Το άγαλμα του Αγίου Νικολάου στην Κω: Σκέψεις για την αποκατάστασή του

Του καθηγητή Αθανασίου Μουστάκη

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύθηκε στις σελίδες 12-14 του 45ου τεύχους του ηλεκτρονικού (πλέον) περιοδικού του Ζαχαρία Κουζούκα (e-Nήσος Κως), ο οποίος με τις ιδέες του πρωτοτυπεί και ανοίγει δρόμους στην ενημέρωση.

Το νησί της Κω με την πλούσια ιστορία, την πληθώρα των αρχαιολογικών χώρων, τους εκατοντάδες χριστιανικούς ναούς και τα διάσπαρτα κλασικά, ελληνιστικά, ρωμαϊκά και βυζαντινά μνημεία αποτελεί ένα παράθυρο στο παρελθόν για το οποίο είμαστε υπερήφανοι.

Αυτό το έντονα χαραγμένο σε κάθε πέτρα ιστορικό παρελθόν θέλησαν να εκμεταλλευτούν κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας (1912-1943) οι Ιταλοί κατακτητές για να αναδείξουν την υποτιθέμενη σύνδεση του φασιστικού καθεστώτος με το μεγαλείο της αρχαίας Ρώμης και να καρπωθούν τα προπαγανδιστικά οφέλη που ήλπιζαν ότι θα προκύψουν από αυτή τη σύνδεση. Βέβαια, τελικά τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως είχαν σχεδιάσει, καθώς ούτε το καθεστώς, στηριγμένο στα μεγαλομανή οράματα ενός ταραγμένου μυαλού, είχε διάρκεια ούτε οι κάτοικοι των Δωδεκανήσων κάμφθηκαν μπροστά στις φασιστικές προσπάθειες να απωλέσουν την πίστη, τη γλώσσα, την εθνική τους συνείδηση και την αγάπη προς τον τόπο τους.

Η μεθοδικότητα με την οποία τα όργανα της ιταλικής διοίκησης αντιμετώπισαν το νησί, ιδιαίτερα μετά τον καταστροφικό σεισμό της 23ης Απριλίου 1933 δείχνει ότι εργάζονταν με προοπτική μονιμότητας και πολυετούς παραμονής σε αυτό και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα.

Σε αυτό το πλαίσιο διερμηνεύοντας ίσως το λαϊκό αίσθημα και την αγάπη των κατοίκων της Κω προς τον Άγιο Νικόλαο, προστάτη των πτωχών, των κατατρεγμένων, των θαλασσινών, αποφάσισαν να συνδέσουν κάποιες από τις θρησκευτικού τύπου παρεμβάσεις τους με αυτόν. Στο όνομα του αγαπημένου Αγίου των Ελλήνων, και ιδιαίτερα των νησιωτών, τιμώνταν —και τιμώνται ακόμη— τουλάχιστον δύο ναοί της πόλης της Κω. Ο ένας απ᾿ αυτούς, ο παλαιός Μητροπολιτικός, είχε ανεγερθεί στα πολύ δύσκολα χρόνια της τουρκικής κατοχής για να καλύψει την ανάγκη των κατοίκων της Κω να εκκλησιάζονται με την ευλάβεια, την άνεση και την επισημότητα που επιθυμούσαν. Ο δεύτερος ναός είναι το παλαιότατο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου των Πτωχών στην περιοχή της Αναβολιάς, νότια το παλιό στάδιο του Ανταγόρα.

Μία από τις παρεμβάσεις, λοιπόν, που σχεδίασαν οι Ιταλοί μετά τον σεισμό, και ενώ οι κάτοικοι δραστηριοποιούνταν, εντός και εκτός του νησιού, εντός και εκτός Ελλάδος, για την ανέγερση νέου Μητροπολιτικού Ναού σε αντικατάσταση του κατεστραμμένου, ήταν και η ανασκαφή και διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου στη θέση της συνοικίας της Χώρας: τα σπίτια κατεδαφίστηκαν, τα χαλάσματα μεταφέρθηκαν, ανασκαφές και αναστηλώσεις διενεργήθηκαν, ναοί γκρεμίστηκαν, άλλοι μετακινήθηκαν με αλλαγές στο σχέδιο ώστε να θυμίζουν μεσαιωνική αρχιτεκτονική κ.λπ. Επιθυμώντας να περιχαρακωθεί πλήρως ο μεγάλος αυτός χώρος που σχεδόν στο σύνολό του περιβαλλόταν από το μεσαιωνικό τείχος αποφάσισαν να οικοδομήσουν τοιχίο σύνδεσης ανάμεσα στην Ιπποτική Οικία (σήμερα βιβλιοθήκη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας) και στην προς βορράν παρακείμενη νεότευκτη (τότε) οικία. Το έργο σχεδιάστηκε το 1934 και το τοιχίο ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 1935. Παράλληλα, οι Ιταλοί αποφάσισαν να φτιάξουν μία καμάρα αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο επάνω από το τοιχίο και παρήγγειλαν στη Νεάπολη της Ιταλίας ορειχάλκινο άγαλμα του Αγίου, το οποίο ετοιμάστηκε και τοποθετήθηκε με αναμόρφωση του τοιχίου τον Νοέμβριο του 1935. Αναμφίβολα, στην επιλογή του Αγίου Νικολάου έπαιξαν ρόλο πολλοί λόγοι: η πύλη στρέφεται προς τη θάλασσα, ο Άγιος Νικόλαος είναι ο προστάτης των θαλασσινών και των ναυτικών, ο ναός του Αγίου που προσεισμικά υπήρχε στην περιοχή είχε καταστραφεί, η αγάπη των κατοίκων προς τον Άγιο Νικόλαο ήταν δεδομένη, ο Άγιος είναι αγαπητός και στην Ιταλία κ.α. Μάλιστα, κάτω από το άγαλμα τοποθέτησαν δίγλωσση επιγραφή (σε Ελληνικά και Λατινικά) που έγραφε τα εξής: «ΑΓΙΕ ΝΙΚΟΛΑΕ, ΕΥΔΟΚΗΣΟΝ ΕΥΛΟΓΕΙΝ ΚΑΙ ΣΚΕΠΕΙΝ ΤΑΥΤΗΝ ΤΗΝ ΠΟΛΙΝ ΔΕΟΜΕΘΑ ΣΟΥ ΕΠΑΚΟΥΣΟΝ ΗΜΩΝ».

Δυστυχώς, μετά την αποχώρηση των Ιταλών το άγαλμα έχασε τη θέση του (ευτυχώς παρέμεινε η επιγραφή) και μεταφέρθηκε στη Ρόδο, όπου σήμερα φυλάσσεται ασφαλές στο παρεκκλήσιο του παλατιού του Μεγάλου Μαγίστρου.

Στην αρχική του θέση έμεινε ένα χάσμα, ένα κενό, που αλλοιώνει την αρχική κατασκευή και προκαλεί ένα αίσθημα ερήμωσης και εγκατάλειψης του μνημείου. Με αφορμή τις κατά καιρούς εκφρασθείσες προθέσεις για αποκατάστασή του διατυπώθηκε λόγος και αντίλογος γεγονός που παρότρυνε και εμάς να εκθέσουμε κάποιες σκέψεις μας.

Το πρώτο που πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι όπως διαφυλάχθηκαν όλα τα έργα των Ιταλών (εκτός ίσως από το καμπαναριό του Agnus Dei, του σημερινού Μητροπολιτικού Παρεκκλησίου του Ευαγγελισμού) ακέραια μέχρι σήμερα το ίδιο έπρεπε να συμβεί και με το άγαλμα του Αγίου Νικολάου. Με το να χρησιμοποιούμε τα ιταλικά κτήρια και έργα, κατά κάποιον τρόπο αποζημιωνόμαστε για τις θυσίες και τους κόπους των πατέρων μας κατά την περίοδο της ιταλικής κατοχής. Ανάμεσα σε όλα τα σημαντικά και άκρως χρηστικά έργα θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τους δύο ιταλικής κατασκευής ναούς, που σε αντίθεση με την ορθόδοξη πρακτική, είναι στραμμένοι προς τη δύση, ή ακριβέστερα προς το Βατικανό. Οι δύο αυτοί ναοί, ο Ναός του Αγίου Παύλου στο Λινοπότι και το Ιερό Μητροπολιτικό Παρεκκλήσιο του Ευαγγελισμού, από τις πρώτες στιγμές μετά την απελευθέρωση αξιοποιήθηκαν —και πολύ σωστά— δίχως κανένα δισταγμό, παρά το ότι ο δεύτερος κυρίως διατηρεί κάποια χαρακτηριστικά της λατινικής λατρευτικής πρακτικής (π.χ. η Αγία Τράπεζα (= Altarium) στο νότιο τμήμα του). Δεν θα ήταν απίθανο κάποιοι να υποστήριζαν ότι έπρεπε να κατεδαφιστούν κάτι που ευτυχώς δεν έγινε. Η τάση να διαγράφουμε οι Έλληνες στοιχεία της ιστορίας μας δεν είναι σπάνιο φαινόμενο, αλλά παραμένει τραγικά θλιβερό.

Μεγάλη η μορφή του Αγίου Νικολάου, τον οποίο φέρνω στο νου μου να συνομιλεί και να συνεργάζεται κατά τη διάρκεια των εργασιών της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου με τον θεοφόρο Επίσκοπο Κώου Μελίφρονα, τον πρώτο καταγεγραμμένο επίσκοπο της Κω, ο οποίος ήταν και αυτός ένας από τους 318 Πατέρες που το 325 μ.Χ. συγκρότησαν τη Σύνοδο αυτή. Ένας και ο αυτός Άγιος σε ανατολή και δύση. Πράος, ταπεινός, ασκητικός, κανόνας (δηλαδή μέτρο) της πίστης μας, αλλά και δυναμικός χαρακτήρας που δεν ανεχόταν τα παιχνίδια του Αρείου. Άφησε τη σφραγίδα του στη Σύνοδο. Γείτονας κοντινός της Κω, ως Επίσκοπος των Μύρων της Λυκίας, προστάτης και φίλος κάθε θαλασσινού. Τα λείψανά του μεταφέρθηκαν διά της βίας στη δύση, στο Μπάρι της Ιταλίας, όπου έχουν γίνει πόλος έλξεως για Ορθοδόξους και Ρωμαιοκαθολικούς πιστούς, οι οποίοι συνεχώς καταφθάνουν στον ναό του για να προσκυνήσουν.

Η χρήση αγαλμάτων στη χριστιανική λατρεία αποτελεί χαρακτηριστικό της δύσης και στην ανατολή ποτέ δεν έγινε αποδεκτή, καθώς η ορθόδοξη εικονογραφική τέχνη προσφέρει πολλά περισσότερα στον πιστό παρουσιάζοντας την πραγματικότητα όχι εικονιστικά/ρεαλιστικά αλλά χαριτωμένα μεταμορφωμένη, μέσα από το πρίσμα της σαρκώσεως του Υιού και Λόγου του Θεού. Αυτή η σημαντικότατη διαφορά όμως ποτέ δεν οδήγησε τους Ορθοδόξους στην ανάγκη να καταστρέψουν και να αφανίσουν τα αγάλματα ή πολύ περισσότερο τις εικόνες που δεν ακολουθούν τις θεολογικές και αισθητικές παραμέτρους της ορθόδοξης παράδοσης. Μάλιστα, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο τέτοιες εικόνες που σαφώς δεν συνάδουν με την παράδοσή μας να χρησιμοποιούνται από Αγίους (π.χ. η εικόνα της Θεοτόκου που χρησιμοποιούσε στο κελλί του ο Άγιος Νεκτάριος) ή ακόμη και να φιλοτεχνούνται από Αγίους, όπως οι θαυμάσιες αλλά μη σύμφωνες με τα βυζαντινά πρότυπα εικόνες που αγιογραφούσε ο Άγιος Σάββας στην Κάλυμνο και σώζονται στη Μονή των Αγίων Πάντων, αλλά και στο Εκκλησιαστικό Μουσείο της Κω. Ευχής έργο η αποκατάσταση του μνημείου καθώς η παρουσία του αγάλματος θα μας θυμίζει τον Άγιο και θα μας δίνει την ευκαιρία να ψιθυρίσουμε το απολυτίκιό του και να απευθύνουμε μία προσευχή προς αυτόν, καθώς περνάμε από το σημείο.

Δεν νομίζω ότι η ευσέβεια των κατοίκων της Κω θα ζημιωθεί και η σχέση τους με την πίστη μας θα επιδεινωθεί σε περίπτωση που επανέλθει το άγαλμα (ή έστω τοποθετηθεί ένα αντίγραφο) στην αρχική θέση του, η οποία, πιθανότατα χωρίς οι Ιταλοί να προχωρήσουν στον συνδυασμό, είναι πολύ ταιριαστή με τον Άγιο Νικόλαο, καθώς τον δείχνει να κοιτάζει προς τα Μύρα της Λυκίας, την επισκοπή και πατρίδα του, όπου ευχόμαστε να επιστρέψει κάποτε και ως φυσική παρουσία. Μας θυμίζει μάλιστα το ότι κατά το παρελθόν η Κως και τα άλλα Δωδεκάνησα αποτελούσαν μία διοικητική και πολιτιστική ενότητα με τα μικρασιατικά παράλια· την ελληνικότατη, από αιώνων, Ιωνία.

Η απόφαση των Ιταλών να επιλέξουν τον Άγιο Νικόλαο, και όχι κάποιον άλλο Άγιο, για την πύλη αυτή με προβληματίζει εδώ και καιρό. Χωρίς να γνωρίζω το σκεπτικό τους —θα είχε ενδιαφέρον να υπήρχε κάποιο σχετικό έγγραφο— ο νους μου πάει στην επιθυμία (για τους δικούς τους λόγους) να συνδυάσουν τις ενέργειές τους με την πηγαία ευσέβεια του λαού της Κω, ο οποίος σέβεται και τιμά ιδιαίτερα τον Άγιο Νικόλαο ανακηρύσσοντάς τον, μάλιστα, προστάτη και πολιούχο του νησιού. Προς επιβεβαίωση αυτής της δυναμικής παρουσίας του Αγίου στα πράγματα της Κω πρέπει να αναφέρουμε την καταστροφή υδροπλάνων του De Vecchi (Διοικητής Δωδεκανήσου κατά το διάστημα Δεκέμβριος 1936 – 1940) από μπουρίνι στα τείχη του Κάστρου της Νεραντζιάς, γεγονός που σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόφαση του ιταλού αξιωματούχου να επιτρέψει την ανέγερση του Ιερού  Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Νικολάου στη νέα του θέση και να σταματήσει την μέχρι τότε παρελκυστική πολιτική με την οποία προσπαθούσε να αποφύγει την ανοικοδόμηση.

Η αποκατάσταση της πύλης του Αγίου Νικολάου, ενός ιστορικού μνημείου του νησιού μας, ως κομμάτι της ιστορικής μνήμης βοηθά όλους μας να κατανοήσουμε καλύτερα το παρελθόν, να το ερμηνεύσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια και μας στηρίζει στην πορεία προς το μέλλον. Σε καμία περίπτωση η ύπαρξη του αγάλματος δεν ενοχλεί την πίστη μας, η οποία δεν αλλοιώνεται από τη συνύπαρξη με το διαφορετικό ούτε το φοβάται. Ακόμη όμως και εάν κάποιος θεωρεί προβληματική ή επικίνδυνη την αποκατάσταση του αγάλματος ας το προσεγγίζει μόνο ως ιστορικό μνημείο (που πράγματι είναι) και όχι ως λατρευτικό αντικείμενο (που σαφώς δεν είναι).

Παρά ταύτα, θα μπορούσε να βρεθεί μία ενδιάμεση λύση, η οποία φρονούμε ότι θα ικανοποιούσε τους πάντες, θα έχει μειωμένο κόστος και θα διαφυλάσσει την εξέχουσα θέση της μορφής του Αγίου Νικολάου στο Ηρώο της πόλεώς μας:

θα ήταν δυνατό να φιλοτεχνηθεί ένα γραμμικό έργο τέχνης, κατά το πρότυπο του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου που δημιουργήθηκε προ ολίγων ετών και τοποθετήθηκε στην πρόσοψη του Μητροπολιτικού Παρεκκλησίου του Ευαγγελισμού. Έτσι, και η τιμή προς τον Άγιο θα διατηρηθεί ζωντανή, και θα θυμόμαστε, ιδιαίτερα οι νεώτεροι, την ιστορία του τόπου μας, μα και θα χρησιμοποιηθεί η ορθόδοξη τεχνοτροπία, η οποία παραμένει περισσότερο αγαπητή και σεβαστή από εμάς.

Ευχή μας είναι, σύντομα και με τη δέουσα προσοχή, να αποκαστασταθεί η ανοικτή πληγή του Ηρώου, που μπορεί να οφείλεται στον παρορμητισμό κάποιων, αλλά πλέον οφείλουμε να την θεραπεύσουμε.