Το μέγα απόδειπνο είναι κατά βάσιν μία μοναστηριακή ακολουθία, περιλαμβάνει όμως αξιοπρόσεκτα στοιχεία του αρχαίου ενοριακού η ασματικού τύπου όπως είναι η εμμελής στιχολογία της βιβλικής περικοπής «Μεθ᾿ ημών ο Θεός», οι στίχοι «῾Η ασώματος φύσις τα χερουβίμ», οι έτεροι στίχοι «Παναγία δέσποινα Θεοτόκε», και ο αρχαίος ύμνος «Κύριε των δυνάμεων μεθ᾿ ημών γενού».

῾Η τριμερής διάρθρωσι του μεγάλου αποδείπνου υπεμφαίνεται από το «Δεύτε προσκυνήσωμεν», που λέγεται σε τρεις διαφορετικές θέσεις (μία στην αρχή και δύο ενδιαμέσως της ακολουθίας) και ίσως να υποδηλώνη ότι πρόκειται για συνένωσι τριών ακολουθιών, που αρχικά θα ήσαν ανεξάρτητες μεταξύ των. Πράγματι στοιχεία της σημερινής ακολουθίας συναντούμε σε αρχαίες ακολουθίες του πρώιμου μοναστηριακού τυπικού, που ναί μεν έχουν λησμονηθή στην πράξι εδώ και αιώνες, μαρτυρούνται όμως σε λειτουργικά χειρόγραφα και άλλα αρχαικά κείμενα. Έτσι ψαλμοί και ύμνοι του μεγάλου αποδείπνου μέχρι τον 12ο περίπου αιώνα ψάλλονταν από μοναχούς στις νυκτερινές τους ακολουθίες άλλοτε κατά την «1η ώρα της νυκτός» (περίπου 6 η 7 το απόγευμα στην σημερινή ώρα), άλλοτε την «4η ώρα της νυκτός» (γύρω στις 10 την νύχτα), και άλλοτε την «12η ώρα της νυκτός» δηλαδή ακριβώς πριν από το ξημέρωμα, γύρω στις 4 η 5 το πρωί.

Τα τρία μέρη του Μ. Αποδείπνου

Το α΄ μέρος του Μεγάλου ᾿Αποδείπνου πιθανόν να ήταν αρχικά ένα είδος μη εορτασίμου καθημερινού εσπερινού, που αργότερα εκτοπίστηκε από τον εσπερινό που γνωρίζουμε και σήμερα. Τουλάχιστον τέτοια ένδειξι μας παρέχουν τα τρία όμοια τροπάρια «Την ημέραν διελθών… την εσπέραν αιτούμαι συν τη νυκτί…», η ευχή υπό το όνομα του μεγ. Βασιλείου με την φράσι «Πρόσδεξαι θυσίαν εσπερινήν…», καθώς και το γεγονός ότι σ᾿ αυτό το α΄ τμήμα διασώζονται τα περισσότερα αρχαία ασματικά στοιχεία της ακολουθίας. Σημειωτέον ότι στο Τυπικόν της μονής Ευεργέτιδος (στην Κωνσταντινούπολι του 11-12ου αι.) αναφέρεται ότι μετά τα «απόδειπνα» τελούσαν μία «ακολουθία της εσπέρας εν τοις κελλίοις».

Το β΄ μέρος του Μεγ. ᾿Αποδείπνου είναι το πιο σύντομο και έχει έντονα στοιχεία κατανύξεως και μετανοίας. Ίσως να αποτελούσε αρχικώς την κατ᾿ ιδίαν νυκτερινή ακολουθία που έλεγαν στο κελλί τους οι μοναχοί αγρυπνούντες η και διακόπτοντας τον νυκτερινό ύπνο τους (παράβαλε τον στίχο «᾿Ηγρύπνησα και εγενόμην ως στρουθίον μονάζον επί δώματος» του ψαλμού 101).

Το γ΄ μέρος έχει κοινά στοιχεία με τον σημερινό όρθρο, ή τοι τον ψαλμό 142 «Κύριε, εισάκουσον της προσευχής μου», την δοξολογία, και την στιχολογία του 150 ψαλμού, ο οποίος είναι ο 3ος ψαλμός των αίνων και ο τελευταίος του ψαλτηρίου. Θα μπορούσε να υποθέση κανείς ότι η παρουσία αυτού του ψαλμού ίσως είναι κατάλοιπο της πράξεως των αρχαίων ερημιτών-μοναχών να αγρυπνούν στιχολογώντας κατά την διάρκεια της νύχτας ολόκληρο το βιβλικό Ψαλτήριο, οπότε προφανώς θα ωλοκλήρωναν το βιβλίο λέγοντας τον τελευταίο ψαλμό ακριβώς πριν από το ξημέρωμα. ᾿Ακόμη στο γ΄ μέρος του μεγάλου αποδείπνου θα μπορούσε να αναζητήση κανείς στοιχεία της «ενάτης ώρας της νυκτός», η οποία αναφέρεται στο Τυπικόν της Ευεργέτιδος.

Οι δύο ευχές στο τέλος του μεγ. αποδείπνου είναι, νομίζω, φανερό ότι δεν βρίσκονταν εκεί εξ αρχής αλλά προστέθηκαν αργότερα, μετά την εικαζόμενη συνένωσι των τριών ακολουθιών σε μία. Άλλωστε η γνωστή «ευχή εις την υπεραγίαν Θεοτόκον» («Άσπιλε αμόλυντε άφθορε») είναι πολύ μεταγενέστερη, σύνθεσις μόλις του 11ου αιώνος. ῾Η δεύτερη ευχή «εις τον Κύριον ημών ᾿Ιησούν Χριστόν» είναι αρχαιοτέρα της πρώτης και είναι ειδική ευχή προ της κατακλίσεως, οπότε δεν αποκλείεται να ανήκει στον αρχαιότερο πυρήνα της ακολουθίας μαζί με το α΄ μέρος της.

Πότε τελείται το Μ. Απόδειπνο

Είναι γνωστό ότι το μέγα απόδειπνο στις ενορίες αλλά και στην πλειονότητα των ιερών μονών διεξάγεται μόνον την περίοδο της μεγάλης Τεσσαρακοστής κάθε απόγευμα από Δευτέρα έως Πέμπτη καθώς και την εσπέρα της μεγ. Δευτέρας και της μεγ. Τρίτης· τελείται δε ως έχει στο λειτουργικό βιβλίο του Ωρολογίου και σύμφωνα με τις διατάξεις του Τυπικού. Κατά την πρώτη εβδομάδα της Τεσσαρακοστής στο μέγα απόδειπνο ψάλλεται ο μέγας Κανών, κατανεμημένος σε τέσσερα μέρη όπως βρίσκεται στο λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου, ενώ στο τέλος της ακολουθίας διαβάζεται υπό του ιερέως το Ευαγγέλιον της παννυχίδος.

Και πάλι η συσσωμάτωσι του Ευαγγελίου της αρχαίας ακολουθίας της παννυχίδος υποδηλώνει ότι το απόδειπνο περιλαμβάνει και άλλα στοιχεία της και ότι τρόπον τινά το απόδειπνο είναι διάδοχος ακολουθία της παννυχίδος, η οποία παρά ταύτα έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα στην μοναστηριακή πράξι ως ιδιαίτερη ακολουθία που τελείται σπανίως και σε ειδικές περιπτώσεις. Στοιχεία της παννυχίδος στο σημερινό μέγα απόδειπνο είναι οι ψαλμοί 50 και 90, τα τροπάρια «᾿Ελεήσον ημάς, Κύριε, ελεήσον ημάς» και «Της ευσπλαγχνίας την πύλην», οι στίχοι «῾Η ασώματος φύσις τα χερουβίμ», τα 40 «Κύριε, ελέησον», η συμπερίληψις ψαλλομένου κανόνος, και το προαναφερθέν Ευαγγέλιον της α΄ εβδομάδος των νηστειών.

Για τις σχέσεις μεταξύ των ακολουθιών παννυχίδος, αποδείπνου και μεσονυκτικού καθώς και για τις ακολουθίες του εικοσιτετραώρου κατά την παράδοσι της μονής Ευεργέτιδος έχω συντάξει ειδική εργασία με τίτλο «Αι ακολουθίαι του νυχθημέρου εις την παράδοσιν των ᾿Ακοιμήτων μοναχών και εις την Σαββαιτικήν Στουδιτικήν και Νεοσαββαιτικήν παράδοσιν», η οποία παρουσιάστηκε και ως εισήγησι στο ΙΕ΄ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο, Καισαριανή 22-24 σεπτεμβρίου 2014. ῾Η παρουσίασι αυτής της εκτενούς εργασίας θα ξέφευγε ασφαλώς από τα πλαίσια του παρόντος άρθρου. Είναι όμως σημαντικό κάθε χριστιανός να γνωρίζη ότι οι ιερές ακολουθίες που τελούνται και σήμερα στους ναούς μας είναι αρχαιότατες και με αυτές λάτρευσαν τον αληθινό Θεό τα εκατομμύρια των αγίων μας μέσα στο διάβα των αιώνων.

Κείμενο από pemptousia.gr