Ν. Στ. Μανούσης: Ιπποκρατική Ψυχ(η)ιατρική (Περί μέλαινας χολής η μελαγχολίας…)

Θέμα: Το Ασκληπιείο της Κω
-Ιπποκρατική Ψυχ(η)ιατρική

Πανοσιολογιότατε

Κύριε Δήμαρχε

κύριοι καθηγηταί όλων των βαθμίδων 

Κύριες κ κύριοι

Με αίσθημα σεβασμού, ταπεινότητας, σεμνότητας και συγκίνησης υποκλίνομαι στον ιερό τούτο χώρο. Το Ασκληπιείο της ΚΩ είναι ο ιερότερος χώρος. Είναι το ιερότερο χώμα που μπορεί να υπάρξει πάνω στη Γη για μας τους γιατρούς.

Είναι ιδιαίτερη τιμή που απευθύνομαι σε όλους εσάς την κορυφαία ημέρα της έναρξης του 26ου Πανελληνίου Συνεδρίου της ΕΨΕ, από τη θέση αυτή ,στο Ιερό του Ασκληπειού της Κω

Ως είναι σε όλους σας γνωστό το Ασκληπείο της ΚΩ ήταν από τα πλέον φημισμένα της εποχής εκείνης αφιερωμένο φυσικά στον Ασκληπιό. Ευρισκόμεθα στο σημαντικότερο σημείο του Ιερού χώρου 

Μας περιβάλλουν ο ναός του Απόλλωνα Κυπαρισσίου, πατέρα και υιού θεών της ιατρικής, ο ναός του Ασκληπιού και ο βωμός του ιερού του Ασκληπιού που αποτέλεσε τον πυρήνα λατρείας στους σύμβωμους θεούς. Γονατιστοί ντυμένοι στα λευκά προσέτρεχαν πολλές χιλιάδες ασθενείς για να προσευχηθούν και να προσφέρουν τις θυσίες τους.

Οι ναοί αυτοί, εκείνη την περίοδο, χρησιμοποιούνταν ως νοσοκομεία, ως άσυλα, ως θεραπευτήρια. Οι ιερείς των ναών ασκούσαν καθήκοντα θεραπευτών ψυχοθεραπευτών, και η θεραπεία επιτυγχάνετο κυρίως με ψυχική ενδυνάμωση τόνωσης της πίστης του ασθενούς για τις θεραπευτικές ικανότητες του θεού και με τη βοήθεια κάποιας ίσως εφαρμογής φαρμάκου.Οι Ασκληπιάδες δηλαδή οι Ιερείς θεραπευτές ασκούσαν ευεργετική επίδραση σε άτομα  κ με ψυχοσωματικές διαταραχές.

Πώς όμως; Η τελετουργική διαδικασία της προετοιμασίας ενδυνάμωνε την πίστη τους για την θεραπεία τους που ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την υλοποιηςη της επιθυμία τους.

Η σημασία του ύπνου ήταν σημαντική. Γινόταν με τελετουργική εφαρμογή από τους ασθενείς. Η κορύφωση της διαδικασίας του ήταν να κοιμηθεί ο ασθενής  στον ιερό χώρο και να δεχθεί το αποκαλυπτικό όνειρο για θεραπευτικούς σκοπούς. Να συναντηθεί μέσω του ύπνου στο όνειρο με το Θείο που σηματοδοτεί την ίαση.

Η εγκοίμηση δηλαδή η υπνοθεραπεία, συνδέθηκε στην προ Ιπποκρατική Ιατρική, με την Ιερή ιατρική του Ασκληπειού, και αντανακλά την αντίληψη της αρχαιοελληνικής σκέψης για την ίαση και την θεραπεία. Την  θεραπευτική προσέγγιση δηλαδή που εφαρμοζόταν στο Ασκληπιείο.

Η τελετουργία οδηγούσε τελικά σε άλλο χώρο στο Άβατο (άδυτο ή εγκοιμητήριο), όπου ο ικέτης πιστός περίμενε να δει στο όνειρο του τον θεό που θα τον οδηγήσει στην θεραπεία.

Ο Ιπποκράτης παρόλο που έζησε κοντά στους θαλάμους εγκοίμησης του Ασκληπείου της ΚΩ με πατέρα και παππού αρχιερείς – ιατρούς του Ασκληπείου, κ μητερα την Φαιναρέτη αρνήθηκε να δεχτεί τη θεϊκή παρέμβαση ως αιτία κάθε ασθένειας ,αποστασιούμενος,  απομακρύνεται από τον Ασκληπιό χωρίς να τον αρνηθεί ,βλέποντας την υγεία και την ασθένεια ως φυσικά φαινόμενα που πρέπει να αντιμετωπισθούν ως γεγονότα της φύσης και του ανθρώπινου νου.

Ο μέγιστος των ιατρών (460-377 π.Χ.) γεννήθηκε στην ΚΩ,

σε εκείνη την ένδοξη εποχή του Ελλαδικού χώρου που με μιά λαχτάρα για ελευθερία και ομορφιά ο Περικλής έδωσε νέα ώθηση στις τέχνες, ο Θουκιδίδης και ο Ηρόδοτος έγραψαν τα ιστορικά έργα και ο Φειδίας έδινε στις μορφές το ιδεώδες ελληνικό κάλλος. Την περίοδο αυτή  ένας γιατρός που ήταν ο ικανότερος ο σοφότερος, ο πιο έμπειρος μύστης της τέχνης του, ξεπροβάλλει με τις νέες έρευνες, τις νέες αντιλήψεις και επιβάλλεται ως η πληρέστερη, σπουδαιότερη προσωπικότητα της αρχαιότητας. Ο Ιπποκράτης γέννημα θρέμμα του Ασκληπιού και της Σχολής της ΚΩ απορρίπτει δεισιδαιμονίες και δογματισμούς και εισάγει υψηλή αίσθηση ευθύνης και ηθικής που διαφαίνεται σε όλο το φάσμα της Ιπποκρατικής συλλογής και του Όρκου. Ο ολιστικός προσανατολισμός στην αντιμετώπιση του ασθενούς τόσο διαγνωστικά όσο και θεραπευτικά και η ταξινόμηση και η ερμηνεία των διαταραχών απέβλεπαν στη σύνδεση της εξατομικευμένης παθολογικής εικόνας σαν σύστημα «όλον πάσχον»  (Προγνωστικόν).

Ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος που διεκδίκησε ως αναφέρεται, από τους ιερείς και τα Ασκληπιεία τους ψυχικά ασθενείς, δεν δέχθηκε την μυστηριώδη αιτία των ψυχικών διαταραχών και θεωρούσε τον εγκέφαλο ως όργανο του σκέπτεσθαι. Τις θεραπευτικές απόψεις με μαγείες τις θεωρούσε μεθόδους εξαπάτησης και παραπλάνησηςκ εμπαιγμό των θεών.

Τις ψυχιατρικές απόψεις και την ορολογία που χρησιμοποιεί ο Ιπποκράτης τις συναντά κανείς σε όλο το φάσμα των γραπτών κειμένων της Ιπποκρατικής Συλλογής. Είναι πράγματι συγκλονιστικό να χρησιμοποιούνται οι ίδιες λέξεις και σήμερα ανεξάρτητα από την ίδια ή μη εννοιολογική σημασία.

Ο αναγνώστης μένει έκπληκτος στα αναφερόμενα περί ιερής νόσου όταν μέσω αυτής ουσιαστικά περιγράφεται η εγκεφαλική δυσλειτουργία κ στις άλλες ψυχικές διαταραχές. Δια μέσου της αναφοράς από την ιπποκρατική συλλογή περί Ιερής Νόσου ότι προέλευση της, δηλαδή της επιληψίας, είναι ο εγκέφαλος λέγοντας δεν είναι καθόλου θεϊκότερη ή ιερότερη από τις άλλες αρρώστιες αλλά έχει ίδια φύση και προέλευση με τις άλλες αρρώστιες λέγοντας ότι η υπερεπάρκεια φλέγματος σε περιοχή του εγκεφάλου προκαλεί επιληπτική κρίση.•

Οι όροι μανίη μελαγχολίη, φρενίτης, παραφροσύνη, παράκρουσις, παράνοια, και πλήθος άλλων ονομασιών και εννοιών επαναλαμβάνονται στις αναφορές του περί ψυχής σε ολα τα κείμενα της ιπποκρατικής συλλογής.

 Σε πολλά από τα κεφάλαια της ιπποκρατικής συλλογής, διευκρινίζει την ψυχική νόσο από ατόμου είς άτομο λέγοντας πως η ψυχική κατάσταση του ατόμου έχει χαρακτήρα επιβράδυνσης των φυσικών λειτουργιών και κακής εκτίμησης των γεγονότων.  Τους ασθενείς τους αποκαλεί άφρονες ή εμβρόντητους.

Η αναγνώριση ότι η ψυχική ασθένεια προέρχεται από τη φύση είναι το ένα ζήτημα. Ένα άλλο είναι πως κανένα ιπποκρατικό κείμενο δεν θεωρεί τη φύση αλάνθαστη ή παντοδύναμη: η ιατρική τέχνη στον Ιπποκράτη δεν σημαίνει να αφήνουμε τα πάντα στην φυσική αυτορρύθμιση του οργανισμού, αλλά ότι ο γιατρός πρέπει άλλοτε να περιμένει και άλλοτε να εμποδίζει του φυσικούς μηχανισμούς άμυνας του οργανισμού, αντιπαραθέτοντας στην ασθένεια «τα πολεμιώτατα» – τα ακριβώς αντίθετα από αυτά που την ενισχύουν.

·        Η αντιμετώπιση του αρρώστου πλέον γίνεται με κριτήρια ως αδιαίρετη ψυχοσωματική οντότητα Ακόμα και για την αιτιολογία, τους εκλυτικούς και προδιαθεσικούς παράγοντες, αναφέρεται σε διαφορετικά συγγράμματα :στο περί ανέμων και υδάτων και τόπων στην περί διαίτης, στο προφητικό, στους αφορισμούς.

·        Την θεμελιώδη σημασία του εγκεφάλου ως προαναφέρθηκε σε όλες τις λειτουργίες ψυχικές \ φυσιολογικές και παθολογικές, επισημαίνει και προβάλλει ο Ιπποκράτης.·επιχειρείται δε ο διαχωρισμός των ψυχικών νοσημάτων με παθογενετικά αλλά και με κλινικά κριτήρια .Μέσα από αυτό το πρίσμα, με βάση τη θεωρία των τεσσάρων συστατικών στοιχείων του σύμπαντος που αποδίδεται στον πυθαγόρειο φιλόσοφο Εμπεδοκλή (495-436 π.Χ.), είχε προκύψει η θεωρία των τεσσάρων χυμών του σώματος, που ξεκίνησε στο Ιπποκρατικό Corpus και τελειοποιήθηκε από τον Γαληνό από Πέργαμο (129-216 μ.Χ.), ο οποίος ενέταξε την ιπποκρατική ιατρική σε ένα ευρύτερο ανατομο-φυσιολογικό πλαίσιο.

 Οι τέσσερις χυμοί του ανθρώπινου σώματος, ήταν το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη χολή θερμή και ξηρή και η μέλαινα χολή ψυχρή και ξηρή. Έτσι, με βάση τις ιδιότητες τους, το αίμα ταυτιζόταν με τον αέρα, το φλέγμα με το νερό, η κίτρινη χολή με τη φωτιά καιη μέλαινα με τη γη.Σημειώνει τα χυμικά κριτήρια μεταβολής του φλέγματος και της χολής , που υπογραμμίζονται από την ύπαρξη ή μη ψυχοκινητικής διεγέρσεως, αντικοινωνικής συμπεριφοράς καταστροφικών πράξεων ή συναισθηματικών διαταραχών (άγχος κατάθλιψη) ή νοητικών λειτουργιών (μνήμης). Διαφοροποιεί το ψυχικό νόσημα που οφείλεται σε διαταραχή του φλέγματος (κατάθλιψη με αρνητικά συμπτώματα) από εκείνο της διαταραχής της χολής («… οι δε υπό χολής μαινόμενοι κέκρανται»)Η ανισορροπία, η δυσαρμονία των στοιχείων αυτών, η έλλειψη, η υπερεπάρκεια, η φθορά ή η μετάσταση τους προσέδιδε την προσωπικότητα του ατόμου σε ισορροπία ή την νόσον σε δυσαρμονία

Για ποιο λόγο όσοι έχουν αναδειχθεί εξαίρετοι στη φιλοσοφία ή στην πολιτική ή στην ποίηση ή στις τέχνες είναι εμφανώς μελαγχολικοί, μερικοί μάλιστα σε βαθμό να προσβάλλονται από ασθένειες της μαύρης χολής σαν αυτή που αναφέρουν οι ηρωικές διηγήσεις για τον Ηρακλή μαινόμενο Αν έχουν τη μαύρη χολή σε υπέρμετρο βαθμό, είναι πολύ μελαγχολικοί και εάν το κράμα τους έχει κάποιο ιδιαίτερο τύπο, είναι εξέχοντες.

Χωρίς να είναι το πρώτο κείμενο που υπογράμμιζε τη σύνδεση αυτή, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο απέδιδε στην περίπλοκη και ασταθή φύση της μέλαινας χολής τη δυνατότητα να δημιουργήσει, είτε στη νόσο της μελαγχολίας είτε στη στον υπέρμετρο βαθμό ευφυίας

Διαχωρίζεται  η διαταραχή της συμπεριφοράς που οφείλεται σε διαταραχή της προσωπικότητας από την νοσηρή  ψυχοπαθολογία σε «ου μανίη αλλά ψυχής τίνα ρωσιν υπερβάλουσαν».

·        Λαμβάνει υπόψη του τον ρόλο των ονείρων ως απωθημένες επιθυμίες, γνωρίζοντας την ψυχολογία των ασθενών.

·        Περιγράφει με λεπτομέρειες το παραλήρημα της αντιληπτικής διαταραχής τα οργανικά ψυχοσύνδρομα τις διαταραχές της συμπεριφοράς του συναισθήματος.

·        Περιγράφει τις επιπτώσεις του αλκοόλ και των λοιμώξεων, της ορμονικής δυσλειτουργίας το αλκοολικό παραλήρημα .Ολα περιλαμβάνονται στο γνωστικό του αντικείμενο. Περιγράφει ακόμα τις μετατρεπτικές εκδηλώσεις και την μεγάλη υστερική προσβολή.

Η ζωή είναι σύντομη, η δε ιατρική μακρόχρονη, η πείρα απατηλή, η ορθή κρίση των πραγμάτων είναι δύσκολη. 

Ο ιατρός λοιπόν πρέπει να παρέχει από μόνος του τα δέοντα στον άρρωστο, αλλά και να έχει τη βοήθεια του αρρώστου και των οικείων του και να υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες (για την εκτέλεση του έργου του). 

Οι θεραπευτικές αρχές που διέπουν την ιπποκρατική ιατρική, στην αντιμετώπιση των ψυχικά πασχόντων περιλαμβάνουν την πρόληψη, με οδηγίες για υγιεινή διαβίωση! Χρησιμοποιεί τον Μανδραγόρα ως φάρμακο και την πυρετοθεραπεία και υπνοθεραπεία, διαπιστώνοντας την ευεργετική τους επίδραση «Οκου παραφροσύνην, υπνος παύει αγαθον»

Ο ρόλος του ιατρού στην Ιπποκρατική ΚΩ με εξατομικευμένη θεραπεία και με την θεραπευτική των ιπποκρατικών ιατρών, ήταν να διατηρήσει την ισορροπία με την μέθοδο της εναντιοθεραπείας – ψυχική νόσος σημαίνει διαταραχή στην ισορροπία των τεσσάρων χυμών ή σε υπερεπάρκεια κίτρινης χολής και αίματος οφειλόταν η μανία, σε υπερεπάρκεια μέλαινας χολής η μελαγχολία. 

Για δε τις δύο μορφές παραφροσύνης η αντιμετώπιση τους, ήταν η κατάλληλη διατροφή, το περιβάλλον, ο αέρας, οι συνθήκες ύπνου, η άσκηση ή σε συνδυασμό με σειρά βοτάνων.

Για να επανέλθει το σώμα σε ισορροπία χρησιμοποιούντο στους ασθενείς καθαρτικά, εμετικά, υποβάλλοντο σε αφαίμαξη με βδέλλες ή βεντούζες και σε αυστηρά δίαιτα με χόρτα, νερό , κριθάρι, ζωμό ενώ το κρέας το κόκκινο απαγορεύετο, όπως και το κρασί.

Η ανισορροπία, η δυσαρμονία των στοιχείων αυτών, η έλλειψη, η υπερεπάρκεια, η φθορά ή η μετάσταση τους προσέδιδε την προσωπικότητα του ατόμου σε ισορροπία ή την νόσο σε δυσαρμονία

Στο περί νόσων αναφέρει τους συντελεστές που παίζουν ρόλο για την αντιμετώπιση ασθενούς. Δηλαδή η νόσος «ο πάσχων» και ο ιατρός «Η τέχνη δια των τριων «το νόσημα, ο νοσέων και ο ιατρός»

Ακόμα και για την αιτιολογία, τους εκλυτικούς και προδιαθεσικούς παράγοντες, αναφέρει σε διαφορετικά συγγράμματα στο περί ανέμων και υδάτων και τόπων, στην περί διαίτης, στο προφητικό,κ στους αφορισμούς.

Αναφέρεται ακόμη στην κληρονομικότητα και στην πιθανότητα εμφάνισης ψυχικού νοσήματος, «που το νόσημα ξυγγενές εστίν», και στην ηλικία του ασθενούς.

Το κοινωνικό στίγμα της ψυχικής νόσου πέραν της επιτήρησης ακόμα και με βία, αντιμετωπίζετο με την φροντίδα αρχικά της οικογένειας. Άλλοι που είχαν εγκαταλειφθεί είχαν αφεθεί και λειτουργούσαν ως επαίτες ή περιθωριακοί.

Το αίτημα της ηθικής στην ιατρική πράξη και την υγεία δημιούργησε τον όρκο. Ο όρκος του Ιπποκράτη που την αναπαράστασή του θα ζήσετε σε λίγα λεπτά είναι ένα από τα πιο όμορφα μνημεία της ελληνικής γραμματείας και είναι σημαντικό το γεγονός ότι επί δυόμιση χιλιάδες χρόνια οι γιατροί μαθηταί του Ιπποκράτη υιοθέτησαν τον ύψιστο κανόνα της ηθικής και δεοντολογίας.

Είναι ένα ιστορικό γραπτό, μνημείο παγκόσμιας εμβέλειας και ακτινοβολίας. Εκείνο που προκύπτει από όλα τα κείμενα της ιπποκρατικής συλλογής είναι το μήνυμα για εγκράτεια, φιλανθρωπία, ευπρέπεια.

Στο έργο περί ιατρού περιγράφονται τα χαρακτηριστικά του ιατρού και της εν γένει παρουσίας και συμπεριφοράς: σώφρων, σοβαρός, σεμνός, λιτός άριστος στην ψυχή, πεπαιδευμένος. Στους αφορισμούς αναφέρεται πως η ζωή είναι σύντομη ή δε ιατρική μακρόχρονη, η ευκαιρία φευγαλέα και η πείρα απατηλή η ορθή κρίση των πραγμάτων δύσκολη.

 Οι γιατροί πρέπει να μετατρέπουν την σοφία σε ιατρική και την ιατρική σε Σοφία.Η ιατρική επιστήμη πέρασε από τον «μύθο στον λόγο, στην ιατρική σκέψη».

Στην ΚΩ του Ιπποκράτη γεννήθηκε η ισότητα των δύο φύλλων, στην ΚΩ εξισώθηκε ο σκλάβος με τον ελεύθερο, 2.500 χρόνια πέρασαν για να εξισωθούν οι φυλετικές διαφορές και να δοθεί ψήφος στην γυναίκα. Τα ηθικά του διδάγματα, τα αποφθέγματα, οι αφορισμοί, ο όρκος, η ιερά νόσος και όλη η ιπποκρατική συλλογή μας διδάσκουν.

Ο Ιπποκράτης ασχολείται με την ανθρώπινη φύση, δείχνει την έννοια του για τον άνθρωπο δεν τον ενδιαφέρει αν είναι άνδρας ή γυναίκα, το ενδιαφέρει ο άρρωστος ελεύθερος ή δούλος. Προσφέρει το μνημείο ήθους και τους κανόνες της συμπεριφοράς.

Ο Ιπποκράτης με την μεγαλοφυΐα του με σημαντική  παρουσία σε όλο το φάσμα των ψυχικών διαταραχών διαχρονικά παραμένει μέγας. Τα Ιπποκρατικά έργα αποτελούν τα θεμέλια της επιστημονικής ιατρικής και ανεκτίμητη κληρονομιά του παγκόσμιου πολιτισμού !!

Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να κάνω στον Καθηγητή Στέφανο Γερουλάνο, Πρόεδρο του Διεθνούς Συμβουλίου, η παρουσία του οποίου ενδυνάμωσε το Διεθνές Ιπποκράτειο Ίδρυμα. Μέσα από διαλέξεις, συνέδρια, εκδηλώσεις και αμφικτιονίες, προβάλλει το ίδρυμα μαζί με τους συνεργάτες του.

Ο πρόεδρος  κ. Παυλίδης, ο επίτιμος κ. Μόσχος ο υπεύθυνος του Μουσείου Dr Κιάρης ο κ Θ. Διακογιαννης και όλοι οι συνεργάτες στο ΔΙΙΚΩ κι  ο καθένας ξεχωριστά είναι αυτοί που έδωσαν πνοή στο ΔΙΙΚΩ, δημιούργησαν τον κήπο του Ιπποκράτη.

Ένα κήπο που συναντά κανείς όλα τα φυτά που στήριξε τις θεραπείες του ο Ιπποκράτης.

Στα γραπτά κείμενα του Ιπποκράτη μνημονεύονται 237 από τα 254 φυτά που χρησιμοποιούσε ο Ιπποκράτης που αποτελούν βάση για φάρμακα ακόμα και σήμερα.Το Μουσείο το Ιατρείο το Φαρμακείο στα οποία πιστεύω πως θα ξεναγηθείτε κ θα μπορέσετε οι ίδιοι να διαπιστώσετε τη μοναδικότητά τους.

Επιπρόσθετα  σημείο Αναφοράς της Ιπποκρατικής ΚΩ αποτελεί ο επονομαζόμενος Πλάτανος του Ιπποκράτη που σύμφωνα με την παράδοση ο φημισμένος ιατρός στη σκιά του θεράπευε τους ασθενείς του……

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πρόεδρο και τα μέλη του ΔΣ της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας που έκαναν δεκτή την πρόταση ενός Κώου Ψυχιάτρου για την διεξαγωγή του 26ου Συνεδρίου στην πατρίδα των προγόνων του. Στην Κω που τόσο αγαπώ. Τους ευχαριστώ για την τιμητική θέση, μεταξύ άλλων, του αντιπροέδρου της οργανωτικής επιτροπής και για την μέγιστη τιμή που δόθηκε να απευθυνθώ σε σας ως κεντρικός ομιλητής.

Να ευχαριστήσω όλους τους συμπατριώτες μου που ευρίσκονται κοντά μας και μας τιμούν με την παρουσία τους καθώς και όλους τους επισήμους προσκεκλημένους. Πανοσιολογιότατε  η ευλογία σας μας συγκινεί και μας στηρίζει.

Επίσης ευχαριστώ τον Δήμο Κω  και τον Δήμαρχο κ Γ.Κυρίτση για την Συνδρομή του δια του ΔΟΠΑΒΣ και του τομέα τουρισμού  ως και την Εφορία αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου για τις διευκολύνσεις προς  επιτυχία της εκδήλωσης.

Σας ευχαριστώ θερμά για την προσοχή σας

Καλή Επιτυχία στις εργασίες του Συνεδρίου