνους τους μηχανισμούς μνήμης, που συμβάλλουν στη συγκρότηση της εθνικής συνείδησης. Για να είμαστε έτοιμοι να δίνουμε τη μάχη για την ειρήνη και την πρόοδο της χώρας μας. Μόνο έτσι θα αποφευχθούν νέες τραγωδίες. Μόνο έτσι θα πάψει «το παρελθόν να πληγώνει το μέλλον».
Αλέκος Μαρκόγλου
Πρόεδρος Συλλόγου Μικρασιατών Κω
Σεπτέμβριος, 2021
