Ο θάλαμος 101 του Γιώργου Ταρασλιά

Ο θάλαμος 101

του Γιώργου Ταρασλιά

Προφητικό και επίκαιρο, το μυθιστόρημα «1984» του Τζωρτζ Όργουελ μας προ(σ)καλεί να το ξαναδιαβάσουμε. Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά την έκδοσή του (1949) εξακολουθεί να μας υπενθυμίζει ότι τα ζοφερά οράματα κάθε ολοκληρωτικού καθεστώτος αποτελούν μόνιμη απειλή για τον άνθρωπο και την ελευθερία του.

Στο τυραννικό καθεστώς της Ωκεανίας οι πάντες παρακολουθούνται. Κάθε πολίτης νοιώθει αδιάκοπα να τον διαπερνά το άγρυπνο βλέμμα του Μεγάλου Αδελφού. Μέσα από διάσπαρτες διαδραστικές οθόνες το καθεστώς ελέγχει κάθε διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης: σώματα, πράξεις, κινήσεις, σκέψεις, συναισθήματα, γλώσσα, όλα τελούν υπό διαρκή επιτήρηση.

«Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΛΦΟΣ ΣΕ ΒΛΕΠΕΙ» γράφουν οι οθόνες στο κάτω μέρος. Κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει, κανείς δεν μπορεί να νοιώσει ελεύθερος. Μια μόνο αλήθεια υπάρχει, αυτή που επιβάλλει το Κόμμα. Κάθε απόκλιση είναι έγκλημα, ακόμα και σαν σκέψη, και κάθε ανυπάκουος πρέπει να αναμορφωθεί ή να εξοντωθεί.

Ως ύποπτος διάπραξης «εγκλημάτων σκέψης», ο κεντρικός ήρωας Γουίνστον Σμιθ συλλαμβάνεται και βασανίζεται από τους μηχανισμούς του Μεγάλου Αδελφού. Στη διάρκεια του ανελέητου βασανισμού του, σακατεμένος από τον αδιάκοπο φυσικό πόνο, ακούει τον βασανιστή του Ο’Μπράιεν να του λέει «Σαπίζεις, διαλύεσαι. Τι είσαι; Ένα σακί λάσπη. Γύρισε τώρα και κοίταξε πάλι στον καθρέφτη. Βλέπεις αυτό το πράγμα απέναντί σου; Ιδού ο τελευταίος άνθρωπος. Αν είσαι άνθρωπος, αυτή είναι η ανθρωπότητα».

Στα όρια της σωματικής και ψυχικής αντοχής του ο Σμιθ θα συνεχίσει να αντιστέκεται.  Ξέρει ότι το κρίσιμο πεδίο μάχης είναι το μυαλό. Ξέρει ότι το Κόμμα θέλει να συντρίψει την ελεύθερη σκέψη, να κάνει το άτομο να πιστέψει αυτό που λέει η εξουσία, ότι 2+2=5 (πλήρης διαστρέβλωση της λογικής που συμβαίνει συχνά στις μέρες μας με κάθε λογής κρατικά αφηγήματα που θέλουν να επιβληθούν ως θέσφατα και ως απόλυτες αντικειμενικές αλήθειες).

Ο Σμιθ θα αντέξει μέχρι που ο αρχιβασανιστής θα δώσει εντολή να τον οδηγήσουν στο «Θάλαμο 101», εκεί όπου κάθε κρατούμενος αντιμετωπίζει τον χειρότερο προσωπικό εφιάλτη του, εκεί όπου το άτομο θα πρέπει να δηλώσει όχι απλώς υποταγή αλλά και αγάπη στον Μεγάλο Αδελφό. (Το ίδιο κάνουν και σήμερα, πιο επιστημονικά, με άλλου τύπου πειθαρχικές και τιμωρητικές βιοπολιτικές, αξιοποιώντας όλα τα ευρήματα της σύγχρονης νευροεπιστήμης και της τεχνολογίας καθώς και όλα τα παλιά μέσα της κλασικής προπαγάνδας ώστε να αφαιρέσουν από τους πολίτες κάθε ίχνος ελεύθερης βούλησης και να τους κάνουν να προσκυνήσουν τυφλά τα κυρίαρχα πολιτικά και επιστημονικά δόγματα και τους σύγχρονους Μεγάλους Αδελφούς).

Σε σκηνές μεγάλης ψυχικής έντασης η αφηγηματική ικανότητα του Όργουελ είναι υποδειγματική: περιγράφει με τρόπο που ο φανταστικός κόσμος αποκτά σχεδόν σωματικές διαστάσεις για τον αναγνώστη. Σε αναγκάζει να συμμεριστείς την αγωνία και τον τρόμο του Σμιθ αλλά δεν χρειάζεται να μπούμε σε λεπτομέρειες. Αρκεί να πούμε ότι στον «Θάλαμο 101» ο Σμιθ, μπροστά στον έσχατο φόβο του, τους αρουραίους, θα υποστεί την απόλυτη και ανεπανόρθωτη πανωλεθρία του. Με όλα τα μέλη του σώματός του ακινητοποιημένα, τρομοκρατημένος από τη σκέψη ότι οι πεινασμένοι αρουραίοι θα πεταχτούν απ’ το κλουβί και θα κατασπαράξουν το πρόσωπο και τα σπλάχνα του, υποκύπτει. Για να γλιτώσει απ’ το μαρτύριο θα προδώσει την ερωμένη του, τη Τζούλια. Φωνάζοντας σαν τρελός «Κάντε το στη Τζούλια! Κάντε το στη Τζούλια» θα αφαιρέσει απ’ την ανθρώπινη υπόστασή του εκείνο το στοιχείο που αποτελεί τον ιερό πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης: την αξιοπρέπεια. Για να σώσει το τομάρι του, θα γίνει προδότης. 

Πόσο μακριά βρισκόμαστε από ένα τέτοιο παγκόσμιο καθεστώς απόλυτης ανελευθερίας και τρόμου; Πόσο πιθανό είναι να γίνουμε όλοι υποψήφιοι Γουίνστον Σμιθ; Πόσο πιθανό είναι η πραγματικότητα να αντιγράψει την οργουελική φαντασία;

Οι εμπειρίες των τελευταίων ετών μας απέδειξαν ότι τίποτα δεν είναι απίθανο. Αν κάποιος τον Γενάρη του 2020 μας έλεγε ότι σύντομα θα έπρεπε να στέλνουμε sms και να παίρνουμε άδεια από το κράτος για να βγούμε από το σπίτι, θα τον θεωρούσαμε τρελό. Και όμως έγινε.

Ας μην έχουμε, λοιπόν, αυταπάτες: τα σχέδια των νέων αυτοκρατόρων της παρακμής είναι μεγάλα σε διάρκεια και στόχους Όσα ζούμε τα τελευταία χρόνια είναι ένα στάδιο αυτών των σχεδίων. Προπαγάνδα, παρακολούθηση, παραπληροφόρηση, παραμόρφωση ακόμα και της ανθρώπινης βιολογίας.  Η λογική και η γλώσσα διαστρεβλώνονται και γίνονται εργαλεία εξαπάτησης. Κάθε λογής αντιεπιστημονικά αφηγήματα χρησιμοποιούνται ως αφορμές για την επιβολή καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης που τείνουν να γίνουν μόνιμες και διαρκείς. Έξυπνες συσκευές εμφανίζονται ως πρόοδος αλλά δουλεύουν εναντίον μας. Τεχνολογίες ψηφιοποίησης, δικτύωσης και παρακολούθησης βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη. Ψηφιακές ταυτότητες και ψηφιακά νομίσματα κεντρικών τραπεζών βρίσκονται σε φάση σχεδιασμού και επικείμενης υλοποίησης. Κάθε τεχνολογική πανουργία πλασάρεται ως χρήσιμη, γίνεται συνήθεια, προκαλεί εξάρτηση και όλες μαζί λειτουργούν ως Δούρειος Ίππος για την ολοκληρωτική επιτήρηση της ζωής μας και την κατάργηση της σωματικής και διανοητικής αυτονομίας μας. Ένα υπό διαμόρφωση παγκόσμιο καθεστώς χτίζεται αθόρυβα με απώτερο στόχο να κυριεύσει ολοκληρωτικά το σώμα, την ψυχή και το πνεύμα μας.

Σε αντίθεση ίσως με την κοινή άποψη, οι ολοκληρωτισμοί του περασμένου αιώνα δεν ήταν μια ιστορική εξαίρεση. Στο μεγαλύτερο μέρος της η ανθρώπινη ιστορία είμαι μια συλλογή από τυραννίες και σφαγές. Οι τύραννοι καιροφυλακτούν σε κάθε εποχή. Ο Όργουελ προειδοποίησε για τον κίνδυνο ενός πλανητικού ολοκληρωτισμού που θα βάλει οριστική ταφόπλακα στην ανθρώπινη ελευθερία. Μπορεί το μυθιστόρημα να περιγράφει μια φαντασιακή εφιαλτική κοινωνία αλλά οι ομοιότητες με όσα ζούμε είναι ήδη ορατές και αναγνωρίσιμες. Δεν ξέρουμε τι μορφή θα πάρει η υπό εξέλιξη νέα τυραννία αλλά τα συμπτώματά της είναι ευδιάκριτα παντού γύρω μας.

Για δικούς του λόγους, ο Όργουελ στο τέλος του μυθιστορήματος έβαλε τον βασικό λογοτεχνικό του χαρακτήρα να δηλώσει υποταγή και αγάπη στον Μεγάλο Αδελφό. Πριν τον οδηγήσουν στον «θάλαμο 101», ο Σμιθ ακόμα αντιστέκεται και δηλώνει φωναχτά «Τον μισώ!» όταν ο βασανιστής τον ρωτά «ποια είναι τα αληθινά σου συναισθήματα για τον Μεγάλο Αδελφό;». Όμως, μέσα στον θάλαμο του έσχατου μαρτυρίου όλα αλλάζουν. Ο τρόμος παραμορφώνει τον Σμιθ και τον μεταμορφώνει σε πειθήνιο σκλάβο, σε απομεινάρι ανθρώπου. Πικρές και δυσάρεστες, οι τρεις τελευταίες λέξεις της ιστορίας αφήνουν στον αναγνώστη ένα βαθύ αίσθημα απαισιοδοξίας: «Αγαπούσε τον Μεγάλο Αδελφό».

Ο Όργουελ πέθανε το 1950 από φυματίωση (ήταν σαράντα εφτά ετών) αλλά το λογοτεχνικό του σύμπαν παραμένει ζωντανό και επίκαιρο. Θα επιβεβαιωθούν μέχρι τέλους οι ζοφερές εκτιμήσεις του; Μπορεί – ο χρόνος θα δείξει. Αν όμως τελικά ένα καθεστώς τύπου «Ωκεανίας» επιβληθεί παγκόσμια, θα είναι πραγματική δυστυχία να γεννιέσαι και να υπάρχεις ως άνθρωπος. Αλλά τίποτα δεν έχει κριθεί και όλα θα εξαρτηθούν από την αφύπνιση και την αλληλεγγύη των ανθρώπων. Για μας τους ζωντανούς, θύματα της ύπαρξης και της ιστορίας, η αντίσταση είναι πάντα μια δυνατότητα. Το ίδιο και η σωτηρία, έστω και προσωρινή. Αρκεί να μην είμαστε κορόιδα. Και αρκεί, ενώπιον του τάφου, να νοιώσουμε εκείνο το σκίρτημα ηρωισμού που επιβεβαιώνει ότι κάτι ανώτερο υπάρχει μέσα μας, κάτι που μας ανυψώνει πάνω από τις μικροσκοπικές σωματικές μας διαστάσεις και πάνω από την πρόσκαιρη επίγεια ύπαρξή μας. Κι αυτό το «κάτι» είναι το «πνεύμα του Ανθρώπου» στο οποίο πίστευε ο Σμιθ πριν εισέλθει στον «θάλαμο 101».

Ο Σμιθ τελικά λύγισε. Για να μην φτάσουμε ποτέ στον δικό μας «θάλαμο 101» (εικονικό ή πραγματικό), για να μην προδώσουμε αυτούς που αγαπάμε, για να μην δηλώσουμε υποταγή και αγάπη στον υπό διαμόρφωση Μεγάλο Αδελφό, εμείς πρέπει να αντέξουμε και να αντισταθούμε. Η μισάνθρωπη κραυγή του Ο’Μπράιεν «Ιδού ο τελευταίος άνθρωπος» αντηχεί ακόμα στην επικράτεια της λογοτεχνικής φαντασίας. Κι εκεί πρέπει να μείνει.