Της γης οι κολασμένοι, ελεύθεροι για μια βδομάδα… Γράφει ο Νίκος Παπαχαρτοφύλης

ΤΗΣ  ΓΗΣ  ΟΙ  ΚΑΤΑΠΙΕΣΜΕΝΟΙ,  ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ  ΓΙΑ  ΜΙΑ  ΒΔΟΜΑΔΑ…

                                     ΣΤΑ  SATURNALIA  ΤΩΝ  ΡΩΜΑΙΩΝ.

                               Ή  Η  ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ  ΑΠ’  ΤΟ  ΦΟΒΟ  ΚΑΙ  ΠΌΝΟ…

                                                                                    Του Νίκου Παπαχαρτοφύλη

                                                                                                     Φιλολόγου.

Τα  Σατουρνάλια(  Saturnus=Κρόνος) έλκουν την καταγωγή τους απ τα Ελληνικά  Κρόνια  που τελούνταν  στη 12^η  μέρα  του μηνός  Εκατομβαιώνα ( Ιουλίου)  προς τιμή  του Κρόνου, θεού  της σποράς,  βλάστησης, της συγκομιδής  και γενικότερα της  γεωργίας,  μέσα  στην  επαναλα  μβανόμενη κυκλικότητα του  Χρόνου. Στις διάφορες οργανωμένες,  δημόσιες  εκδηλώσεις  και ειδικά  στα  συμπόσια, επιτρεπόταν  στους  δούλους  να συμμετέχουν  μαζί  με τους αφέντες  στο  φαγοπότι…    Αλλού, στη Ρόδο, αναφέρεται ότι  γίνονταν ανθρωποθυσίες ‘’εγκληματιών’’!

Ο  Ησίοδος  στο έργο του ‘’ Εργα και ημέραι’’ (στ.104-201) αναφέρεται  στα  πέντε  στάδια μετάβασης  και εξέλιξης της ανθρωπότητας  (χρυσό, αργυρό, χάλκινο, των ημιθέων- ηρώων  και το σιδερένιο) : στο  πρώτο, Χρυσό, κυβερνούσε ο Κρόνος  πάνω στα  Ολύμπια  δώματα  και’’ οι  κοινοί  θνητοί  ζούσαν  ως  θεοί  με  την  ψυχή  απείρακτη,  χωρίς  βάσανα  και μό χθους  μήτε  τους  βρίσκανε  μαύρα  γερατιά,  μά  παλληκάρια στα ποδάρια και στα χέρια τους,  χαιρόνταν  σε συμπόσια  γιορτινά  κι απ τα κακά όλα, απέξω. Και πέθαναν  σα  νάγερ   ναν σε ύπνο  γλυκό. Γύρω τους όλα τα καλά : η ζωοδότρα  η  γή,  αυτοφύτρωτο  καρπόν γεν  νούσε, πολλή  και  μπόλικη  σοδειά  και  κείνοι  πράοι,  μέσα στα μύρια τα καλά,  χαιρόνταν τα έργα τους… Μά  όταν το χώμα σκέπασε  τούτο το γένος,  εκείνοι  έγιναν  πνεύματα  θεϊκά,  γιατί  έτσι  ο μέγας  Δίας  το  θέλησε.  Είναι αγαθοί,  γυρνούν στη  τη  γη,  φύλακες  των  ανθ  ρώπων  των θνητών  και πλούτια  εκείνοι  δίνουν. Κι αυτό είναι  το βασιλικό αξίωμα  πώχουν  λάχει! Η αρχαιολογική  σκαπάνη  απέδειξε  ότι  οι  προελληνικές  κοινωνίες,  ήταν ειρηνικές.

Οι Ρωμαίοι  μετά  από  πολλούς  αιώνες,  επεξεργασίας  της  θρησκευτικής  αυτής  εκδήλωσης  και αναστοχασμού,  ξεπέρασαν  τους  Έλληνες,  δίνοντας  μια άλλη,  προχωρημένη  προέκταση  στο  συμβολισμό της  γιορτής, των εφτά ημερών απόλαυσης,(17-23 Δεκεμβρίου)  της  άνευ ορί  ων  ελευθερίας,  ως  αυτολυτρωτικός  Καρνάβαλος.  Εξωτερικεύοντας  αδίστακτα,  όλες  τους, τις  απωθημένες, ανεκπλήρωτες  επιθυμίες : όπως στα όνειρα, η υπερνίκηση της αναστολής της αυτολογοκρισίας, οι καταπιεσμένοι,  οι συμμετέχοντες  στις  δημόσιες  γιορτές  και  ιδιωτι κά ,στα σπίτια  της αρχαίας  πολιτiσμένης  Ρώμης. Επίσημα  καθιερωμένη,  ήταν  η  εφταήμερη αργία :  τα πάντα κλειστά.  Αν και πολλές φορές,  επιχειρήθηκε  να  περιοριστεί  απ  τους  κυβερνώντες,  σε τριήμερο  χωρίς αποτέλεσμα.

Εκτός απ τους  Λατίνους συγγραφείς,  Μαρτιάλης,  Κάτουλος,  Σενέκας  κ.ά.  οι οποίοι ασχολού νται με την περιβόητη  γιορτή, η κύρια  πηγή  των  πληροφοριών  μας είναι,  ο  Μακρόβιος  με τα ‘’7 βιβλία  των  Σατουρναλίων,’’ έργο  γραμμένο  το  431  μΧ.

Απ την Ανθρωπολογία  γνωρίζουμε ότι  πολλοί λαοί έχουν  κάθε χρόνο μια ‘’ περίοδο  ‘’ελευθε ρίας’’ στον Καρνάβαλο  όπου  οι  συνηθισμένοι  νομικοί  και  ηθικοί  περιορισμοί  παραμερίζο  νται  και  πολύς κόσμος  παραδίδεται  σε ακραία  ευθυμία  και  χαρά. Πέρα από κοινωνικές  τά  ξεις  και μορφωτικό  επίπεδο.  Τα καταπιεσμένα  πάθη  βρίσκουν  μια  διέξοδο  που  δεν  θα τους  δινόταν  σε μια  σοβαροφανή  και  ρουτινιάρικη,   μαύρη   καθημερινότητα   για  τους πολλούς,  σε συνθήκες  άτεγκτης  Μοναρχίας  και  Φεουδαρχίας  ελέω  Θεού. 

                         Στο εφταήμερο αυτό,  γιορταζόταν  η χαρούμενη  βασιλεία  του  Κρόνου,  η  Χρυ σή   Εποχή : η γή γεννούσε άφθονα αγαθά, κανένας  ήχος πολέμου ή διχόνοιας  δεν τάραζε τον ευτυχισμένο  κόσμο, καμιά  ολέθρια  αγάπη  για το χρήμα  δεν δηλητηρίαζε το αίμα  των  χωρι  κών. Η δουλεία  και η ιδιοκτησία  ήταν άγνωστες.Ολοι οι άνθρωποι είχαν από κοινού όλα τα αγαθά…! Το χρυσό γένος, ανάμνηση της άναρχης κοινοτικής συμβίωσης,  πρίν  τις  κρατικές  δομές  και  θεσμούς. Την ανάμνηση  μιας  άλλης  ζωής,  που χάθηκε,  διατήρησαν  στους   μύ θους  τους  και άλλοι  λαοί  διαφορετικοί,  πολύ απομακρυσμένοι  μεταξύ τους :   οι Ινκας,  Αβορίγινες,  Ιάπωνες,  Ιουδαίοι :  τον ίδιο μύθο, με τους πρωτόπλαστους,  διωγμένους  απ  τον  Παράδεισο, ως  τιμωρία για το αμάρτημα  αναζήτησης  της  ΓΝΩΣΗΣ.

Το  πιο εντυπωσιακό του εορτασμού είναι : τα προνόμια που απολάμβαναν  οι σκλάβοι με το  κωνικό καπέλο –pileus  στο κεφάλι, σύμβολο  απελευθερωμένου, μπορούσαν  να  βρίζουν  τον κύριο τους, να μεθούν, να κάθονται  μαζί στο τραπέζι  χωρίς καμιά συνέπεια  στην  διαγωγή  τους,  να παίζουν  τζόγο…Σε ‘’φυσιολογικές’’ συνθήκες  μαστιγώνονται,  φυλακίζονται  ή σκοτώ νονται.

Ακόμα  πιο πέρα, οι αφέντες άλλαζαν  πραγματικά  θέση,  με τους εκμεταλλευόμενους τους : σερβίρουν  στο τραπέζι  και όταν τέλειωνε ο  δουλοπάροικος  το  φαγοπότι,  φορώντας  ρούχα αφεντικού, καθαριζόταν  το τραπέζι  και μετά, έτρωγε ο  κύρης! Σ άλλες  περιπτώσεις,  οι κατέ

χοντες   μοίραζαν   με  άπλετο  χαμόγελο… πλουσιοπάροχα,  χρήματα, ως δωράκι  στους  υποτα  κτικούς  τους,  ξεπλένοντας  την  ‘’νόμιμη’’ εκμετάλλευση τους.  Βλέπε  διαχρονικά  τους  ευε ργέτες,  χορηγούς.

Αυτή η ανατροπή των κοινωνικών  ρόλων, έδινε το ελεύθερο, σε κάθε οικογένεια  και ειδικά στην  καταπιεσμένη,  να γεύεται  για 168 ώρες  την απόλυτη απελευθέρωση :  οι δούλοι  ανελά  μβαναν  τα υψηλά αξιώματα  και έδιναν  διαταγές,  απένεμαν  δικαιοσύνη ως ύπατοι,  πραίτω  ρες  και δικαστές. Παράλληλα, οι ελεύθεροι  πολίτες  έριχναν  κλήρο  για  την  ανάληψη  της Βασιλείας  και  όποιος  δούλος,  ήταν  ο  τυχερός  βασιλιάς, ως γελωτοποιός,   έπαιζε το ρόλο του Κρόνου, με χαρά  εξέδιδε διαταγές σκωπτικού, περιπαιχτικού  περιεχομένου  προς τους υπηκόους του… Έναν απ αυτούς  μπορούσε να τον διατάξει ν ανακατέψει το κρασί,  άλλον  να πιεί, άλλο να τραγουδήσει, να χορέψει,  άλλον  να μιλήσει  περιφρονητικά  για  τον εαυτό του  και άλλον  να  μεταφέρει  στην  πλάτη του, γύρω απ το σπίτι, μια  αυλητρίδα-πόρνη !  Αυτός ο βασιλιάς  με συνοδεία  στρατιωτών, περιφερόμενος  μέσα  στο  μεθυσμένο,  γυμνό  πλήθος, χωρίς toga,  παραδιδόταν  και αυτός  με απόλυτη ελευθερία  σε κάθε είδους ακολασία :  σοδο  μισμοί  και ανοικτές  συνερεύσεις  δημόσια !

Το ξέφρενο αυτό  πανηγύρι  τέλειωνε  τραγικά : ο βασιλιάς  αυτός ή έκοβε μόνος του, τον λαι μό  του, στο βωμό του θεού ή τον σκότωναν, ή τον έκαιγαν  ή τον απαγχόνιζαν  ως αποδιοπο μπαίο τράγο, αναλαμβάνοντας  όλα  τα αμαρτήματα  τους,   με προσποιητή  λύπη  ή  γνήσια ευ  χαρίστηση του λαού!

Στην  κάτω  Μυσία- Προποντίδα , το 303  μΧ, ο κλήρος  έπεσε στο  χριστιανό  στρατιώτη,  Δάσιο και μετέπειτα  Αγιο, αρνήθηκε να παίξει το ρόλο του θεού Κρόνου  και αποκεφαλίστηκε απ τον  Ιωάννη, συστρατιώτη του ! Αυτό επιβεβαιώνεται από  Ελληνικό  χειρόγραφο  της  Παρισινής  βιβλιοθήκης  και από  μια μαρμάρινη  επιγραφή  στην  Αγκώνα.

Η λαϊκή αυτή ανατρεπτική κουλτούρα, με όπλα  της,  το Κωμικό, το Γέλιο, το χιούμορ,  την  πα ρωδία, διακωμώδηση  τρύπωσε και στην  Θρησκεία. Συμπαρέσυρε  και το σώμα αυτό  της  κοι  νωνίας, σάρξ  εκ  σαρκός της  που βιώνει το ‘’απυρόβλητο’’ της συμπεριφοράς του , στο όνομα  της  κατ  επίφασιν  αγιότητας του.! Μέχρι τον  Μεσαίωνα  και  την  Αναγέννηση,  πολλοί δυτικο  ευρωπαίοι  χριστιανοί συνέχισαν  να  γιορτάζουν  τα Σατουρνάλια, ταυτόγχρονα  με τα Χριστού γεννα. Στη  Γαλλία,  Ελβετία :  η εκλογή ενός αγοριού για Επίσκοπος  μιας  ημέρας, ως ‘’Κύριος της αναρχίας’’ Lord of misrule’’ και ως  ‘’Ηγούμενος του παραλόγου’’   ‘’Αbbot of unreason ’’ στην εορτή ‘’των Αγίων  Αθώων ’’!   Και ο πραγματικός κλήρος,  την  ημέρα αυτή,  φορούσε μάσκες,  ντυμένος  με γυναικεία  ρούχα,  παρενδυσία –μεταμφίεση,  μια πανάρχαια  έκφραση  αυτοσαρκασμού. Επαιζαν  ζάρια στους ιερούς  χώρους, συμμετείχαν  σε διαγωνισμούς  κατανά λωσης  αλκοόλ,  κρατούσαν  ανάποδα τα  ιερά  βιβλία, αφού  κατανάλωναν  κουβάδες  μπύρα,  με απολαυστικές  περιπτύξεις  κάθε είδους,  αμοιβαία  βουλήσει !  Την παραμονή  της  πρωτοχ ρονιάς σε πολλές  Ευρωπαϊκές  πόλεις,  η γιορτή  των  τρελλών,  festum  fatuοrum,  με ανοχή  των  πολιτικοθρησκευτικών  αρχόντων,  ξεκλείδωνε  τον  συλλογικό  ψυχισμό,  απελευθερώνο  ντας τον!  Επί τέσσερις  μέρες  έρχονταν  τα  πάνω  κάτω…

Το 1445, η Θεολογική  Σχολή  του Παρισιού  εξήγησε  στους  επισκόπους  της  Γαλλίας,  ότι  η γιορτή αυτή ήταν απαραίτητη εκδήλωση στο χριστιανικό ημερολόγιο, γιατί  η  ΜΩΡΙΑ  είναι  η   δεύτερη  φύση  μας, έμφυτη  στον άνθρωπο  και να εκδηλώνεται  ελεύθερα  τουλάχιστον  μια φορά  το χρόνο. Τα βαρέλια  με το κρασί, σκάνε,* αν από καιρού εις καιρόν δεν τα  ανοίγου με για  να  αεριστούν. Ολοι  εμείς  οι άνθρωποι είμαστε,  βαρέλια  ανεπαρκώς  κατασκευασ μένα για  αυτό επιτρέπουμε  την  ΑΦΡΟΣΥΝΗ  σε  συγκεκριμένες  μέρες,   ώστε  στο  τέλος  να  επιστρέφουμε  με  ζήλο  στην  υπηρεσία  του Θεού..!

*Απελευθέρωση  του  διοξείδιου  του  άνθρακα :  πετιέται το καπάκι του βαρελιού.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ  ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ  :  η μάνα  ΦΥΣΗ  δίδασκε τους  κυνηγούς- τροφοσυλλέκτες  ότι  η επιβίωση  και  η  υλική  ουσία  της ζωής τους εξασφαλίζεται, σκοτώνοντας   τα  θηράματα  και  τρώγοντας τα.  Επιβαλόταν  να   σκοτώσει  μια  άλλη  ζωή, ακόμα και ‘’συν ανθρώπινη‘’ για να τραφεί και αυτό τον έφερνε σε οριακό σημείο: το  ένστικτο της αυτοσυντήρησης  επαληθεύει  την  Λογική  της  αρχής  της διατήρησης  της ενέργειας… τίποτα  δεν  πεθαίνει,  δεν  χάνεται,  συνεχίζει  να υπάρχει  με  άλλη  μορφή  ενέργειας =  σκοτώνω  μια  άλλη ζωή  για  να  έχω  ζωή !

Με το πλεόνασμα  και  με  την   πρώτη  εμπορική  πράξη,  θεμελιώνεται  η  ατομική  ιδιοκτησί  α και η εκμετάλλευση  ανθρώπου  από  άνθρωπο  πριν 10 χιλ. χρόνια.  Η  ΓΕΩΡΓΙΑ,  η  πρώτη  επαναστατική    ανακάλυψη  με αλληλοσυγκρουόμενα  αποτελέσματατα .  Το τίμημα  της ‘’προόδου’’  της  τεχνικής αυτής  εξέλιξης,  αβάστακτο  για τους πολλούς:

Ο  Ησίοδος  στο ‘’Εργα και ημέραι’’ : ‘’ μακάρι να  μην γεννιόμουνα  τώρα,  στο πέμπτο, σιδε ρένιο  γένος. Κάθε μέρα,  κάματος και αγώνας, μα, ούτε και τη νύκτα , παύουνε  να  μας κατατρώνε  οι έγνοιες, οι φοβερές,  απ τους Ολύμπιους  σταλμένες. Όμως  κάποια  καλά  θα  μας  βρούν  με κακά  ανακατεμένα…Καμμιά  δεν  θάχει  τιμή   πιά, το λόγο  όποιος  κρατάει, μήτε ο  δίκιος  κι ο αγαθός,  μα τον κακούργο  πιο πολύ και  τον ανήθικο τιμούνε :  ΤΟ ΜΟΝΟ  ΔΙΚΙΟ  ΘΑΝΑΙ, Η  ΔΥΝΑΜΗ  και η συναίσθηση τ αληθινού  του δίκιου  δεν  θα υπάρχει(στ.169 –192).ΠΛΟΥΤΗ   ΔΕΝ   ΠΡΕΠΕΙ  ΝΑ  ΤΑ ΦΕΡΝΕΙ  Η  ΑΡΠΑΓΗ…ΜΕ  ΤΟΥ  ΧΕΡΙΟΥ  ΤΗ  ΒΙΑ  ΑΠΟΚΤΆ ΤΟΝ  ΠΛΟΎΤΟ, ΑΛΛΑ  ΚΑΙ  ΜΕ  ΤΗ ΓΛΏΣΣΑ  ΜΠΟΡΕΙ  ΝΑ ΤΟΝ  ΛΗΣΤΕΨΕΙ ! ( στ..320 και εξ.)

Ο  μύθος  των γενών  πανάρχαιος,  ιδωμένος  απ την πλευρά  του ‘’κάθε πέρυσι και καλύτερα’’ συντηρητική- κυκλική κίνηση, αναμενόμενη σε αρχαϊκές κοινωνίες.  Υπάρχει  όμως  και η  γραμ  μική  κίνηση, με αργά βήματα  προς τα εμπρός,  ‘’αισιόδοξη,’’  νοσταλγία  με  την  έννοια  του  πόνου  τής  προσμονής   για  την  ελευθερία  χωρίς  το  φόβο  της  σκλαβιάς  και  χωρίς  τη   σκλαβιά  του φόβου,  χωρίς δουλειά – δουλεία …

Ο Μπαχτίν Μιχαήλ  στο΄έργο του ‘’ ο Ραμπελαί  και ο  κόσμος του. Για τη λαϊκή  κουλτούρα του  Μεσαίωνα  και  της  Αναγέννησης.’’  (Εκδ. ΠΕΚ. Πανεπιστημιακές  εκδόσεις Κρήτης).

Ερμηνεύοντας το  Ραμπελαισιανό  μυθιστόρημα, ‘’ αποδεικνύει ότι  οι γιορτές   και  καρναβά    λια,  η κουλτούρα του γέλιου  και  της  πλατείας  ήταν  κεντρικά  στοιχεία  στη  ζωή  των  ευρω  παϊκών  κοινωνιών. Το καρναβαλικό  πνεύμα,  η δύναμη που αναποδογυρίζει  και  αμφισβητεί την  δεδομένη  Αναγκαστική  κοινωνική  οργάνωση  και  καθημερινότητα,  διαμορφώνοντας  μια  νέα  κατάσταση  που  αναιρεί την  προηγούμενη,  με τις συμβατικότητες  και  υποκρισίες  του  καθωσπρεπισμού… ’’

Το Γέλιο,  αντίπαλος  των  αγέλαστων  Αρχών  που  εκφοβίζουν  και  καταπιέζουν  την  ανθρω  πότητα  με την  σοβαροφάνεια  και την  σκυθρωπότητα  τους. Το γέλιο με την  γκροτέσκο  έκφραση  του  =  η  γελοιοποίηση  κάθε άσχημου, άδικου  και  κακού, αυτή η  καταστροφική  δύναμη  και  ταυτόγχρονα  αναγεννητική,  απελευθερώνει  τον  άνθρωπο  απ το φόβο. Ένα  φόβο  που η  ακατάσχετη  οινοποσία  τον  εξαφανίζει :  υπο  την επήρεια της,  ο ενήλικας  γίνεται  και  πάλι  παιδί  αισθανόμενο  μια  ασυγκράτητη  ευχαρίστηση  που  του  παρέχει η  ελεύθερη  ροή των σκέψεων  χωρίς τον  καταναγκασμό  της ‘’λογικής’’  του ΥΠΕΡΕΓΩ  του =  η φωνή  της  εσωτερικευμένης  δύναμης : γονείς,  κράτος,  θρησκεία  ως τροφές  αμάσητες…!   Οι επιθυμίες και οι πόθοι  του ανθρώπου ζητούν θαρραλέα  να  εκπληρωθούν  απέναντι  στην  ανελέητη,  ιδιοτελή  μονοφάγικη   Ηθική των  ΙΣΧΥΡΩΝ… που ανά πάσα στιγμή ικανοποιούν  τις  επιθυμίες τους,  κρυφά  και φανερά .

Μετά το κλείσιμο  της  αυλαίας  του  βδομαδιάτικου  αυτού   ξεσαλώματος , κραιπάλης  σωμά  των  και του πνεύματος  τους,  οι διακοπές τελειώνουν,  τα κεφάλια μέσα,  ο  πέλεκυς  βαρύς!

Η αντιστροφή  των  ρόλων, σε ανάλογες  γιορτές, ως  βαλβίδα  αποφόρτισης  συμβάλλει  και σήμερα  στην  ‘’ κατίσχυση’’ της καθεστηκυίας  τάξης   και  στην  αποτροπή   κοινωνικών  εξεγέ  ρσεων;;;

Ο  Μέγας   Αριστοφάνης,  ο  θεμελιωτής  της  ΚΩΜΩΔΙΑΣ  αποδομεί  τα  εμπεδωμένα  πάντα : ναι  στον έρωτα, όχι στον πόλεμο…( Λυσι-στράτη). Και με τη συνδρομή της Βιοψυχολογίας : ο μορφασμός  του  χαμόγελου  με την  έκταση  των άκρων  του στόματος  στο ικανοποιημένο  ή χορτασμένο  βρέφος, αφήνοντας τον  ΜΑΣΤΟ,  η ΤΕΧΝΗ,  γίνεται  η  μαμμή  της  κοινωνίας, πα ρά τον θρίαμβο της  ασημαντότητας  του  κιτσαριού…’’ Το κίτς  είναι η  ακατανίκητη  επιθυμία για το ευχάριστο και το ωραίο  αλλά του λείπει η αλήθεια. Λειτουργεί  ακριβώς  όπως  το μακιγιάζ  που θέλει να  σαγηνεύσει  αλλά  και  να  καλύψει.   Να καλύψει μια πνευματική κενότητα…’’  Rob Riemen ‘’ Η αέναη επιστροφή του ΦΑΣΙΣΜΟΥ’’ εκδ.Πατάκη.

.