«Παναγία Σκριπού» (ή Ορχομενιώτισσα) της Βοιωτίας: Tο μεγάλο θαύμα με τους Γερμανούς

Η μονή της «Παναγίας Σκριπού» (ή Ορχομενιώτισσας) της Βοιωτίας, κοντά στον αρχαίο Ορχομενό, περιλαμβάνει το πιο σημαντικό μνημείο από τη σειρά εκκλησιών του τύπου «σταυροειδούς μεταβατικού» στον ελλαδικό χώρο. Ένα ωραιότατο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι κοσμεί το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Μονή.

Πιθανότατα ο ναός σχεδιάσθηκε ως ταφικό μνημείο του χορηγού του, του Λέοντα, Πρωτοσπαθάριου (οστιάριος, εκκλησιαστικός αξιωματούχος και στρατηγός, διοικητής του θέματος της Ελλάδας που είχε έδρα τη Θήβα) της Ανακτορικής φρουράς του Βυζαντινού αυτοκράτορα (873/874 μ.Χ.).

Ο Ναός εξωτερικά Αρχείο ΙΑΑ – © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

Η Μονή και ο ναός

Η Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Μονή της «Παναγίας Σκριπούς» βρίσκεται στην ομώνυμη περιοχή – σημερινός Αθάμας – στον Ορχομενό της Βοιωτίας, απέναντι από τον αρχαιολογικό χώρο της πόλης και την αρχαία Ακρόπολη του Ορχομενού. Στην ευρύτερη περιοχή ο περιηγητής Παυσανίας (9, 38, 1) μνημονεύει δύο ιερά των Χαρίτων και του Διονύσου, τα οποία δεν έχουν μέχρι σήμερα βρεθεί, αλλά πρέπει κατά πάσαν πιθανότητα να βρίσκονταν στη θέση όπου το 874 μ.Χ. χτίστηκε η Μονή της Παναγίας Σκριπούς. Αυτό άλλωστε μαρτυρούν οι ανασκαφικές εργασίες που απεκάλυψαν εξωτερικά – στον περίβολο του ναού – ένα κτίσμα μυκηναϊκής περιόδου. Επίσης στο εσωτερικό του ναού απεκάλυψαν την ύπαρξη παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού.

Η Μονή της Παναγίας Σκριπούς είναι κτίσμα του 9ου αιώνα μ.Χ. και από το αρχικό συνολικό συγκρότημα σήμερα σώζεται μόνον το Καθολικό, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αλλά και στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο, όπως άλλωστε αποδεικνύει το τρισυπόστατο Ιερό Βήμα. Πράγματι, τα δύο ανατολικά πλάγια κλίτη δεν λειτουργούν ως πρόθεση και διακονικό, αλλά σύμφωνα με τις επιγραφές ως παρεκκλήσια των Αγίων Πέτρου και Παύλου «ων Ρώμης βώλαξ ιερήν κόνιν αμφικαλύπτει», κατά το χαραγμένο εκεί εξαιρετικό επίγραμμα.

Ο ναός της Παναγίας Σκριπού της Βοιωτίας, αποτελεί το πιο σημαντικό μνημείο από τη σειρά εκκλησιών του τύπου «σταυροειδούς μεταβατικού» στον ελλαδικό χώρο και είναι το μεγαλύτερο και πολυτελέστερο γνωστό μνημείο της εποχής, έξω από την Κωνσταντινούπολη. Η μοναστηριακή αυτή εκκλησία ξεχωρίζει για το μέγεθος (22,30 ? 18,60 μέτρα), χωρίς τον νάρθηκα, για την πλούσια μαρμάρινη διακόσμηση και τέλος για τις ιστορικές πληροφορίες που παρέχουν 4 επιγραφές με μνημειακή έκφραση. Από αυτές μαθαίνουμε ότι ο ιδρυτής του ναού είναι ο Λέων «βασιλικός Πρωτοσπαθάριος, και επί των οικιακών», δηλαδή αρχηγός των σπαθαρίων — της ανακτορικής φρουράς — στο Ιερό Παλάτιον στην Κωνσταντινούπολη. Ο Λέων ήταν ο ιδιοκτήτης της περιοχής «χώρον επικρατέων τε παλαιοτάτου Ορχομένοιο» και πως έχτισε την εκκλησία το 873/874 μ.Χ. Πράγματι, όσον αφορά τη χρονολογία κτίσεως είμαστε απόλυτα βέβαιοι, επειδή μια γραπτή επιγραφή, που είναι ενσωματωμένη στο εξωτερικό της αψίδας του ιερού, αναγράφει τόσο τη χρονολογία κατασκευής του καθολικού, το 874 μ.Χ., όσο και τον χορηγό-κτήτορα της Μονής, τον Λέοντα.

Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα από που προέρχεται η περίεργη ονομασία Σκριπού για τη Μονή, που σημειωτέον είναι το αρχαιότερο Βυζαντινό μνημείο της Βοιωτίας και ένα από τα σπουδαιότερα της Ελλάδας. Η εκκλησία πάντως εξωτερικά είναι γεμάτη από επιγραφές και πιθανότατα σ’ αυτές τις εντοιχισμένες επιγραφές να οφείλεται το όνομα Σκριπού, από το λατινικό scriptus, που σημαίνει επιγραφή (inscription). Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο, με προεξέχουσες τις κεραίες του σταυρού και στενό νάρθηκα δυτικά. Στην τοιχοδομία του έχει χρησιμοποιηθεί άφθονο έτοιμο αρχαίο υλικό (όπως συμβαίνει σε πολλούς χριστιανικούς ναούς της εποχής) το οποίο προέρχεται από τον κοντινό αρχαιολογικό χώρο της ιστορικής πόλης του Ορχομενού. Έτσι, έχουν χρησιμοποιηθεί σπόνδυλοι κιόνων, πελεκημένα αγκωνάρια, ακόμη και επιτύμβιες στήλες που δημιουργούν απροσδόκητα κοσμήματα και αποχρώσεις στους μεγάλους επίπεδους τοίχους.

Το μνημείο αυτό είναι προσπάθεια μετάβασης από την παλαιοχριστιανική Βασιλική (Αρχιτεκτονική) στον Βυζαντινό ρυθμό. Ο ναός διασώζει θαυμάσια παλαιοχριστιανικά γλυπτά, σπάνιες επιγραφές της χριστιανικής, αλλά και της προχριστιανικής περιόδου, που χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό. Πιθανότατα ο ναός να σχεδιάστηκε ως ταφικό μνημείο του χορηγού του (μολονότι αυτό δεν συνηθιζόταν στη Βυζαντινή Ελλάδα) και ίσως το κατακόρυφο ηλιακό ρολόι που κοσμεί τον ναό να είναι ένα είδος αναφοράς στην αιώνια ζωή. Ούτως ή άλλως ο κτήτορας του ναού θέλησε το κτίσμα αυτό να έχει: «τερπνόν αποστίλβον περικαλλέα πάντοθεν αίγλην». Ο γλυπτικός διάκοσμος του καθολικού της Μονής είναι πλούσιος στις εσωτερικές και εξωτερικές του επιφάνειες, πολλά γλυπτά μέλη όμως (από αρχαίους ναούς ή και από πρωτοχριστιανικό νεκροταφείο) είναι ενσωματωμένα και στα μεταγενέστερα κελιά, νότια του καθολικού και στο πρόπυλο δυτικά, ενώ άλλα βρίσκονται στις αποθήκες. Τα παλαιότερα κελιά της Μονής βρίσκονται δυτικά από τα νεότερα, σε ένα κτίριο που αποτελείται από πέντε διαδοχικούς κεραμοσκεπείς χώρους.

Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές έρευνες οι παλαιότερες από τις τοιχογραφίες που κοσμούν τον ναό είναι του 12ου αιώνα μ.Χ. Από το 1930 μ.Χ. εκτελούνται εργασίες αναστήλωσης, όπως και εργασίες για τη συντήρηση και καθαρισμό των τοιχογραφιών, ενώ το 1939 μ.Χ. κτίστηκε (σε σχέδια του Υπουργείου Πολιτισμού) και το κωδωνοστάσιο του ναού, που βρίσκεται βορειοδυτικά στον χώρο της μονής.

Το ιστορικό αυτό μνημείο εντάχθηκε στο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης 1994-1999 μ.Χ., στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Στερεάς Ελλάδας. Και ενώ ολοκληρωνόταν η αποκάλυψη και η συντήρηση των τοιχογραφιών των ιερών, καθώς και η στερέωση και ο καθαρισμός των γλυπτών του νάρθηκα, ο ναός υπέστη εμπρησμό. Από τη φωτιά προκλήθηκαν σοβαρές ζημιές, ωστόσο σε μια πρώτη φάση συντελέστηκε με αμμοβολή ο καθαρισμός του εσωτερικού ναού από την καπνιά, ενώ τώρα αναμένεται η έναρξη των εργασιών της δεύτερης φάσεως για την αποκατάσταση των καμένων παραθυρόφυλλων και των τοιχογραφιών του νάρθηκα.

Η Παναγία Σκριπού για πολλά χρόνια λειτούργησε ως ανδρικό μοναστήρι, ενώ τα τελευταία χρόνια λειτουργεί ως ενοριακός ναός. Ως το 1821 μ.Χ. διατηρούσε 60 καλογέρους, που διαλύθηκαν το 1926 μ.Χ. μετά την απαλλοτρίωση των κτημάτων του μοναστηριού. Πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου, γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 23 Αυγούστου, απόδοση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αλλά και στις 10 Σεπτεμβρίου, ημέρα κατά την οποία, το έτος 1943 μ.Χ., ο Ορχομενός και οι κάτοικοί του σώθηκαν με θαύμα της Παναγίας από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής που ήθελαν να κάψουν την πόλη και να σκοτώσουν τους κατοίκους της.

Το Μεγάλο Θαύμα.

Ο αείμνηστος π. Σεραφείμ μαζί με τον τότε επίτροπο Γεώργιο Ταμπρατζή κρατούν την εικόνα του θαύματος.

Στις 8 Σεπτέμβρη του 1943 οι Ιταλοί κατακτητές συνθηκολόγησαν και στην αρχή αρνήθηκαν να παραδώσουν τον οπλισμό τους στους συμμάχους τους Γερμανούς.

Τότε η περιφερειακή οργάνωση του ΕΑΜ Ορχομενού θεώρησε ότι μπορούσε να επωφεληθεί και να παραλάβει αυτή τον ιταλικό οπλισμό, εξαιρετικά χρήσιμο για την συνέχιση του αγώνα του και για αυτό λοιπόν παρακίνησε τους οπλισμένους και μη οπλισμένους όμως κατοίκους του Ορχομενού να κινηθούν προς τη Λειβαδιά.

Οι Γερμανοί όμως αιφνίδια κύκλωσαν και αφόπλισαν τους Ιταλούς συμμάχους τους κι όταν έμαθαν για τις προθέσεις των Ορχομένιων έστειλαν εναντίον τους την επόμενη μέρα, στις 9 του Σεπτέμβρη, ένα στρατιωτικό απόσπασμα με αρκετά τεθωρακισμένα οχήματα.

Οι Ορχόμενιοι, που είχαν φτάσει εν τω μεταξύ στο σταυροδρόμι του Άγιου Ανδρέα, ανέτοιμοι και ανοδιοργάνωτοι καθώς ήτανε, σκόρπισαν έντρομοι στη γύρω περιοχή με κατεύθυνση οι περισσότεροι τον απόμερο Διόνυσο. Οι Γερμανοί όμως συνέχισαν την καταδίωξη με σκοπό να επιβάλλουν αντίποινα στον Ορχομενό, όπως ήταν η συνηθισμένη τακτική τους.

Η μαρμάρινη επιγραφή στο σημείο του θαύματος

Τη νύχτα της 9ης προς τη 10η Σεπτεμβρίου 1943 λίγα μέτρα πιο κάτω από την εκκλησία της Παναγίας, τα γερμανικά τανκς ακινητοποιήθηκαν χωρίς να υπάρχει κανείς φανερός λόγος. Όπως εξιστόρησε ο επικεφαλής του γερμανικού αποσπάσματος Όφμαν, η μορφή της Παναγίας φανερώθηκε στο νυχτερινό ουρανό.

Μετά το τέλος του πολέμου ο επικεφαλής επέστρεψε προσκυνητής στην Παναγία της Σκριπούς, χαρίζοντας στο ναό μια εικόνα με την αναπαράσταση του οράματός του. Από τότε σχεδόν κάθε χρόνο επιστρέφει στο ναό για να προσκυνήσει στις 10 Σεπτεμβρίου.

Για το λόγο αυτό η Παναγία της Σκριπούς, εκτός των άλλων ημερομηνιών, γιορτάζει και στις 10 Σεπτεμβρίου με λιτανεία και μεταφορά της εικόνας, στον τόπο που ακινητοποιήθηκαν τα τανκς.

Η Παναγία Σκριπού ως το 1821 διατηρούσε 60 καλογέρους, που διαλύθηκαν το 1926 μετά την απαλλοτρίωση των κτημάτων του μοναστηριού, επίσης για πολλά χρόνια λειτούργησε ως ανδρικό μοναστήρι, ενώ τα τελευταία χρόνια λειτουργεί ως ενοριακός ναός.

Πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου, γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 23 Αυγούστου, απόδοση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αλλά και στις 10 Σεπτεμβρίου, ημέρα κατά την οποία, το έτος 1943, ο Ορχομενός και οι κάτοικοί του σώθηκαν με θαύμα της Παναγίας από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής που ήθελαν να κάψουν την πόλη και να σκοτώσουν τους κατοίκους της.

Τηλέφωνο Ναού: (+30) 22610 32211

Δείτε το βίντεο.

Βορειοδυτική όψη του μοναστηριού. Φωτογραφία στα τέλη της δεκαετίας του 1920

Το κατακόρυφο ηλιακό ρολόι του καθολικού

Ένα ωραιότατο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι, ίσως το ωραιότερο από όλα τα Βυζαντινά ηλιακά ρολόγια της Ελλάδας, κοσμεί τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Μονή της Παναγίας Σκριπούς. Φαίνεται ότι ηλιακό ρολόι τοποθετήθηκε στο ναό τη χρονολογία κατασκευής του καθολικού, το 874 μ.Χ., και έτσι είναι το αρχαιότερο από όλα τα μεσαιωνικά-βυζαντινά κατακόρυφα ηλιακά ρολόγια της Ελλάδας! Αυτό άλλωστε σημειώνει ο αείμνηστος διαπρεπής αρχαιολόγος, βυζαντινολόγος, αρχιτέκτονας και καθηγητής στο Πολυτεχνείο και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αναστάσιος Ορλάνδος (1935/36).

Το κατακόρυφο αυτό ηλιακό ρολόι είναι σκαλισμένο στην εξωτερική επιφάνεια ενός μαρμάρινου ορθογώνιου δομικού λίθου του όλου κτιρίου στον νότιο τοίχο του ναού. Οι διαστάσεις του ορθογώνιου αυτού παραλληλεπιπέδου είναι 125 cm μήκος, 35 cm πλάτος και 66 cm ύψος. Η ωρολογοπλάκα (125 cm – 66 cm) φέρει μόνο δέκα ωρικές γραμμές, αριθμημένες με την αρχαία ελληνική αρίθμηση: Α, Β, Γ, Δ, Ε, F, Ζ, Η, Θ και Ι, ενώ φέρει και τη γραμμή του ορίζοντα. Βρίσκεται εντοιχισμένη στο νότιο τοίχο του Καθολικού, σε ύψος περίπου 2 μέτρα από το έδαφος.

φωτογραφία του 1892 του ναού.

Οι ωρικές γραμμές, μήκους 50 cm, τελειώνουν σε ένα χαραγμένο ημικύκλιο, ακτίνας 50 cm, ενώ τα καλλιγραφικά κεφαλαία γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου είναι σημειωμένα στο τέλος των ωρικών γραμμών εντός ενός κυκλικού δακτυλίου, που σχηματίζεται από το πρώτο ημικύκλιο των 50 cm και από ένα δεύτερο ημικύκλιο ακτίνας 58 cm. Η μαρμάρινη ωρολογοπλάκα έξω από το ημικύκλιο, αριστερά και δεξιά είναι διακοσμημένη με δύο γλυπτά παγώνια, εκ των οποίων το ένα κοιτά προς την Ανατολή και το άλλο προς τη Δύση. Το πρώτο είναι μεγαλύτερο σε μήκος από το δεύτερο γιατί έχει μεγαλύτερο μήκος ουράς. Το δεξιό παγώνι έχει συνολικό μήκος 46 cm, ενώ το αριστερό, όπως βλέπουμε την ωρολογοπλάκα, έχει μήκος 42 cm. Οι παραστάσεις των πτηνών αυτών πιθανότατα είναι ένα είδος αναφοράς στην αιώνια ζωή. Επιπλέον κάτω από τις ώρες Ε και F, υπάρχει και κάποια άλλη γλυπτή διακόσμηση. Ένα άνθος κάτω από το Ε και ένα άλλο όμοιό του κάτω από το F, ενώ ενδιάμεσα τα συνδέει σαν είδος μίσκου, ένα αγκιστροειδές σκάλισμα.

Η ωρολογοπλάκα (125 εκατοστά – 66 εκατοστά) φέρει μόνο δέκα ωρικές γραμμές, αριθμημένες με την αρχαία ελληνική αρίθμηση: Α, Β, Γ, Δ, Ε, F, Ζ, Η, Θ και Ι, ενώ φέρει και τη γραμμή του ορίζοντα.

Βρίσκεται εντοιχισμένη στο νότιο τοίχο του Καθολικού, σε ύψος περίπου 2 μέτρα από το έδαφος.

ημειωμένα στο τέλος των ωρικών γραμμών εντός ενός κυκλικού δακτυλίου, που σχηματίζεται από το πρώτο ημικύκλιο των 50 εκατοστά και από ένα δεύτερο ημικύκλιο ακτίνας 58 εκατοστά.

Το ένα από τα δύο γλυπτά παγώνια που διακοσμούν την μαρμάρινη ωρολογόπλακα

Η μαρμάρινη ωρολογοπλάκα έξω από το ημικύκλιο, αριστερά και δεξιά είναι διακοσμημένη με δύο γλυπτά παγώνια, εκ των οποίων το ένα κοιτά προς την Ανατολή και το άλλο προς τη Δύση.

Το πρώτο είναι μεγαλύτερο σε μήκος από το δεύτερο γιατί έχει μεγαλύτερο μήκος ουράς. Το δεξιό παγώνι έχει συνολικό μήκος 46 εκατοστά, ενώ το αριστερό, όπως βλέπουμε την ωρολογοπλάκα, έχει μήκος 42 εκατοστά.

Οι παραστάσεις των πτηνών αυτών πιθανότατα είναι ένα είδος αναφοράς στην αιώνια ζωή. Επιπλέον κάτω από τις ώρες Ε και F, υπάρχει και κάποια άλλη γλυπτή διακόσμηση. Ένα άνθος κάτω από το Ε και ένα άλλο όμοιό του κάτω από το F, ενώ ενδιάμεσα τα συνδέει σαν είδος μίσκου, ένα αγκιστροειδές σκάλισμα. Σημειώνουμε ότι τα διακοσμητικά στοιχεία της παλαιοχριστιανικής τέχνης προέρχονται από τον ελληνικό «εθνικό» κόσμο.

Στην παλαιοχριστιανική τέχνη εμφανίζεται ένα σύνολο από διάφορες γλυπτές απεικονίσεις και παραστάσεις που είναι κοινές στον ειδωλολατρικό κόσμο, όπως άνθη, πτηνά, δελφίνια κ.ά.

Αργότερα εμφανίζονται και συμβολικές παραστάσεις, όπως ο ιχθύς, ένας κλάδος φοίνικα, ο αμνός, η περιστερά και τα παγώνια.

Ο ιχθύς συμβολίζει τον Ιησού Χριστό (η περίφημη ακροστιχίδα Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ). Η περιστερά συμβολίζει την αγνότητα και το Άγιο Πνεύμα. Τέλος, τα παγώνια συμβολίζουν την αιώνια ζωή στον παράδεισο. Π.χ. επιτύμβια επιγραφή ΒΜΧ 400 (5ος – 6ος αιώνας) με παράσταση αντικριστών παγωνιών στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών Ακόμα και σήμερα τα παγώνια είναι πολύ συνηθισμένο μοτίβο στις ελληνικές εκκλησίες.

Παγώνια βρίσκονται σκαλισμένα στο ξυλόγλυπτο, τέμπλο των ναών, στον ξυλόγλυπτο επιτάφιο και κοσμούν πολλές πρόσφατες εκκλησίες, όπως ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στην ομώνυμη Μονή κοντά στον Ωρωπό Αττικής.

Δυστυχώς σε αυτό το ηλιακό αυτό ρολόι, ενώ φαίνεται η θέση του γνώμονα, αυτός έχει καταστραφεί ή έχει κλαπεί και γι’ αυτό τον λόγο δεν βρίσκεται στη θέση του.

Το επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι της Παναγίας Σκριπούς, ασχέτως από τους αριθμούς που έχει γραμμένους στο τέλος των ωρικών γραμμών, διαιρεί την ημέρα όχι σε δέκα αλλά σε έντεκα ώρες, αφού στο ημικύκλιό του υπάρχουν έντεκα τομείς, όπως ακριβώς και στο ηλιακό ρολόι του Αγίου Λαυρεντίου στο Πήλιο.

Η οριζόντια γραμμή της άνω πλευράς του ηλιακού ρολογιού αντιπροσωπεύει τον ορίζοντα, και το μεσημέρι, στον αληθινό ηλιακό χρόνο, ο Ήλιος θα πέφτει στον μεσημβρινό, που αντιπροσωπεύεται από μια κατακόρυφη γραμμή κάθετη στη γραμμή του ορίζοντα. Αυτή η γραμμή δεν υπάρχει στο ηλιακό ρολόι αυτό. Συνήθως παρουσιάζεται στα ηλιακά ρολόγια που φέρουν μονές ωρικές γραμμές, για παράδειγμα έντεκα ωρικές γραμμές (δηλαδή δώδεκα ώρες) και σημειώνεται στο τέλος της έκτης ώρας, ούτως ώστε η έκτη ώρα να βρίσκεται στο μέσον, ενώ συμμετρικά αριστερά και δεξιά της να βρίσκονται από πέντε ωρικές γραμμές. Ούτως ή άλλως σε ένα τέτοιο επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι, τοποθετημένο σωστά στον τοίχο του καθολικού της Μονής με νότιο προσανατολισμό, το φως του Ήλιου δεν μπορεί να πέφτει ποτέ πάνω από τη γραμμή του ορίζοντα. Παράλληλα κάθε διάστημα κάτω από τον ορίζοντα θα αποτελεί περιοχή στην οποία οι ηλιακές ακτίνες θα πέφτουν οπωσδήποτε κάποια στιγμή του έτους.

Η κυρίως κτητορική επιγραφή

Γύρω από τον Ιερό Βυζαντινό Ναό της Παναγίας Σκριπούς, υπάρχουν διάσπαρτες επιγραφές, που παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για την ίδρυση του. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των επιγραφών είναι η ελληνική γλώσσα, στην οποία είναι γραμμένες. Η κυρίως κτητορική επιγραφή για την ίδρυση του Ιερού Ναού αναφέρει χαρακτηριστικά:

Η επιγραφή αυτή πέρα από τα παροράματα που παρουσιάζει, μας αφήνει να υποθέσουμε ότι ο παλαιοχριστιανικός ναός τιμόταν στο όνομα της Παναγίας και ήταν ερειπωμένος στα χρόνια του Λέοντα. Αυτό το ναό, μας λέει η επιγραφή «ανέστησε» ο Λέων ο Πρωτοσπαθάριος, ο επίτροπος των βασιλικών κτημάτων μαζί με τη σύζυγό του και τα αγαπημένα του τέκνα, από πόθο και πολύ μεγάλη πίστη.

Ο κτήτορας του ναού είναι γνωστός και από άλλες μαρτυρίες, από σωζόμενα μολυβδόβουλλα, στα οποία αναγράφεται ως «Βασιλικός οστιάριος, επί των οικιακών και άρχων Θηβιτών (Θηβαίων) και Ελλάδος», όπως παρατηρεί ο τότε Μητροπολίτης Θηβών και Λεβαδείας Ιερώνυμος. Μια παραπλήσια επιγραφή αναφέρει ότι η Εκκλησία κτίστηκε: «+ΕΠΗ ΒΑΣΙΛΙΟΥ Κ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΛΕΩΝΤΟΣ ΤΟΝ ΘΗΩΤΑΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΤΟΝ ΡΩΜΕΟΝ».

Οι πιο πάνω επιγραφές περιζώνουν την κόγχη του Αγίου Βήματος της Παναγίας κατά τρόπο ωραιότατο και ανεπανάληπτο.

Στη δυτική πλευρά του νάρθηκα και στην αριστερή γωνία βρίσκεται επιγραφή με χαραγμένα γράμματα και με κείμενο που αποτελείται από δώδεκα τρίμετρους ιαμβικούς στίχους. Η επιγραφή αναφέρει:

Κτητορική επιγραφή του παρεκκλησίου του Απ. Παύλου

Στο νότιο τοίχο του διακονικού του ναού της Παναγίας Σκριπούς και βρίσκεται η κτητορική επιγραφή του παρεκκλησίου του Αποστόλου Πέτρου που αναφέρει τα εξής ενδιαφέροντα:

«Ο ΦΕΡΩΝΥΜΟΣ ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΤΙΣ ΘΥ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΩΚΟΔΟΜΗΘΗ ΕΠΙ ΛΕΟΝΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣΠΑΘΑΡΙΟΥ ΑΠΟ ΚΤΗΣΕΩΣ ΚΟΣΜΟΥ 6382 ΗΤΟΙ ΤΩ 874 Μ.Χ. ΚΑΙ ΕΠΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΟΣ ΚΑΙ ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΠΟΛΕΩΣ ΣΧΕΔΟΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗΝ ΤΟΥ ΣΧΙΣΜΑΤΟΣ ΤΩΝ 32 ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΟΤΘΟΔΞΟΥ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΡΧΟΝΤΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΟΣ».

 

Οι Τοιχογραφίες του Ναού.

Η Υπαπαντή. Τοιχογραφία παρεκκλησίου Απ. Παύλου

Η εκκλησία κάποτε πρέπει να ήτανε ολοκληρωτικά αγιογραφημένη, όμως σήμερα δυστυχώς σώζονται μόνο λίγες τοιχογραφίες που ανήκουν σε τρεις τουλάχιστον διαφορετικές εποχές:

Οι σπουδαιότερες, που θα πρέπει να τις εντάξουμε στον 12ο με 13ο αιώνα, σώζονται στο Άγιο Βήμα του παρεκκλησίου του Αποστόλου Παύλου.

Είναι παραστάσεις δικαίων της Παλαιάς Διαθήκης και σκηνές από το δωδεκάορτο, όπως η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή του Κυρίου, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Ανάσταση του Λαζάρου, η Σταύρωση, ο Επιτάφιος Θρήνος και η εις Άδου Κάθοδος.

Στην κόγχη του παρεκκλησίου προβάλλει ο Κύριος, «ὡς Βασιλεὺς τῶν βασιλευόντων καὶ Κύριος τῶν κυριευόντων», με παραστάτες αγγέλους. Από όλες τις παραστάσεις που αναφέρθηκαν, διατηρείται καλύτερα η Υπαπαντή του Κυρίου. Τη Θεοτόκο συνοδεύει ο Ιωσήφ και η γριά προφήτις Άννα. Ο προφήτης Συμεών έχει παραλάβει ήδη στα χέρια του, τυλιγμένα από σεβασμό με ύφασμα, το μικρό Ιησού, ο οποίος τείνει το δεξί του χέρι προς τη μητέρα του, η οποία παραμένει σε στάση δεήσεως.

Θεία Μετάληψη. Τοιχογραφία στο κεντρικού ιερό βήμα

Ουράνια Θεία Λειτουργία. Τοιχογραφία στο κεντρικό ιερό βήμα

Άγιος Χαράλαμπος Άγιος Πολύκαρπος. Τοιχογραφία κεντρικού ιερού βήματος

Ο Ιωσήφ πίσω κρατεί την συνηθισμένη στην περίπτωση προσφορά, τα περιστέρια, και η Άννα την επιγραφή:«τοῦτο τὸ βρέφος οὐρανὸν καὶ γῆν ἐστερέωσεν».

Στο κεντρικό Άγιο Βήμα σώζονται τοιχογραφίες που χρονολογούνται στον 16ο αιώνα και ακολουθούν την τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής. Οι τοιχογραφίες που έχουν σωθεί χωρίζονται σε δύο ζώνες. Στην πρώτη ζώνη διακρίνουμε τα θέματα της Θείας Μεταλήψεως και της Ουράνιας Θεία Λειτουργίας.

Στη δεύτερη ζώνη διακρίνονται οι μορφές των Αγίων Ιεραρχών που κινούνται προς το κέντρο, όπου ο Χριστός επί του Ιερού Δισκαρίου. Πρώτος από τα αριστερά συμμετέχει στην τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας ο τοπικός Άγιος Ιωάννης ο Καλοκτένης, Μητροπολίτης Θηβών και έξαρχος Βοιωτίας με την προσευχή «Κύριε ὁ Θεός ἡμῶν τὴν ἐκτενῆ ταύτην ἱκεσίαν πρόσδεξαι παρὰ τῶν σῶν δούλων». 

Τοιχογράφια κεντρικού ιερού βήματος. Ιεράρχες από αριστερά: Άγιος Ιωάννης ο Καλοκτένης, Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας, Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, Άγιος Βασίλειος.

Τοιχογράφια κεντρικού ιερού βήματος. Ιεράρχες από δεξιά: Άγιος Γερμανός, Άγιος Ανδρέας Κρήτης, Άγιος Σπυρίδων, Άγιος Νικόλαος, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος.

Ο Χριστός θεραπεύει τον τυφλό. Τοιχογραφία παρεκκλησίου Απ. Πέτρου

Αυτή φαίνεται πως είναι η αρχαιότερη απεικόνιση του Αγίου Ιωάννου του Καλοκτένους που σώζεται έως σήμερα.

Ακολουθεί ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, ο οποίος φορεί πολύσταυρο φαιλόνιο, με έκδηλη τη συγκίνηση και με την ευχή «Δέσποτα Κύριε ὁ Θεός ἡμῶν ὁ καταστήσας ἐν οὐρανοῖς τάγματα καὶ στρατιάς».

Τρίτος, ακολουθεί ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, ο οποίος παρακαλεί το θυσιαζόμενο Χριστό «Κύριε ὁ Θεός ἡμῶν σῶσον τὸν λαόν σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου». 

Στη συνέχεια ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας φορεί πολύσταυρο φαιλόνιο και όμοιο κάλυμμα του κεφαλιού και κρατεί ειλητάριο με την επιγραφή «Ἐξαιρέτως τῆς Παναγίας Ἀχράντου Ὑπερευλογημένης». Πλησιέστερα στο ιερό δισκάριο βρίσκονται ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Μέγας Βασίλειος.

Τοιχογραφία στοάς μεταξύ ιερού βήματος Απ. Πέτρου και Κοιμήσεως. Όσιος Μελέτιος, Όσιος Αυξέντιος, Όσιος Γερμανός και Όσιος Κλήμης.

Τοιχογραφία κυρίους ναού. Άγιος Κωνσταντίνος και Αγία Ελένη.

Τοιχογραφίες στοάς μεταξύ ιερού βήματος Απ. Παύλου και Κοιμήσεως

Και οι δύο κλίνουν με δέος και προσεύχονται «Κύριε ὁ Θεός ἡμῶν οὗ τὸ Κράτος ἀνείκαστον καὶ ἡ δόξα ἀκατάληπτος» και «Οὐδεὶς ἄξιος τῶν συνδεδεμένων ταῖς σαρκικαῖς ἐπιθυμίαις καὶ ἡδοναῖς».

Στο Άγιο Βήμα του Αποστόλου Πέτρου υπάρχουν τοιχογραφίες του 18ου αιώνα, ο Χριστός να θεραπεύει τον τυφλό, οι μορφές του Αποστόλου Πέτρου, του Οσίου Θεοδοσίου, μορφές Αγίων Ιεραρχών και άλλων Αγίων ενώ στην αψίδα του Άγιου Βήματος σώζονται ίχνη της Πλατυτέρας.

Οι τοιχογραφίες που σώζονται στον κυρίως ναό, ανήκουν κυρίως στον 19ο αιώνα, είναι έργα λαϊκών ζωγράφων και απεικονίζουν τη Θεοτόκο, την Αγία Κυριακή, τον Άγιο Γεώργιο, τον Απόστολο Πέτρο, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, τον Άγιο Παντελεήμονα, τον Άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο, τον Άγιο Κωνσταντίνο και την Αγία Ελένη, όπως και άλλους Αγίους.

Άποψη των τοιχογραφιών στο καθολικό του ναού Αρχείο ΙΑΑ – © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών στο καθολικό του ναού Αρχείο ΙΑΑ – © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών πηγή

Οι εικόνες του ναού.

 

Η μικρή εφέστια εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπως διατηρείτε σήμερα στο ναό

Από τις φορητές εικόνες του Ιερού Ναού, αξιόλογες είναι η παλιά μικρή εικόνα της Κοιμήσεως και Μεταστάσεως της Θεοτόκου, η εικόνα του Αγίου Νικολάου, η εικόνα της Κοιμήσεως, η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο μεγάλο προσκυνητάρι του κυρίως ναού που χρονολογείται στα 1846 και η Ρωσικής τεχνοτροπίας εικόνα της Παναγίας, η λεγόμενη «Όμορφη Παναγιά», που μετά το θαύμα της 10ης Σεπτεμβρίου, θεωρείται η θαυματουργή εικόνα του Ιερού Ναού.

Από τις φορητές εικόνες του ναού ενδιαφέρον παρουσιάζουν και δύο εικόνες του Χριστού και της Παναγίας. Οι εικόνες αυτές έχουν μια μεγάλη ιστορία. Αγιογραφήθηκαν το 1875 στη Θήβα της Βοιωτίας και από τη Θήβα βρέθηκαν στη Σμύρνη.

Το 1922 με τη Μικρασιατική καταστροφή, τις έφεραν οι πρόσφυγες στον Ορχομενό και τις πήγαν στο ξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων που βρίσκεται στο λόφο έναντι της εκκλησίας. Μετά, ωστόσο, από μία ληστεία που πραγματοποιήθηκε στο ξωκλήσι, κλάπηκε το φωτοστέφανο της Παναγίας κι αποφασίστηκε για λόγους ασφαλείας οι εικόνες αυτές να μεταφερθούν στο ναό της Παναγίας.

Οι δύο εικόνες που αν και αγιογραφήθηκαν

στην Θήβα βρέθηκαν στην Σμύρνη και

επαναπατρίστηκαν το 1922

H λεγόμενη «Όμορφη Παναγιά», που μετά το θαύμα της 10ης Σεπτεμβρίου, θεωρείται η θαυματουργή εικόνα του Ιερού Ναού ακόμη και για τον Γερμανό αξιωματικό Όφμαν.