(Φωτογραφίες: Νίκος Διαμαντής – Νίκος Μυλωνάς)
Κάθε χρόνο και λιγότεροι! Μας συντροφεύει ωστόσο η φυσική ωραιότητα και το τραγούδι των αηδονιών! Οι κουβέντες των παλαιών Ασφενδιανών! Ο παπάς μας λέει ότι φέτος εκτάκτως δεν θα γίνει Εσπερινός στον Αη Γιώργη στο Κηπί! Η φθορά του χρόνου και η αλλαγές στην ζωή του χωριού μας! Χρόνια πολλά!
Νίκος Μυλωνάς
Η Παναγία (Ζωοδόχος Πηγή), γνωστή ως Παναγία Μονάγρι,
καθώς βρίσκεται στην περιοχή Μονάγρι του Ασφενδιού, ανήκει στην ενορία του Αγίου Δημητρίου. Είναι ένα ξωκκλήσι βυζαντινού ρυθμού, γεμάτο ημικατεστραμμένες τοιχογραφίες κυρίως λόγω της υγρασίας. Παρ’όλ’αυτά οι τοιχογραφίες θεωρούνται καλής ποιότητας και μερικές ανάγονται στο 12ο και 13ο αι (πιο κάτω αναλυτικά).
Σε μια πανέμορφη τοποθεσία ανάμεσα σε πεύκα, λεύκες αγριοκυπάρισσα, πρίνους άφθονους, «αστερακιές», ελαιόδενδρα, εν μέσω των βουνών Αδωνίτη και Πλακερής, στέκει μεγαλοπρεπές το «Ησυχαστήριο Ψυχών και Σωμάτων», όπως χαρακτηριστικά το ονομάζει ο Μητροπολίτης Εμμ. Καρπαθίου. Μέχρι πριν από πενήντα χρόνια η περιοχή φημιζόταν για τους αμπελώνες της.
Υπάρχει παράδοση που αναφέρει ότι το Ξωκκλήσι είναι κτίσμα του Όσιου Χριστόδουλου, ο οποίος, σύμφωνα με την ίδια παράδοση πρώτα μόνασε στο Μονάγρι και κατόπιν στο Παλιό Πυλί (11ος αι.). Ο ίδιος, όμως, στην Υποτύπωσίν του δεν αναφέρει τίποτα σχετικό.
Βρίσκεται νοτιοδυτικά του Αγίου Δημητρίου και πανηγυρίζει την Κυριακή της Διακαινήσιμου. Είναι μονόκλιτος ναός με τρούλλο. (διαστάσεων εξωτ.7Χ4.80 μ.περίπου). Στο μέσον της νότιας πλευράς του ναού στο πάχος του τοίχου ανοίγεται ορθογώνια κόγχη (διαστ. 1,66Χ0.42 μ.). Όμοια κόγχη ανοίγεται και στο μέσον της βόρειας πλευράς, ώστε οι δύο κόγχες να προσδίδουν στην κάτοψη του ναού σταυροειδές σχήμα.
Έχει ένα μικρό παράθυρο μόνο στη βόρεια πλευρά και μια μικρή θυρίδα στο μέσον της αψίδας του Ιερού. Στο κέντρο του ναού υψώνεται ημισφαιρικός τρούλλος στηριζόμενος σε κυλινδρικό τύμπανο.
Μόλις μπαίνουμε στο Ξωκκλήσι, δεξιά υπάρχει κρύπτη στην οποία φυλάσσεται ειδικό κιβώτιο με οστά.
Το παλιό εικονοστάσι είχε καταστραφεί και κατ’ εντολή του Μητροπολίτη Καρπαθίου κατασκευάστηκε νέο, «πενιχρό» από κυπαρίσσι από τον τότε επιπλοποιό και αργότερα Εφημέριο Ασωμάτων Ασφενδιού Κων/νο Ζουμπουλίκο το 1952. Είναι αξιοπαρατήρητη η ευρυχωρία του Αγίου Βήματος σ’ ένα ναΐδριο ερημικό τόσο μικρών διαστάσεων (μήκ. 6,10 πλάτ. 2,70 ύψ. 4,10 μ. μη υπολογιζομένου του θόλου). Η Αγία Τράπεζα είναι εντοιχισμένη λιθόκτιστη.
Έξω από το ναΐδριο, στο προαύλιο υπήρχε άλλοτε Πρόναος, τον οποίο θυμούνται οι παλιότεροι Ασφενδιανοί, που χρησίμευε ως Γυναικωνίτης. Στην αυλή, σώζονται αρχιτεκτονικά μέλη από παλαιότερο ναό, όπως τμήμα κιονίσκου βυζαντινού τέμπλου, βάση περιρραντηρίου, τμήμα κοσμήτου με ανάγλυφο διάκοσμο, όλα από φαιόχρωμο μάρμαρο. Ο Καρπαθίου σημειώνει ότι στο προαύλιο του ναϋδρίου υπάρχει «μικρός κώδων» κρεμασμένος από δέντρο με χρονολογία 1868.
Η Ζωοδόχος Πηγή στο Μονάγρι, στους πρόποδες του Δίκαιου, λίγα χιλιόμετρα έξω από το συνοικισμό Ασώματοι του χωριού Ασφενδιού, είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός του συνεπτυγμένου τύπου. Όπως δείχνουν τα λείψανα δύο ζωγραφικών στρωμάτων, ο ναός ιστορήθηκε στη μεσοβυζαντινή εποχή και ο διάκοσμος αυτός ανακαινίστηκε στα υστεροβυζαντινά χρόνια. Τα λείψανα του παλαιότερου στρώματος, που θα μας απασχολήσουν εδώ, είναι λίγα και η διατήρηση τους κακή.
Συνοπτικά όμως, το εικονογραφικό πρόγραμμα μπορεί να αποκατασταθεί: στον τρούλο η προτομή του Παντοκράτορα, στο τύμπανο προφήτες και σεραφίμ, στα σφαιρικά τρίγωνα οι Ευαγγελιστές. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας η Δέηση (Τρίμορφο), στην ανατολική κεραία η Ανάληψη, στο μέτωπο του ανατολικού τοίχου δύο ιπτάμενοι άγγελοι, στο βόρειο μισό της δυτικής κεραίας η Γέννηση, στο νότιο μισό τα Εισόδια. Δύο ζώνες με στηθάρια αγίων, τέσσερα (4) κάτω από τη Γέννηση, πέντε (5) κάτω από τα Εισόδια. Στο εσωρράχιο του τόξου της νότιας κεραίας δύο ολόσωμοι άγιοι, ένας στηθαίος και τμήμα γραμμικού κοσμήματος. Μορφές αγγέλων στα τύμπανα της νότιας και δυτικής κεραίας. Κοίμηση Θεοτόκου στο τυφλό αψί-δωμα της δυτικής κεραίας και Γενέσιο της Θεοτόκου στο δυτικό τοίχο του ναού.
Από το σύνολο του προγράμματος επιλέχτηκαν να συζητηθούν εδώ μόνον οι παραστάσεις και οι μορφές που προσφέρουν επαρκή στοιχεία για εικονογραφική και τεχνοτροπική ανάλυση. Τα λείψανα από το Τρίμορφο δείχνουν ότι η παράσταση ακολουθεί πρότυπα του τύπου στο σχήμα που συνηθίζεται σε επαρχιακούς ναούς της Κρήτης, της Νάξου, της Ρόδου και της Μικράς Ασίας, και ο οποίος από τον 11ο αι. στις παραπάνω περιοχές αντικαθιστά πολύ συχνά την καθιερωμένη Βρεφοκρατούσα.
Στην Ανάληψη παρατηρείται η τυπική διάταξη της σκηνής και ζωηρή, σχεδόν ταραγμένη, κίνηση. Οι στάσεις και η πτυχολογία των μορφών αποδίδονται με υστεροκομνήνεια εκζήτηση.
Στη σκηνή της Γέννησης βλέπομε τον τύπο όπως επικράτησε στη μεσοβυζαντινή περίοδο, με τη μία από τις δύο βασικές του παραλλαγές, σε περιορισμένα μνημεία του 11ου αι. Ξεχωρίζει η ανακεκλιμένη Παναγία στο μέσον, το βραχώδες άνοιγμα του σπηλαίου και, μέσα σε τραπεζιόσχημο πλαίσιο, κάτω, το λουτρό του Βρέφους
Στα Εισόδια ξεχωρίζει δύσκολα ο Ζαχαρίας αριστερά, μπροστά στα κλειστά βημόθυρα του Ιερού, να υποδέχεται τη μικρή Παναγία. Το βαθμιδωτό σύνθρονο πίσω του υποδηλώνει την παρουσία του επεισοδίου της μυστικής τροφής της Μαρίας από τον άγγελο.
Από τα αγιογραφικά πορτραίτα στα στηθάρια ταυτίζονται με επιγραφές δύο μάρτυρες: ο Μάμας και ο Κήρυκος. Απεικόνιση του επταετούς αγίου Κηρύκου, υιού της μάρτυρος Τουλίτας, συναντάμε στο ναό του Αγίου Σώζοντος στο Γεράκι (αρχές 13ου αι.). Ο φυσιογνωμικός του τύπος θυμίζει έντονα τη μορφή του δικού μας. Ο άγιος Μάμας, με το έκπληκτο βλέμμα, είναι νεαρός έφηβος με μικρό πρόβατο στην αγκαλιά, να θυμίζει στους ταπεινούς βοσκούς ότι αγρυπνεί για τα κοπάδια τους.
Η ζωγραφική του ναού στο Μονάγρι είναι καλό έργο επαρχιακό, καθόλου όμως περιθωριακό ή μέτριο. Εάν είχε διασωθεί στο σύνολο της μέχρι σήμερα από τη φθορά του χρόνου, ασφαλώς θα υπήρχε στο νησί ένα από τα πιο αξιόλογα τοιχογραφημένα σύνολα όλης της Δωδεκανήσου.
Μολονότι κατατάσσεται από την Αρχαιολογική Υπηρεσία στους κυριότερους αρχαιολογικούς χώρους, δεν έχει ασχοληθεί κανείς σοβαρά με την συντήρησή των τοιχογραφιών και του ίδιου του ναού.
Έξω από το Ξωκκλήσι υπάρχει πηγή ύδατος δροσερότατου και άφθονου. Σύμφωνα με τον Καρπαθίου, άνθρωποι και κτήνη έβρισκαν εκεί αναψυχή υπό την σκιά μεγάλης συκιάς της οποίας τα σύκα δεν είναι εύθετα προς γεύσιν, επειδή λόγω του ποτισμού της συνεχώς, αυτά γίνονται τροφή σκουληκιών. Σήμερα η πηγή σφραγίζεται με τούβλα.
Πηγή:Το Ασφενδιού της Κω-Μανόλη Σ. Κιαπόκα, Εμμανουήλ Ι. Καρπάθιου (Μητροπολίτου Μεσημβρίας της επί Ευξείνω) – «Εκκλησία Κω Δωδεκανήσου»-Τόμος Πρώτος, βιβλίον Δεύτερον, Αθήνα 1969 , ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΠΑΘΕΟΦΑΝΟΥΣ-ΤΣΟΥΡΗ-ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΔΥΟ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΚΩ: ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΚΑΣΤΡΙΑΝΩΝ ΚΑΙ ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ ΣΤΟ ΜΟΝΑΓΡΙ-ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΧΝΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΩ 2001 (σελ.357-361)
φωτογραφίες: Sophia Karagianni
