Γράφει ο
Μανώλης Κασσώτης
στο www.anamniseis.net
Τα Θεοφάνια, η τρισυπόστατη εμφάνιση του Θεού, είναι από τις μεγαλύτερες και αρχαιότερες εορτές της Χριστιανοσύνης.
Η λέξη Θεοφάνια αναφέρεται για πρώτη φορά γύρω στο 200 μ. Χρ. από τον Κλήμη τον Αλεξανδρινό. Την ακολουθία του Αγιασμού έγραψε ο Άγιος Βασίλειος το 377 όταν πήγε να προσκυνήσει στην Ιερουσαλήμ.
Με την επικράτηση του Χριστιανισμού άρχισε και στην Κάρπαθο ο εορτασμός των Θεοφανίων όπως φανερώνεται από τη Βαπτιστήρα της Βασιλικής του Ποτιδείου που εκτίθεται στον πρώην ανθόκηπο του Επαρχείου.
Όπως συμβαίνει σε όλα τα νησιά και τα παράλια της Ηπειρωτικής Ελλάδας το «Ρίξιμο του Σταυρού στη θάλασσα» είναι στενά συνδεδεμένο με την εορτή των Θεοφανίων και του Αγιασμού των υδάτων. Σύμφωνα με την παράδοση μετά την κατάδυση του σταυρού τα νερά αγιάζονταν, οι γεωργοί έπλεναν τα εργαλεία τους και οι ναυτικοί ξεκινούσαν τα ταξίδια.
Ορισμένοι καθάριζαν τις εικόνες με τα αγιασμένα νερά για να ξαναπάρουν τη Θεϊκή τους δύναμη. Το έθιμο είναι τόσο διαδεδομένο που πρέπει να άρχισε πριν από αιώνες.
Όταν οι Δωδεκανήσιοι ναυτικοί άρχισαν να μεταναστεύουν ομαδικά στις Bahamas, στο Tarpon Springs, στη Βραζιλία, στην Αργεντινή και στην Αυστραλία μαζί τους πήραν και το έθιμο, όπως έγραψαν χρονογράφοι της εποχής: «Μόλις οι Έλληνες πάνε σε ένα ξένο τόπο και εγκατασταθούν κοντά στη θάλασσα θα αρχίσουν το έθιμο να ρίχνουν τον σταυρό στη θάλασσα».
(Το 1961, όταν υπηρετούσα στην Panama Canal Zone με τον αμερικάνικο στρατό, ο Αρχιεπίσκοπος Ιάκωβος επισκέφθηκε την ελληνική κοινότητα στον Παναμά την ημέρα των Θεοφανίων και έριξε τον Σταυρό στη θάλασσα. Ο βυθός ήταν λασπώδης και ο Σταυρός χάθηκε μέσα στη λάσπη, ζήτησαν τη βοήθεια των Αμερικάνων και μετά από προσπάθειες τον βρήκε ένας βατραχάνθρωπος. Μαζί με τις ευλογίες του Αρχιεπισκόπου του χάρισε ένα άλλο όμοιο Σταυρό).
Στην Κάρπαθο
Το έθιμο με το «Ρίξιμο του Σταυρού στη θάλασσα» στην Κάρπαθο χρονολογείται γύρω στο 1900, και συμπίπτει με τη μετακίνηση των κατοίκων του νησιού από τα ορεινά στα παράλια και όταν ο πληθυσμό των Πηγαδίων έφτασε στους 300 κατοίκους.
Ο Μανώλης Νικολάου Λάμπρος που γεννήθηκε το 1897 θυμόταν από μικρό παιδί που έριχναν τον Σταυρό στη θάλασσα. Μια φωτογραφία των Πηγαδίων του 1913 δείχνει μια μικρή αποβάθρα από την οποία ο παπάς μπορούσε να ρίχνει τον σταυρό στην θάλασσα. Ο Γεώργιος Κασσώτης, που έφτασε το 1923 στην Κάρπαθο, αναφέρει ότι η εορτή είχε καθιερωθεί ως ένα από τα σπουδαιότερα και σημαντικότερα γεγονότα του νησιού. Μια φωτογραφία του 1926 της εορτής των Φώτων, δείχνει ότι υπήρχε μεγάλη θαλασσοταραχή, αλλά το έθιμο έπρεπε να κρατηθεί.
Σε μια άλλη φωτογραφία του 1929 παρίσταται ο Μητροπολίτης Γερμανός, ο αυτοκινητόδρομος από τα Πηγάδια στο Απέρι είχε τελειώσει, αλλά μόνο με μουλάρι μπορούσε να κατέβει στα Πηγάδια γιατί δεν υπήρχαν αυτοκίνητα. Η παρουσία και η ταλαιπωρία του Μητροπολίτη φανερώνει τη σημασία που απέκτησε η γιορτή. Όπως φαίνεται το έθιμο ήρθε στην Κάρπαθο από κατοίκους γειτονικών ναυτικών νησιών ή το έφεραν απ’ εκεί Καρπάθιοι καραβοκύρηδες.
Η Γιορτή
Μετά από τη λειτουργία του Μικρού Αγιασμού ο παπάς με τους ψαλτάδες, τους επιτρόπους και τα παπαδοπαίδια πήγαιναν στα σπίτια για να τ’ αγιάσει. Έψαλλαν το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε…» και ο παπάς έραινε τα σπίτια με τον αγιασμό. Είχαν μαζί τους δυο δίσκους, ο ένας ήταν της εκκλησίας και ο άλλος του παπά, ο καθένας έριχνε ό,τι είχε ευχαρίστηση.
Το ίδιο βράδυ μόλις τελείωνε ο Εσπερινός, τ’ αγόρια, 6-10 ετών, έβγαιναν να πουν τα κάλαντα και να οικονομήσουν το χαρτζιλίκι τους. Το παιδί που για πρώτη φορά έβγαινε στα κάλαντα άρχιζε από των Φώτων γιατί ήταν σύντομα και πιο εύκολα για να τα μάθει. Τον επόμενο χρόνο που θα είχε μεγαλώσει, έβγαινε να πει των Χριστουγέννων και του Αγίου Βασιλείου.
Αντίθετα, τα μεγαλύτερα παιδιά που θα έλεγαν τα κάλαντα για τελευταία χρονιά, σταματούσαν με τα κάλαντα του Αγίου Βασιλείου, το θεωρούσαν υποτιμητικό να συναγωνίζονται με τα πιτσιρίκια.
Ανήμερα των Φώτων, ο Μητροπολίτης με δυο τρεις παπάδες κατέβαινε στα Πηγάδια για να κάμει τη θεία λειτουργία στη Βαγγελίστρα και να «ρίξει τον Σταυρό στη θάλασσα». Μόλις τελείωνε η λειτουργία η πομπή με το Δεσπότη, τους ψάλτες, τον Σταυρό, τα εξαπτέρυγα, τους επισήμους και το εκκλησίασμα ξεκινούσαν για το λιμάνι. Σ’ όλη τη διαδρομή έψαλλαν το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε…». Οι ναυτοπρόσκοποι με το λάβαρό τους, καμμιά φορά και μερικοί χωροφύλακες, αποτελούσαν την τιμητική φρουρά.
Ο Σταυρός
Φθάνοντας στο λιμάνι, η πομπή με το Δεσπότη, έπαιρνε τη θέση της πάνω στην προβλήτα, ή σε κάποιο μεγάλο καΐκι που τύχαινε να βρίσκεται στο λιμάνι, για να «ρίξει τον Σταυρό στη θάλασσα».
Οι βάρκες με τους βουτηχτάδες σχημάτιζαν ένα «Π» μπροστά στον Δεσπότη, για να μένει ελεύθερο, μέσα στη θάλασσα, ένα τετράγωνο με διαστάσεις γύρω στα δέκα μέτρα, εκεί που θα έπεφτε ο Σταυρός. Εκτός από τις βάρκες, μερικοί βουτούσαν από την προβλήτα ή κανένα καΐκι. Συνήθως ο Σταυρός ριχνόταν ακριβώς μπροστά στο Τελωνείο, εκεί που τα νερά είχαν 3-4 μέτρα βάθος, παλαιότερα πιο μέσα που ήταν πιο ρηχά. Σπάνια ριχνόταν προς την έξω μεριά του λιμανιού, εκεί το βάθος έφθανε τα 5-6 μέτρα. Ο Σταυρός ήταν μπρούτζινος, αλλά μέσα κούφιος. Είχε μάκρος γύρω στους 40 πόντους και πλάτος 30, το πάχος του ήταν γύρω στους 2 πόντους. Στην περιφέρεια είχε «φτερά» που, αν δεν πρόσεχες, έκοβαν σαν μαχαίρι.
Εθεωρείτο μεγάλο κατόρθωμα, τιμή και ευλογία για τον βουτηχτή να πιάσει τον Σταυρό. Όπως οι καλοί ποδοσφαιριστές, έτσι και οι φημισμένοι βουτηχτάδες, σαν τον Σωτήρη Γ. Νιοτή στη δεκαετία του 1940, άφησαν όνομα. Οι βουτηχτάδες ήταν κυρίως οι ψαράδες της εποχής, που μεταξύ τους σχημάτιζαν ομάδες ή «κομπανίες» όπως τις έλεγαν. Στον βυθό γινόταν μεγάλη πάλη, η κάθε κομπανία προσπαθούσε κάποιος δικός της να πιάσει τον Σταυρό και να μην του τον πάρει κάποιος άλλος.
Νικητής ήταν εκείνος που έβγαζε τον Σταυρό έξω από τη θάλασσα. Το 1949 μερικοί βουτηχτάδες ήλθαν από τα Σπόα, με μιας όλες οι Πηγαδιώτικες κομπανίες ενώθηκαν, θα ήταν υποτιμητικό να έπιανε τον Σταυρό ξενοχωριανός.
Ορισμένες φορές οι άπειροι βουτηχτάδες έπεφταν στη θάλασσα πριν την ώρα τους, νόμιζαν ότι με το πρώτο «Εν Ιορδάνη…» ο Δεσπότης θα έριχνε τον Σταυρό στη θάλασσα. Κάποτε μόλις ο Σταυρός έφυγε από τα χέρια του Δεσπότη το αντιλήφθηκε ο Παντελής Γ. Νιοτής, έπεσε πρώτος στη θάλασσα και έπιασε τον Σταυρό μόλις έμπαινε στο νερό.
Αλλά με τη δύναμη που έπεφτε τα «φτερά» του έκοψαν τα δάχτυλα, ο Σταυρός του ξέφυγε και κάποιος άλλος τον έπιασε.
Άλλοτε πάλι ο Μιχάλης Γ. Νιοτής, που σταμάτησε να βουτάει, ήταν ντυμένος και κρατούσε τα κουπιά της βάρκας για τους άλλους βουτηχτάδες. Όταν ο Σταυρός πέσει στη θάλασσα δεν βυθίζεται κατακόρυφα, αλλά κάνει πλάγιες κινήσεις. Αυτή τη χρονιά ο Σταυρός πήρε μια μεγάλη κλίση, πέρασε κάτω από τη βάρκα και βγήκε στην απέξω μεριά. Μόλις το αντιλήφθηκε ο Μιχάλης βούτηξε με τα ρούχα που φορούσε και έπιασε το Σταυρό.
Περιφορά
Μόλις ο βουτηχτής έπιανε τον Σταυρό, τον έπαιρνε στο Δεσπότη να του φιλήσει το χέρι και να πάρει την ευλογία του. Η πομπή ξαναγύριζε στη Βαγγελίστρα για να τελειώσει η λειτουργία και να πάει ο Σταυρός στη θέση του, πάνω στην Αγία Τράπεζα, εκεί έμενε μέχρι τον άλλο χρόνο.
Αμέσως μετά το μεσημέρι γινόταν η περιφορά του Σταυρού στα Πηγάδια, από τους βουτηχτάδες και φίλους τους, έμπαιναν με τον Σταυρό στα σπίτια ψάλλοντας το «Εν Ιορδάνη…». Παλαιότερα, την επόμενη μέρα του Αγίου Ιωάννου, συνεχιζόταν η περιφορά και στο Απέρι. Το ποσόν που συγκέντρωναν μοιραζόταν εξίσου μεταξύ των βουτηχτάδων, διπλό μερδικό έπαιρνε αυτός που έπιασε τον Σταυρό.
Επτά δεκαετίες πέρασαν από τη δεκαετία του 1950, πολλά άλλαξαν, όμως η εορτή των Φώτων συνεχίζεται με την ίδια λαμπρότητα και ενδιαφέρον. Ο Δεσπότης κατεβαίνει με πιο πολλούς παπάδες στα Πηγάδια, κάνει τη λειτουργία και εν πομπή κατεβαίνει στο λιμάνι για να ρίξει τον Σταυρό στη θάλασσα.
Η συμμετοχή του κόσμου είναι μεγαλύτερη, τα Πηγάδια μεγάλωσαν και τα σημερινά μέσα κυκλοφορίας επιτρέπουν σε πολλούς να κατεβαίνουν από τα χωριά. Το 2005 η παρουσία του πρωθυπουργού Κώστα Καραμανλή και το 2007 του υφυπουργού Ιωάννη Βαλινάκη έδωσε αίγλη στην εορτή των Θεοφανίων.
Όμως κάτι λείπει από την παλιά γιορτή. Οι Πηγαδιώτες έχασαν την επαφή τους με τη θάλασσα και τον δεσμό που είχαν με τη γιορτή των Φώτων. Πριν από μισό αιώνα όλη η παραλία ήταν μια απέραντη «Παιδική Χαρά». Άρχιζε από την παραλία του άμμου στο Σιντριβάνι, συνεχιζόταν στις ξέρες κάτω από τη Βαγγελίστρα και πιο πέρα στη Γλυφά, στην Καρέκλα και στου Παντελή το στέμμα, συνέχιζε πίσω από τα Διοικητήρια μέχρι το Γα(δ)αρόνησο και στις ξέρες κάτω από την Αστυνομία μέχρι τα Βρουλίδια και πέρα στον Άμμο. Μέσα σ’ αυτή την «Παιδική Χαρά» έβρισκες τα Πηγαδιωτάκια να παίζουν, να κολυμπούν, να ψαρεύουν με το καλάμι και τους κύρτους και τα βράδια να πηγαίνουν πυροφάνι.
Αυτά χάθηκαν, τα μπάζωσε η πρόοδος και ο «πολιτισμός». Σήμερα τα παιδιά περνούν την ώρα τους μπροστά στο κουτί της τηλεόρασης και στο κινητό τηλέφωνο. Χάθηκαν και οι ναυτοπρόσκοποι που έδιναν το δικό τους χρώμα σε κάθε εθνική και θρησκευτική γιορτή. Με τον Προσκοπισμό ασχολούνταν οι έφηβοι της εποχής, δεν υπήρχαν ντίσκο και το σπουδαιότερο δεν περίσσευε δραχμή για τέτοιου είδους διασκέδαση. Χάθηκαν και τα Καρπάθικα καΐκια που περίμεναν να αγιαστούν τα νερά για να αρχίσουν τα ταξίδια τους. Όμως η γιορτή των Φώτων έμεινε στη μνήμη μας, για να τη μεταφέρουμε και να μείνει στο χαρτί.
