«Υπόμνημα για τα Δωδεκάνησα» τoυ Αγαπητού Τσοπανάκη (Γράφει η Νικολία Παρθενιάδη)

ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΓΙΑ ΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

Το άρθρο βασίζεται σε ένα εξαιρετικό βιβλίο με τίτλο «Υπόμνημα για τα Δωδεκάνησα» που γράφτηκε από τον Αγαπητό Τσοπανάκη, υφηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με καταγωγή από την Ρόδο και εκδόθηκε στην Θεσσαλονίκη το 1946. Σύμφωνα με τον συγγραφέα το υπόμνημα αυτό είναι αποτέλεσμα στοργής για τον Ελληνισμό και παρακολούθησης των προβλημάτων του. Γράφτηκε τις ημέρες που ο Αβέρωφ έφερνε τον Μακαριώτατο Αντιβασιλέα Δαμασκηνό στα νερά των Δωδεκανήσων για να δώσει τον χαιρετισμό της ελευθερίας στους Έλληνες αυτούς που 636 χρόνια (αλλάζοντας διαδοχικά τρεις κατακτητές) περίμεναν αυτήν την ώρα του ονείρου.

ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Η συστηματοποίηση της ιταλικής διοίκησης στα Δωδεκάνησα πραγματοποιήθηκε μετά τη συνθήκη της Λοζάνης στα 1923 και κυρίως με τον διοικητή Mario Lago. Πρωτύτερα η διοίκηση ήταν στρατιωτική, αν εξαιρέσει κανείς τη βραχύχρονη πολιτική παρουσία του A. De Bosdari. Η μακροχρόνια παραμονή του Lago στα Δωδεκάνησα (1924-1936) καθόρισε τις βασικές αρχές της ιταλικής πολιτικής όπου συνοψιζόταν:

1. Σε επίσημη διατήρηση των Κοινοτήτων και των κοινοτικών θεσμών και προνομίων, όπως είχαν διασωθεί από την εποχή της Τουρκοκρατίας
2. Σε επίσημο σεβασμό των προνομίων (φορολογικών, διοικητικών, δικαστικών) που είχαν παραχωρηθεί από την Τουρκική αυτοκρατορία στα ναυτικά νησιά και σε κρυφή καταστρατήγησή τους
3. Σε επίσημο σεβασμό της Εκκλησίας και σε κρυφή απομάρανσή της με την προσπάθεια να επιβάλουν το Αυτοκέφαλο, με την υποχρέωση οι νέοι επίσκοποι και παπάδες να είναι Δωδεκανήσιοι Ιταλοί υπήκοοι
4. Σε επίσημο σεβασμό των κοινοτικών σχολείων και της ελληνικής παιδείας και σε κρυφό και φανερό κυνηγητό και περιορισμό της.

Αυτά ίσχυαν ως το 1937 όπου ο Mario Lago αντικαταστάθηκε από τον φασίστα τέτρανδρο Cesare Maria de Vecchi di Val Cismon, όπου κατήργησε κάθε ιστορική, διοικητική, φορολογική, εκκλησιαστική, εκπαιδευτική ιδιορρυθμία και μετέτρεψε τα Δωδεκάνησα σε μια ιταλική επαρχία.

Επί Lago τα Δωδεκάνησα αποτελούσαν μια Γενική Διοίκηση και ο Γενικός Διοικητής είχε τον τίτλο Governatore και εξαρτιόταν από το Υπουργείο Εξωτερικών και είχε μεγάλα δικαιώματα παραχωρημένα ad personam. Ο Mario Lago και ο de Vecchi ήταν ουσιαστικά Κυβερνήτες – δικτάτορες ενός μικροσκοπικού κράτους και εξέδιδαν διατάγματα.. Η Γενική αυτή Διοίκηση δεν είχε υποδιαιρέσεις: σε κάθε νησί ο Διοικητής είχε έναν delegato προσωπικό αντιπρόσωπο (στρατιωτικό ή αστυνομικό) όπου εφάρμοζε την πολιτική που προδιέγραφε ο Διοικητής και ασκούσε εποπτεία επάνω στα εκτελεστικά όργανα είτε ήταν Καραμπινιέροι είτε ήταν Κοινοτικοί άρχοντες.

ΓΕΩΡΓΙΑ – ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ – ΔΑΣΗ

Η φασιστική πολιτική της προστασίας των δασών με τον περιορισμό των κατσικιών είχε επεκταθεί το 1926 από την Ιταλία στα Δωδεκάνησα και το μέτρο αυτό χτύπησε οικονομικά τα ορεινά και κτηνοτροφικά χωριά του εσωτερικού της Ρόδου και των άλλων νησιών που αναγκάστηκαν να εξοντώσουν τα γίδια τους. Το 1936-37 στην Ιταλία αντιλήφθηκαν την μεγάλη ζημιά που προξένησε στην εθνική οικονομία η εξόντωση της κατσίκας. Έτσι όταν άρχισαν στην Ρόδο να χαλαρώνονται τα πιεστικά μέτρα ήταν πια αργά καθώς πολύ μικρά και πολύ λίγα κοπάδια μπόρεσαν να διατηρηθούν ως τότε. Αποτέλεσμα ήταν ότι χωριά ανθηρότατα φτώχυναν εξαιρετικά και οι άντρες έγιναν εργάτες ημεροσυντήρητοι  με όλα τα μειονεκτήματα που απορρέουν από μια τέτοια αβέβαιη εργατική ιδιότητα. Το επίπεδο ζωής κατέβηκε, κοινότητες που μπορούσαν να συντηρήσουν δυο και τρεις δασκάλους καλοπληρωμένους, περίμεναν την επιχορήγηση που με χίλιους τρόπους περίμεναν από την Ελεύθερη Πατρίδα για να πληρώσουν έναν ή έπεφταν στα νύχια της ιταλικής πολιτικής όπου καραδοκούσε για να βάλει χέρι στα Σχολεία.

Πλήθυναν επίσης σε έκταση δυσανάλογη προς την καλλιεργημένη γη, τα δάση της Ρόδου που δίνουν κυρίως καυσόξυλα και το κέδρος δεν ήταν σημαντικό και δεν πήγαινε άμεσα ή έμμεσα στους χωρικούς και αποτελούσε ζημιά αφού ούτε να καλλιεργήσουν μπορούσαν ούτε να βοσκήσουν τα ζώα. Οι Ιταλοί δεν άφηναν τους χωρικούς  «να ανοίξουν δάση» και να τα καλλιεργήσουν, επέτρεπαν όμως στους δικούς τους να αποψιλώσουν όσες περιοχές τους χρειάζονταν είτε ήταν νέο δάσος είτε παλιό. Όταν συντασσόταν το Κτηματολόγιο στα 1927-1930, οι Ιταλοί κρατικοποίησαν με μια μονοκονδυλιά όλα τα δάση που ήταν πρωτύτερα κοινοτικά, εκκλησιαστικά, μοναστηριακά ή ιδιωτικά. Το μέτρο αυτό φτώχυνε τις Κοινότητες, τις εκκλησίες και τα μοναστήρια.

Με τέτοιες προϋποθέσεις  η ιταλική κατοχή δεν ευνόησε καθόλου την ανάπτυξη της γεωργίας. Έπρεπε επομένως να ενισχυθεί με κάθε τρόπο η γεωργία και η κτηνοτροφία στη Ρόδο, Κω, Κάρπαθο, Τήλο, Νίσυρο και Αστυπάλαια γιατί μόνο αυτά έχουν γεωργικό και κτηνοτροφικό χαρακτήρα και όχι ναυτικό όπως η Σύμη, η Χάλκη, η Κάσος, η Κάλυμνος. Το Καστελόριζο, η Πάτμος. η Λέρος.

ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ

Οι Ιταλοί στην προσπάθεια τους να αλλοιώσουν τη σύνθεση του πληθυσμού των νησιών μας δοκίμασαν δύο συστήματα:

Α) Το γάμο των κατώτερων υπαλλήλων με ντόπιες Ελληνίδες. Το σύστημα αυτό το εγκατέλειψαν σύντομα γιατί αντιλήφθηκαν ότι οι Ελληνίδες πολύ δύσκολα παντρεύονταν Ιταλούς και οι ελάχιστες που το αποφάσισαν κατάληξαν εκεί ή από έσχατη φτώχεια ή από έσχατη πτώση.

Β) Την εγκατάσταση συμπαγών ιταλικών πληθυσμών. Το σύστημα αυτό το δοκίμασαν σε τρία σημεία της Ρόδου και σε ορισμένα σημεία στην Κω. Με αναγκαστικές απαλλοτριώσεις και γελοίες αποζημιώσεις λήστεψαν τα κτήματα των γειτονικών χωριών και τα χάρισαν στους επύληδες επιτρέποντας τους συγχρόνως να ανοίξουν και όσα κοντινά δάση τους χρειάζονταν και προσφέρονταν για καλλιέργεια.

ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Τα Δωδεκάνησα χάρη στους Ιταλούς απέκτησαν ένα τελειότατο Κτηματολόγιο. Κάθε κτήμα έχει τον τίτλο του με το σχέδιο και όλες τις σχετικές ενδείξεις. Κάθε αμφισβήτηση βρίσκει στο Κτηματολόγιο τη λύση της και κάθε αγοραπωλησία γίνεται μέσο του Κτηματολογίου αφού κάθε τίτλος περιλαμβάνει και εκτίμηση της αξίας του ακινήτου. Έτσι με τις διάφορες μεταβιβάσεις δεν διαφεύγει ο φόρος που πρέπει να εισπραχθεί. Η υπηρεσία είχε επικεφαλής έναν ανώτατο δικαστικό και φαίνεται παράλληλα ότι ήταν συμβολαιογραφείο για τα ακίνητα

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

Ο φυσικός πλούτος των νησιών σε πρώιμα λαχανικά και φρούτα, οι ιαματικές πηγές της Ρόδου και της Νισύρου, το θαυμάσιο κλίμα, βρίσκουν στον έντονο τουρισμό την αξιοποίηση τους. Οι Ιταλοί δεν είναι εισηγητές του τουρισμού στα Δωδεκάνησα. Όταν τα νησιά κατελήφθησαν στα 1912 λειτουργούσαν ήδη πριν από οποιαδήποτε ιταλική τουριστική εκδήλωση τα θαυμάσια κοινοτικά θειούχα λουτρά του Μαντρακίου της Νισύρου και τα ιδιωτικά του γιατρού Παντελίδη στους Πάλους της Νισύρου. Ρεκλάμες πολύχρωμες και αρκετά καλλιτεχνικές για την εποχή, με φωτογραφίες των καταστημάτων και του καταπράσινου νησιού με το ηφαίστειο, έφταναν ως την Αίγυπτο.  Ερχόταν αρκετός κόσμος για θεραπεία από τη Μ. Ανατολή και στα διάφορα νησιά ερχόντουσαν για την καλοκαιρινή τους άδεια.

Οι Ιταλοί ξόδεψαν τεράστια ποσά από τους κόπους και τη φτώχεια των Δωδεκανησίων κατά μέγιστο μέρος και προπάντων με τη φτηνή πληρωμένη εργασία των εργατών μας, για να οργανώσουν την τουριστική κίνηση και το πέτυχαν. Έχτισαν στη Ρόδο ξενοδοχεία πολυτελείας, άρχισαν να λειτουργούν οι τελειότατες εγκαταστάσεις για θαλασσινά μπάνια, θέατρα κλπ.

ΨΑΡΕΜΑ – ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑ

Ο πλούτος της Ρόδου, της Κω, Νισύρου, Καρπάθου, Τήλου, Καλύμνου εν μέρει είναι κατ’ εξοχήν γεωργικός ενώ ο πλούτος των άλλων νησιών είναι η θάλασσα. Πριν από το 1912 ως το 1925 περίπου η Κάλυμνος, η Σύμη, η Χάλκη, η Κάσος, το Καστελόριζο, η Λέρος ήταν νησιά όπου η οικονομική ευεξία κραύγαζε από μακριά. Πολυπληθής, θαυμάσια σπίτια, πάμπολλα καΐκια. Από το 1925 άρχισε ο μαρασμός των νησιών κυρίως εξαιτίας των περιοριστικών μέτρων των Ιταλών. Τα καΐκια όσα σώθηκαν από τις πτωχεύσεις, έφυγαν για τη Σύρα, τον Πειραιά, οι ναυτικοί εκτός από αυτά τα μέρη πήραν το δρόμο της ξενιτιάς, την Αυστραλία, την Φλόριδα.

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ – ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ- ΕΜΠΟΡΙΟ

Ο βιομηχανικός πλούτος δεν είχε πάρει μεγάλη ανάπτυξη. Υπήρχαν μόνο μερικά καλά εργοστάσια σαπωνοποιίας, βυρσοδεψίας και οινοπαραγωγής. Η τυποποίηση των εκλεκτών ροδιακών κρασιών είχε αρχίσει με πολύ καλά αποτελέσματα δεν είχε γίνει όμως πολύ καλή εργασία για την τυποποίηση του λαδιού ούτε για την ενοποίηση της βιομηχανίας της ντομάτας. Με τους Έλληνες πρόσφυγες άρχισε μετά το 1922 και η καλλιέργεια και επεξεργασία καπνών με πολύ καλά αποτελέσματα. Υπήρχαν μερικές βιοτεχνίες που ασχολούνται με την παραγωγή ταπήτων και ειδών κεραμικής πολυτέλειας που τις εκμεταλλεύονταν οι Ιταλοί πληρώνοντας εξευτελιστικά την εργασία των ντόπιων. Το εμπόριο ήταν ζωηρό και η εξαγωγή αντιπροσωπεύεται κυρίως από φρούτα, κρασί, πρώιμα λαχανικά, σφουγγάρια, λάδι, λεμόνια, καρπούζια, κ.α. Στο φυσικό πλούτο είχε προστεθεί ένα νέο είδος πολυτελείας: το μάρμαρο και η επεξεργασία του.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Η τελευταία περίοδος της Ιταλοκρατίας από το 1926 υπήρξε ιδιαίτερα καταθλιπτική για την εκπαίδευση. Τα προηγούμενα χρόνια μπορούσαν οι απόφοιτοι των δημοτικών μας σχολείων να πηγαίνουν σε ελληνικά Γυμνάσια των νησιών μας και από κει στα πανεπιστήμια και τις ανώτερες σχολές του ελεύθερου Κράτους και να ξαναγυρίσουν ύστερα στα νησιά, όπου διορίζονταν δημοδιδάσκαλοι, υπάλληλοι, καθηγητές, εξασκούσαν ελεύθερα επαγγέλματα, από το 1926 εμποδίζονταν να φοιτήσουν στις ανώτερες σχολές της ελεύθερης Πατρίδας. Έτσι για τους αποφοίτους των Γυμνασίων που προορίζονταν για δημοδιδάσκαλοι στα Δωδεκάνησα δημιουργήθηκε ένα διδασκαλείο στο οποίο αναρμόδιοι συνήθως καθηγητές δίδασκαν μερικά παιδαγωγικά, την ιταλική γλώσσα και πολύ προπαγάνδα. Όσοι ήθελαν να ακολουθήσουν πανεπιστημιακή μόρφωση, πήγαιναν σε ιταλικά Πανεπιστήμια και για να πάνε θα έπρεπε να έχουν απολυτήριο ιταλικού Λυκείου.

ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ

Το γραφείο δημοσίων έργων ήταν μια σοβαρότατη υπηρεσία που ασχολήθηκε διαδοχικά με την χάραξη των δρόμων και την εκτέλεση τους, με τη κτηματογράφηση των νησιών, με το σχέδιο πόλης. Με την ευκολία που είχαν οι Ιταλοί να κάνουν αναγκαστικές απαλλοτριώσεις χωρίς να αποζημιώνουν τους ιδιοκτήτες, χάραξαν δρόμους κατά τον τελειότερο τρόπο και έφτιαξαν σχέδια πόλης για τη Ρόδο και την Κω  που αποτελούν υποδείγματα πολεοδομικής.

Τα σπίτια που χτίζονταν από το 1930 στη Ρόδο έπρεπε να έχουν υποχρεωτικά το μπάνιο τους σε κάθε κατοικία. Λένε πως ο Lago περνούσε ολόκληρο το πρωί του στο γραφείο δημοσίων έργων παρακολουθώντας με σχολαστική αυστηρότητα και τις έσχατες λεπτομέρειες των νέων οικοδομών που σχεδιάζονταν. Ο ίδιος εισήγαγε και το βενετσιάνικο ρυθμό μερικών δημόσιων κτιρίων.

Νικολία Παρθενιάδη

Μαθηματικός Πανεπιστημίου Κρήτης

M.Sc Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης, Πολυτεχνείο Κρήτης